Adriaan Hofmeyr

Adriaan Hofmeyr
Ds. A.J.L. Hofmeyr
Naam	Adriaan Jacobus Louw Hofmeyr
Geboorte	13 April 1854 Calvinia, Kaapkolonie
Sterfte	1 Mei 1937 Bellville, Kaapland
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Willowmore, Prins Albert, Wynberg, Kuruman
Jare aktief	1881–1933
Kweekskool	Kweekskool, Stellenbosch

Ds. Adriaan (Attie) Jacobus Louw Hofmeyr (Calvinia, 13 April 1854 – Bellville, 1 Mei 1937) was ’n geliefde maar omstrede predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk, bekend as een van die Kerk se welsprekendste en boeiendste leraars asook ’n politieke agitator. In sy meer as halfeeu lange dog onderbroke dienstyd as predikant het hy net vier gemeentes bedien, naamlik van 1881 agtereenvolgens Willowmore, Prins Albert en tot 1899 Wynberg, en daarna eers weer van 1928 tot 1933 Kuruman. Vandat hy dus in 1881 in sy eerste gemeente ontvang is totdat hy 52 jaar later sy emeritaat aanvaar het, het hy langer buite die Kerk se diens gestaan as binne.

Dié lang onderbreking was te wyte aan twee beweerde "onfatsoenlike" verhoudings met vroue, waarvan die eerste betreklik gou in die kiem gesmoor is danksy streng optrede deur die Ring van George, maar die tweede, wat volgens oorlewering ernstiger van aard was, daartoe gelei het dat hy die Kerk se diens van 1899 tot 1928 moes verlaat ná ’n bittere twis, waarskynlik juis oor sy onbetaamlike optrede, tussen hom en die kerkraad van die NG gemeente Wynberg.

So het van sy vroeë potensiaal om, net soos sy vader en ander gesiene Hofmeyr-familielede in diens van die evangelie, 'n leidende rol in die NG Kerk te speel, niks tereg gekom nie. Sy broer Jan is in 1887 as predikant geskors nadat hy bedank het, ook weens onsedelike gedrag. Toe ds. Adriaan Hofmeyr eindelik in 1933 aftree as predikant van die NG gemeente Kuruman, was hy die leraar in die NG Kerk met die langste diens, hoewel hy toe bloot 'n betreklik onbekende predikant van 'n verafgeleë gemeente was, maar darem 'n tyd lank as Ringsvoorsitter gedien het. Nietemin het sommige Afrikaners hom vir altyd gebrandmerk as ’n volksverraaier omdat hy tydens die Tweede Vryheidsoorlog as agent van die Britse regering die Boere wou omhaal om die wapen neer te lê.

Herkoms

Adriaan Hofmeyr se vader, prof. N.J. Hofmeyr, een van die eerste twee hoogleraars aan die Kweekskool op Stellenbosch. Hy was van 1851 tot 1858 die eerste leraar van die NG gemeente Calvinia, wat so genoem is op sy voorstel ter ere van die kerkhervormer Johannes Calvyn.

Die eerste B.A.-klas aan die Victoria-kollege, die voorloper van die Universiteit Stellenbosch. Adriaan Hofmeyr, toe nagenoeg 19 jaar, sit-lê voor in die middel. Links van hom is J.M. Zahn (seun van die sendeling Gustav Zahn en van 1889 tot 1905 leraar van die Lutherse kerk in Strandstraat, Kaapstad) en regs J.M. Hoffman. Agter sit H.J. Neethling en G.W. Lückhoff.

Adriaan Hofmeyr is in die NG pastorie op Calvinia in die Noordwes-Kaap gebore waar sy vader predikant was. Hy was die oudste van 13 kinders, van wie twee ook predikant geword het: Jan, wat geskors is, en Nico, wat ná 'n kort bediening bedank het. Die jong ds. N.J. Hofmeyr was ’n seun van die vermoënde en goedhartige Jan Hendrik Hofmeyr (1798–1862) en Hester Sophia Joubert van Welgemeend, die Kaapstadse Hofmeyr-woning wat in 1944 in die besit van die Hoërskool Jan van Riebeeck gekom het nadat die provinsiale administrasie van Kaapland dit onteien het. N.J. Hofmeyr was 'n neef van Onze Jan Hofmeyr. Jan Hendrik se vader, Stephanus Johannes Hofmeyr (1760–1826), was die tweede seun van die Hofmeyrs se stamvader, Johann Heinrich Hofmeyr (1721–1805). Een van N.J. Hofmeyr se broers was ds. Servaas Hofmeyr. Hy trou op sy 25ste verjaardag met Maria Magdalena Louw (1834–1918). Hulle het ses seuns en sewe dogters gehad. Hy het in 1859 ’n beroep aanvaar om, saam met ds. John Murray, een van die eerste twee hoogleraars aan die Teologiese Kweekskool op Stellenbosch te word.

Adriaan Hofmeyr se ma, Maria Magdalena Louw (1834–1918), was ’n kleindogter van Johannes Wynand Louw (1786–1854), en die oudste van sewe susters wat almal met ’n predikant getroud was. Hulle was: 1. Maria (Miemie); 2. Louisa Adriana (Wiesie) getroud met ds. Arend Hermanus Hofmeyr van Hanover; 3. Margaretha Johanna (Maggie) met ds. Johannes Rudolph Albertyn; 4. Catharina Johanna (Kitty) met ds. George Murray; 5. Johanna Hendrina met prof. C.F.J. Muller; 6. Charlotte met ds. J.C. Truter; 7. Susanna Maria met ds. P.G.J. Meiring. Adriaan se grootouers aan moederskant was Adriaan Jacobus Louw van Babylons Toren, Paarl, en Charlotte Louise Herold, ’n dogter van ds. T.J. Herold (1788–1857). Sy oom Adriaan Jacobus Louw (1859–1935) het ’n leidende rol in die Transvaalse NG Kerk gespeel van 1894 en veral van 1916 tot 1924 toe hy Transvaalse moderator was. Hy was 38 jaar predikant van die NG gemeente Heidelberg, Transvaal. ’n Tante van Adriaan, Susanna Maria Louw (1813–1887), was getroud met die Kaapse bankier Arend Hofmeyr (1802–1887), en hulle was die ouers van ds. J.H. Hofmeyr (1835–1908), 31 jaar predikant van die NG gemeente Somerset-Oos. Sy vrou, Isabella, was ’n suster van prof. John Murray.

Omdat Adriaan skaars vyf was toe die gesin Stellenbosch toe verhuis, geniet hy sy eintlike jeugjare en opvoeding in die Eikestad. Hier studeer hy eers aan die Victoria-kollege en later aan die Kweekskool, waar hy einde 1879 as predikant gelegitimeer is. Op Stellenbosch was hy ’n baanbreker op musiekgebied en het onder meer konserte gehou met ’n orkes van sowat 40 blaas- en strykinstrumente. Hy was ook die leier van ’n groot "gewyd zangkoor".

Huwelik en gesinslewe

Prof. N.J. Hofmeyr en sy gesin. Voor: Maggie, Lucy, Lily (Susanna); middel: Adriaan met Wynand op sy skoot, Miemie, Tobie; agter: Truida (wat getroud was met ds. John Daniel Kestell), Nico, Annie (Adriaan se vrou), Charlie, Jan en Hessie.

Ds. Hofmeyr as jong predikant.

Op 8 Maart 1880 trou hy met Anna Jacoba Joubert (27 Augustus 1856 – 23 Junie 1944). Die huwelik was kinderloos, maar die egpaar het wel 'n seun, John William, van wyle ds. Richard van Reenen Barry as hul eie aangeneem. Ds. Barry was die eerste leraar van die NG gemeente Calitzdorp, van 1874 tot 1915 (dit was sy enigste gemeente). Hy is op Calitzdorp oorlede op 16 November 1920 in die ouderdom van 71 jaar. Ds. Barry is op die skrikkeldag van 1872 deur Adriaan se vader, prof. Hofmeyr, in die huwelik bevestig met Elisabeth Wilhelmina, wat op 5 Desember 1853 op die familieplaas Spier naby Stellenbosch gebore is as die tweede jongste dogter van Paul A. van der Byl en sy vrou, 'n dogter van ds. T.J. Herold, se tien kinders.

Die eerste mev. Barry is op Donderdagaand 28 Junie 1888 oorlede nadat sy lank bedlêend was. Adriaan Hofmeyr, toe leraar van die nabygeleë NG gemeente Prins Albert, was een van die leraars wat die begrafnisdiens die Saterdagmiddag in die kerk op Calitzdorp gelei het en daar was om die bedroefde familie by te staan. Tydens die diens het ds. Hofmeyr die tussen 500 en 600 toehoorders aangespoor tot bekering en die gelowiges tot volharding in die werk van Here. Hy het hulle ook daaraan herinner hoedat mev. Barry gedurig biddend saam met haar eggenoot gewerk het. By die graf het ds. Hofmeyr die bedankings waargeneem.

Mev. Barry is net meer as 'n maand ná die geboorte van haar tiende kind oorlede. Toe die kinderlose ds. Hofmeyr en sy vrou, 'n niggie van wyle mev. Barry, ná die begrafnis na Prins Albert terugkeer, neem hulle die vierjarige Reggie Barry vir 'n tydjie met hulle saam. Hulle wou hom later aanneem, maar ds. Barry bied hulle die baba, John William (Willie, 16 Mei 1888 – 31 Augustus 1927 op Bethlehem), aan wat hy gereken het die sorg van 'n moeder die nodigste gehad het.

Ds. Barry het hierna gereeld met kar en perde Prins Albert toe gery om klein Willie te besoek en so kry hy mettertyd 'n ogie op die prinsipale van die plaaslike skool, Christina Maria (1883–1933), met wie hy op 22 April 1890 op Stellenbosch trou. Sy was 'n leerling in prof. Hofmeyr se Bybelklas op Stellenbosch. By haar het ds. Barry nog ses kinders gehad. Soos die geval in die huwelik van sy aanneemouers, was ook Willie se huwelik met Helena Brink op 8 Junie 1918 op Wellington, kinderloos. Sy is in 1887 gebore en op 29 Januarie 1954 in die ouderdom van 66 jaar oorlede oorlede.

Willie was blykbaar ten tyde van sy dood 'n bankbestuurder op Bethlehem. Helena Barry-Hofmeyr was lid van die Provinsiale Raad vir die kiesafdeling Bethlehem vir die Nasionale Party vanaf die provinsiale verkiesing in 1949 tot in 1953 en daarna nog sekretaresse van die N.P. se tak Bethlehem-Wes, toe sy by Burgerstraat 39, gewoon het.

Dit was waarskynlik as gevolg van sy aangenome seun en skoonsuster se verbintenis met Bethlehem dat ds. Hofmeyr gevra is om op 28 Februarie 1931 die wydingsdiens waar te neem tydens die ingebruikneming van die NG kerk Bethlehem-Wes.

Ds. Hofmeyr, wat bekend was om sy liefde vir kinders, het Willie soos hul sy eie grootgemaak. Hy het die seun gereeld saam geneem met huisbesoek, ook op die omliggende plase. By sy vader het klein Willie sy liefde vir perde gekry.

Willowmore

Die ou kerkgebou van die NG gemeente Willowmore, waarskynlik ontwerp deur Carl Otto Hager. Ds. Hofmeyr was skaars drie jaar lank predikant hier voor hy die beroep na Prins Albert aangeneem het.

Aan die begin van 1881 word ds. Adriaan Hofmeyr met handeoplegging deur sy vader in sy eerste gemeente, Willowmore, bevestig, waar hy baie goeie werk verrig het, veral ten behoewe van die jeug. Dié gemeente was toe skaars 17 jaar oud nadat dit in 1864 gestig is. Die eerste leraar, ds. P.N. Ham, is in November 1865 bevestig, maar hy is oorlede ná 'n bediening van slegs 10 maande.

Die gemeente was hierna 'n verdere drie jare vakant omdat die nodige geld nie gekry kon word om 'n leraar te betaal nie. Nietemin besluit die kerkraad in 1869 om weer 'n leraar te beroep sodat ds. George Murray in Julie van daardie jaar bevestig word as die gemeente se tweede leraar. Van toe af kon die gemeente onder dié seun van ds. Andrew Murray sr. en 'n broer van dr. Andrew Murray se geseënde arbeid begin bloei en groei.

Tydens sy bediening word ook die ou kerk vervang deur 'n groot en doelmatige gebou wat moontlik ontwerp is deur die grootste eksponent van die neogotiese kerkboustyl in Suid-Afrika, Carl Otto Hager, en in 1879 ingewy is. Die kerk het sitplek gebied aan 800 kerkgangers, maar is in 1963 gesloop om plek te maak vir die huidige.

Ds. Hofmeyr vertrek ná sy kort dienstyd van hier na die nabygeleë Prins Albert nadat ’n volstrekte meerderheid van die kerkraad op 27 Augustus 1883 besluit het om hom te beroep, die tweede predikant wat beroep is tydens die vakature wat gelaat is nadat ds. W.A. Krige in Junie 1883 sy emeritaat aanvaar het. Ds. Hofmeyr is op 15 Desember 1883 plegtig ingeseën.

Leraar op Prins Albert

Ontvangs en bevestiging

Die kerkgebou van die NG gemeente Prins Albert waarin ds. Hofmeyr die Woord bedien het van 1883 tot 1895. Die hoeksteen van dié gebou is op 1 Oktober 1860 gelê.

Die skrywer van Eeufees van die gemeente Prins Albert, 1842–1942, wat net as "’n Seun van die gemeente" in die boek bekendstaan, maar in ander bronne as E. Stockenstrom geëien word, skryf ds. Hofmeyr was ’n "forse, frisgeboude, lewenslustige jong man van skaars 26 jaar toe hy sy bediening in die nuwe gemeente aanvaar het. Hy was met baie talente bedeel. Dit was veral wat musiek en sangkuns betref, en welsprekendheid het nie by hom ontbreek nie. By sy gespierde gestalte het hy ’n soetklinkende stem en ’n innemende geaardheid gehad, waardeur hy die hart van gemeentelede van die staanspoor af gewen het. Sy eggenote was ’n sterkgeboude, hoflike dame, wat oor die eienskappe van ’n ideale predikantsvrou beskik het." Jare nadat dié boek verskyn het, het Norrie Steyn in Gedenkboek van die 100-jarige bestaan van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Willowmore 1864–1964 ds. Hofmeyr amper presies dieselfde beskryf: "Die nuwe leraar … was 'n forse, frisgeboude, lewenslustige jong man van omtrent 24 jaar toe hy sy bediening in die nuwe gemeente aanvaar het. Hy was baie talentvol. Dit was veral in die sangkuns en musiek wat hy uitgeblink het, en aan welsprekendheid het dit hom nie ontbreek nie. Sy soetklinkende stem gepaard met sy innemende geaardheid en sy fyn sin vir humor het uit die staanspoor die harte van sy nuwe gemeentelede gewen."

Sy bydrae tot die gemeenskap

Ds. Adriaan Hofmeyr en sy kerkraad op Prins Albert, omstreeks 1893. Hy sit vyfde van links.

Onder ds. Hofmeyr se geesdriftige leiding het die gemeente op Prins Albert £850 vir die kerkorrel ingesamel. Dit is van Engeland bestel en op 7 Augustus 1886 ingewy toe ds. Hofmeyr self die orrel bespeel het.

Ds. Hofmeyr het op Prins Albert, soos op Willowmore hom onvermoeid beywer vir die opheffing van die armes en minderbevoorregtes en die opvoeding van behoeftige kinders in die gemeente. Binne ’n jaar ná sy bevestiging, op 8 November 1884, het die kerkraad op sy aandrang besluit om uit die kerkkas £24 per jaar aan die opvoeding van arm kinders in die samelewing te bestee.

Hy het ook ’n groot bydrae gelewer tot die musieklewe van die gemeente en dorp, soos Helena Marincowitz eenmaal in die dorpskoerant, die Prins Albert Vriend geskryf het: "Ds. Adriaan Hofmeyr het vir die musiekkultuur op hierdie dorp baie beteken, maar veral vir die kerk. Onder sy geesdriftige leiding het die gemeente gou £850 vir die kerkorrel ingesamel. Die persone wat veral bygedra het, was die broers Samuel en Jan Luttig en Frederick Oosthuizen. Die orrel is van Engeland bestel en op 7 Augustus 1886 was die inwyding van die orrel. Ds. Adriaan Hofmeyr het self die orrel bespeel saam met die nuwe orreliste, mej. Fischer.

Hy het ook die koor afgerig en ’n Musiek- en Letterkundige Vereniging op die dorp gestig, waarby die magistraat ook betrek is, veral by die literêre aanbiedings. By geleentheid het hy selfs 'n kantate in die kerk gereël vir die Woensdag voor die Nagmaal. Met die goudstormloop in die distrik van Prins Albert in 1891, het ds. Adriaan by die delwers besoek gaan aflê en ook daar ’n delwerskoor op die been gebring."

Die distrik Prins Albert is gereeld deur periodieke droogtes geteister wat met groot verlies van lewende hawe gepaard gegaan het en noodwendig tot ’n haglike finansiële toestand gelei het, ook in die gemeente. So ’n ongunstige toestand het weer aan die begin van 1888 geheers toe ds. Hofmeyr, met die oog op die benarde omstandighede waarin die inwoners van die distrik verkeer het, op 31 Maart 1888 ’n brief aan die kerkraad geskryf het waarin hy hulle meedeel dat hy ten volle bewus is van die sorgwekkende toestand van die gemeente. Hy bied aan dat hulle die pastorie-erf en -tuin verhuur wat jaarliks sowat £60 tot die kerkkas sou bydra en dat hy dan op eie onkoste ’n huisie sou huur. Hy sou dus £50 van sy jaarlikse salaris kan afgee. Die kerkraad het egter nie van dié aanbod van die leraar gebruik gemaak nie.

Gedurende die laaste maande van 1888 het ds. Hofmeyr moeilikheid met sy keel ondervind en die kerkraad het hom gevolglik verlof vir afwesigheid van enige maande toegestaan. Op 6 Februarie 1889 het die dominee en sy vrou na Europa vertrek. Hulle het in Junie veilig teruggekeer en die gemeente het van heinde en verre toegestroom om hulle by hul aankoms op die pastorie-terrein te verwelkom. Daar was ’n reuse-opkoms en skoolkinders het die "geliefde leraar en sy beminlike wederhelf" ’n lied toegesing. Dié lied, "Kom dank nou almal God" het hulle in Engels gesing: "Now thank we all our God / With heart and hands and voices / Who wondrous things hath wrought / In whom this world rejoices."

Nuwe pastorie

Die NG pastorie op Prins Albert is tydens ds. Hofmeyr se tyd gebou en ingewy op 3 April 1893. Die hoofspreker tydens die verrigtinge was prof. N.J. Hofmeyr, ds. Hofmeyr se vader. Jan Luttig, die seun van Prins Albert wat die eerste toespraak in Hollands in die Kaapse Parlement gelewer het, het toe tydens ’n kort toespraak die leraar en sy vrou gemaan om die woorde van die profeet Josua in hul nuwe tuiste hul leuse te maak: "Aangaande mij en mijn huis wij zullen den Heere dienen."

In ds. Hofmeyr se tyd op Prins Albert is besluit om die ou pastorie, wat amper vyftig jaar vantevore in aller yl opgetrek moes word en in die loop van jare bouvallig en ondoelmatig geword het, deur ’n nuwe te vervang. In Julie 1890 het die kerkraad gevolglik besluit om ’n nuwe pastorie te bou, en op ’n vergadering op 2 Augustus is die plan van die boumeester, G. Alexander (waarskynlik die argitek George Murray Alexander), vir die voorgestelde gebou reeds aan die kerkraad voorgelê.

Die bouery het egter nie dadelik begin nie en amper drie jaar sou verloop voordat die voltooide gebou eindelik ingewy kon word nadat die bouaannemers, die here Townsend en Roberts, dit in Maart 1893 afgelewer het. Die inwydingsgeleentheid het op 3 April 1893, tien dae voor die leraar se 39ste verjaardag, plaasgevind. Die hoofspreker tydens dié verrigtinge was sy vader, prof. N.J. Hofmeyr van Stellenbosch. Hy het ’n treffende rede op die stoep van die pastorie gelewer.

'n Gewilde leraar

Ds. Hofmeyr se algemene gewildheid onder sy gemeentelede word geïllustreer deur twee gebeure waarvan die besonderhede behoue gebly het. In Desember 1886 het die plaaslike magistraat en sy vriende 'n groot geselligheid vir die Hofmeyrs in die Hofsaal gereël waarheen 60 gaste genooi is. Dit was kort nadat ds. Hofmeyr van die Sinodesitting af teruggekeer het. Die aand het onder meer bestaan uit klavier- en sangsolo's.

Die tweede gebeurtenis was op 10 Maart 1893 toe ds. Hofmeyr twee kerkdienste op Prins Albertweg-stasie gehou het. Tussen die oggend- en die middagdiens het die boere, wat van alle kante af daarheen gestroom het om die dienste by te woon, ’n politieke vergadering gehou waarop hulle eenparig versoek het dat die dominee die voorsitterstoel inneem. Die eerste bewys van sy politieke belangstelling was sy verrassende aankondiging op die kerkraadsvergadering van 12 Augustus 1893 dat hy "op verzoek van vele vrienden" voorlopig besluit het om hom as parlementslid vir Somerset-Oos verkiesbaar te stel. Ná die mededeling het hy die versoek goed oorweeg en drie maande later aan die kerkraad bekendgemaak dat hy beslis besluit het om dit van die hand te wys.

Dit was die tweede sodanige versoek aan die gewilde leraar van Prins Albert, want in Januarie daardie jaar, na afloop van die Burgersdorpse Taalmonument se feestelike onthulling, het die plaaslike Doppers hom met die versoek genader dat hy as kandidaat in hul kiesafdeling by die volgende algemene verkiesing moes staan. Toe het hy dit sonder verdere oorweging geweier.

Sy optrede op Prins Albert het Hollands- en Engelssprekendes saamgesnoer en deur die musiekaande wat hy in die pastorie gereël het, die vereniging wat hy gestig het en sy bevordering van kerkmusiek, was ds. Hofmeyr "letterlik die middelpunt van lewe op die dorp".

Eerste skandaal

Reeds hier, enkele jare voordat 'n soortgelyke skandaal op Wynberg tot 'n lang onderbreking in sy bediening sou lei, het sy aantreklike voorkoms hom na bewering in die moeilikheid gelei en het sy reputasie en goeie aansien die eerste keer skade gely. Terwyl hy in die pastorie met sy vrou en aangenome seun gewoon het, het hy in die geheim gekorrespondeer met ene mej. Jemima Orr van Willowmore, sy vorige gemeente. Inwoners van Willowmore het snuf in die neus gekry en ds. Hofmeyr verkla by die Ring van George. Luidens dokumente van dié Ring is klagtes teen die leraar van Prins Albert en twee "onfatsoenlike" dames van Willowmore ingedien. Volgens 'n ander bron is die klag by die Ring reeds op Willowmore ingedien en het dit dus gespruit uit gebeure voor sy aanname van die beroep na Prins Albert. Dit het verband gehou met sy optrede teenoor twee vroue wat as "onvoorzigtigheid" beskryf is.

Die voorval het 'n opskudding in kerklike kringe veroorsaak en die pers het selfs daaroor berig. Die Kerk het die aantygings teen ds. Hofmeyr deeglik ondersoek (dit is indertyd as 'n romantiese onbesonnenheid beskryf) en in Julie 1884 'n verklaring uitgereik dat die predikant se morele karakter suiwer en bo verdenking was, maar dat sy woorde en dade aanleiding tot gerugte gegee het wat skadelik was vir sowel sy karakter as sy werk vir die Here. Hy is tereggewys en toepaslik gestraf. In die Ringsverslag van 1884 is 'n apologie van ds. Hofmeyr vervat waarin hy geskryf het die voorafgaande ses maande was 'n tydperk van liefde en leed, lig en duisternis, vrede en onrus. Hy het voorts geskryf die saak het hom, die gemeente en kerkraad nader aan mekaar gebring.

Die godsdiensverslag van 1884 van die gemeente Prins Albert aan die Ring van George het hoofsaaklik gehandel oor ds. Hofmeyr se sedelike lewe. Dit was 'n saak van groot hartseer. In Gemeente onder die Swartberg, 1842–1992. Ned Geref Kerk Prins Albert skryf P.J. en M. Botes: "Sy onversigtige optrede teenoor 'n ongetroude jongdame wat 'n uitgerekte ringsaak tot gevolg gehad het, het diepe hartseer vir hom en die gemeente meegebring. Ten spyte van die leed, getuig die godsdiensverslag dat 'er nogthans een zeer ryke zegen op alles wat er geschiedde in den Naam des Heeren' gerus het. Dat 'n gemeente deur so 'n smeltkroes gegaan het en dieselfde ds. Hofmeyr as 'n gewaardeerde leraar van Prins Albert opgeteken staan, toon dat die liefde van God inderdaad in mense se lewens kan seëvier".

Afskeid van Prins Albert

Ds. Adriaan en mev. Anna Hofmeyr omstreeks 1885 op Prins Albert.

In Mei 1895 het skokgolwe deur Prins Albert getrek toe ’n koerant bekendmaak dat ds. Hofmeyr ’n beroep na die NG gemeente Wynberg naby Kaapstad ontvang het. Binne enkele minute het die berig deur die hele dorp versprei en was dit gou onder die hele gemeenskap ’n punt van bespreking. Twee of drie weke lank het die gemeente in groot spanning verkeer en was dit, volgens die skrywer van die gemeente Prins Albert se Eeufees-Gedenkboek, asof daar by die meeste ’n voorgevoel was dat die leraar nie dié keer die beroep van die hand sou wys nie. Hy skryf: "So het dit ook werklik gebeur, en ’n traan het oor menigte wang gerol toe die beminde leraar op die stille Sondagoggend na die diens met tasbare gemoedsaandoening aan die gemeente bekendgemaak het dat hy besluit het om die beroep aan te neem."

In die adres wat die kerkraad ds. Hofmeyr aangebied het, het hulle melding gemaak van die groot dienste wat hy tydens sy dienstyd aan die samelewing bewys het. Dit het ywer vir die sendinggemeente en sy groot werk in verband met die oprigting, bevordering en uitbreiding van die Christelike Jongeliedevereniging ingesluit, asook die oprigting van nuwe skole in die buitewyke van die gemeente en die onvermoeide bevordering van die onderwys. Soos op Willowmore het hy hom beywer om die lot van die armes en behoeftiges te verbeter. In een jaar het byvoorbeeld £30 aan skoolgeld vir die kinders van behoeftige ouers uit sy eie sak betaal. Hy het ook af en toe kinders in die pastorie onthaal en byvoorbeeld op ’n aand, kort ná die inwyding van die nuwe pastorie, ’n groot aantal kinders daarheen genooi en ’n paar uur gesellig daar deur te bring.

Besoek aan Masjonaland

Di. Hofmeyr en Stegmann en mnre. Fourie en Luttig langs die pad op hul reis na Masjonaland in 1891. Die Kaapse Kerk het dié viermankommissie aangestel om ondersoek in te stel na die beter bearbeiding van lidmate in wat later Suid-Rhodesië sou word.

Op die kerkraadsvergadering op 20 Desember 1890 het ds. Hofmeyr die lede in kennis gestel dat hy deur die Sinode afgevaardig is om na Masjonaland te gaan om die lidmate van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in wat later Suid-Rhodesië sou word, te gaan opsoek. Omdat hy geruime tyd uit die gemeente afwesig sou wees, sou die kerkraad voorsiening vir ’n plaasvervanger moes maak. Op 28 Februarie 1891 het die kerkraad toe besluit om prop. R. McLachlan te vra om die dienste tydens die leraar se afwesigheid te kom waarneem.

’n Kerklike kommissie van vier lede, van wie twee predikante was, naamlik Prins Albert se ds. Adriaan Hofmeyr en ds. G. Stegmann van Oudtshoorn, het op 31 Maart 1891 van Prins Albert-stasie per trein vertrek na Kimberley waar hulle waens afgelaai is, om vier ander sterker vere te laat insit, en vandaar is hulle per trein na Vryburg vervoer. Ds. J.D. en mev. Truida Kestell (mev. Kestell was ds. Hofmeyr se suster) van die NG gemeente Kimberley het hul verder raad gegee in verband met benodigdhede vir die reis, en so is hulle noordwaarts.

Op weg na Taung-stasie moes hulle aanskou hoe ’n bende inboorlinge al die besittings van ds. en mev. George Faustmann, nes ds. Hofmeyr in latere jare ’n leraar van die NG gemeente Wynberg, op pad na hul eerste gemeente, Schweizer-Reneke, geplunder en verniel het. Op Vryburg weer het hulle hul eerste ondervinding met rysmiere gehad toe hulle sien hoe die insekte die nog onuitgepakte huisraad en linne van die pas aangekome ds. David en mev. Wilcocks opgevreet het. Hier was hulle moeilike taak om uit 600 tot 800 beeste een span uit te soek; die diere was vet, maar ongeleerd en menige os het met riem en al weggeraak.

Deur die vriendelikheid van maj. (later sir) Hamilton John Goold-Adams is die rytuig van sir Frederick Carrington, bevelvoerder van Betsjoeanaland se polisiemag, tot hul beskikking gestel om dienste op Molopo en in die distrik Lichtenburg te gaan hou. Hul reis van Vryburg na Mafeking het elf dae geduur en alles is so deur die slegte en modderige pad beskadig, dat hulle om ’n tweede wa en een span osse wat Cecil John Rhodes hulle gegee het, moes vra.

Op Mafeking het hulle ook ’n goeie wadrywer, Andries, wat al dikwels na Masjonaland gereis het, bygekry. Ds. Hofmeyr het vooruitgegaan na die aanleg om drie dienste te hou, die oggend in Hollands, die middag ’n kinderpreek in Engels en die aand ’n Engelse diens vir ’n baie groot opkoms. (Daar was maar net 30 van die N.G. Kerk-lidmate). Van Mafeking is hulle na Zeerust, waar hulle Sondag ’n Hollandse en Maandag ’n Engelse diens gehou het. Hulle besoek ook die Hermanusberg-sendingstasie op Ikalifynstad, Chapani en Kamoutsa, terwyl ds. Stegmann ook vir die polisie op Aasvogelkop diens kon hou.

Die twee predikante het dus onverskrokke die dienste waargeneem, selfs in die distrikte waar die groot kerkstryd van daardie jaar gewoed het. Hulle het onder meer die vermaarde Voortrekker Jan Viljoen op sy plaas, Vergenoeg, gaan besoek. "Mnr. Viljoen as ouer jagter het ons baie goeie raad gegee, en vir enige ure baie van sy binnelandse jagtogte vertel, en ook van sy persoonlike kennis met Lobengula," aldus H.W. Fourie, een van die reisgenote. Vandaar is hulle na die regte grootpad, langs Tokwanirivier tot by sy inloop in die Krokodilrivier, en toe deur Khamasland na Macloutsie al langs die Krokodilrivier. By die Rhodes-Limpopodrif was die dispuut tussen die Adendorff-trek en Leander Starr Jameson juis aan die gang, maar die trekkers se deurgang is deur Onze Jan Hofmeyr gereël.

In Masjonaland

Toe die geselskap van di. Hofmeyr en Stegmann in Fort Salisbury aankom, het die een jaar oue nedersetting reeds sowat 450 inwoners gehad, hoewel baie nog in tente gewoon het soos die pioniers op dié foto wat waarskynlik kort ná die stigting van die dorpie geneem is. Vandag is dié plek in die middestad van Harare.

Ds. Hofmeyr, omstreeks 1890.

Vanaf Fort Tuli by die Shashirivier, waar hulle op 8 Junie aangekom het, hul voorrade aangevul en die stam wat ds. Helm moes bearbei, besoek het, is hulle na Fort Victoria, waar hul enige dae vertoef het, en deur die Koloniale Trek-kommissie uit die Suide, by name Jan Eksteen (Paarl), Adriaan de Waal (Stellenbosch) en Jan Vosloo (Klipfontein, Somerset-Oos) ingehaal is en saam die Zimbabwe-ruïnes gaan besigtig het. Daar is seker die eerste Hollandse Psalms en Gesange deur die Afrikaners gesing, weergalmend deur die ou bouvalle.

Dié kommissie het verder saamgereis na Salisbury en op pad help soek na ene Van der Riet, wat 42 dae weg was. Hulle doen aan by Fort Victoria op pad na Fort Charter deur die Lundi-, Umfuli- en Hunyanirivier totdat hulle ná ’n reis van drie maande en sewe dae aan die begin van Julie in Salisbury aankom, destyds ’n dorpie van 400 tot 500 inwoners, waar behalwe waens en tente, heelwat hutte van pale en grasdakke was. Een van die reisigers het berig: "Iedereen skyn dadelik ’n winkel te begin, skynbaar ten einde oortollige goed te verkoop." Op Fort Salisbury was daar benewens die militêre en siviele amptenare, en ’n hospitaal, ook ’n Rooms-Katolieke en ’n Anglikaanse kerk.

Die Administrateur en die militêre bevelhebber het hulle vriendelik ontvang en van alle benodigdhede voorsien, sodat hul kort ná hul aankoms hul eerste diens in die hoofstad van die nuwe land onder bokseile kon hou met ’n gehoor wat verteenwoordigers van gemeentes vanaf Mafeking tot by Somerset-Wes ingesluit het, onder wie lede van bekende ou Kaapse families soos Morkel, Van der Byl, Krige, De Villiers en Lategan.

"Hier aangekomen,” skryf hulle in ’n brief aan De Kerkbode (20 Oktober 1891) "vonden wij alles in rep en roer, de manskappen liggen aan de Krokodilrivier met het oog op den voorgenomen trek der Boeren, en kanonnen en ammunitie werden in aller haast ten gevolge van den aanval deur Portugezen naar Manika opgezonden. Aangenaam was het om te zien hoe het gekleurde volk uit de kolonie de Zondagdiensten, zoo de Engelsche as de Hollandsche en dikwijls ook onze gewone huisgodsdienst bijwoonde." Die kerkverteenwoordigers het dan ook gou opgemerk dat bearbeiding deur die N.G. Kerk onder wit en swart ’n dringende vereiste was, veral aangesien ’n Engelse biskop met sowat ses Dominikaanse susters alreeds op Manica (later genoem Umtali) gearbei het.

Dr. Harris, sekretaris van die British South Africa Company, het hul geleentheid gegee om die omliggende landstreke en goudvelde te besigtig. Dat ’n groot delwersbevolking spoedig daarheen sou getrek word, was vir hulle baie duidelik. "Even zeker is het dan ook naar ons oordeel dat het land eerlank eene boerebevolking zal hebben, uitgelokt door de gunstige voorwaarden waarop grond verkrijgen kan worden, en aangezien er streken zijn, uitnemend geschikt voor landbou en veeteelt in de nabijheid van de markten die de goudvelden zullen verschaffen." Talle jong manne vind hulle op buiteposte en forte en baie transportryers het hul verskyning gemaak, manne wat sou bly totdat die spoorweë aangelê is.

Die talle trekke op pad (die Van der Byl-trek met 25 jong manne uit die Kolonie het toe al aangekom) het hulle laat besef dat die land ’n groot bevolking sou lok. Mnr. Fourie is per skotskar en ses osse verby Mt. Hampden na die Mazoevallei om vir hulle na plase uit te sien, terwyl die trekkommissie via Beira is om Manikaland en Oos-Rhodesië te gaan besigtig. So het hulle die land en omstandighede goed opgeneem, kennis gemaak met al die owerhede, onder andere ook die jagter Selous wat hulle meegedeel het hoeveel Lobengula mnr. Jan Viljoen as ’n man van sy woord geëer het, en waar hy (Selous) Viljoen in die binneland van Afrika ontmoet het.

Terug na die Suide

Ds. G Stegmann, wat ds. Hofmeyr na Masjonaland vergesel het. Die ander twee lede van die kommissie was mnre. Fourie en Luttig.

Die harmonium (mondfluitjie) waarmee ds. Hofmeyr die aande en reis vervrolik en geïnspireer het, het hy aan die Engelse kerk gegee om as ’n pionierstuk bewaar te word. Nadat hulle as ’n viertal ’n rapport oor die land opgestel het, het hulle op 10 Augustus 1891 weer vertrek. Op Fort Victoria is hul deur dr. Jameson uitgenooi om die aand in die offisiersmenasie te kom eet. Mnr. Fourie het gemeen dat hy nog nooit in sy lewe so ’n maaltyd beleef het nie. Almal, selfs die vrolike ds. Hofmeyr, was stil en die enigste woordvoerders was dr. Jameson en ds. Stegmann wat oor Onze Jan Hofmeyr en staatkundige probleme gesels het. Blykbaar het die dominee die dokter goed die waarheid vertel en so ’n indruk op laasgenoemde gemaak dat hy later aan Fourie gesê het: "Ek gaan dadelik aan (Cecil John) Rhodes skrywe dat hy die grootste en bekwaamste in Suid-Afrika nog nie ontmoet het nie — en dit moet hy sy eerste werk maak."

Nadat hulle die manne gegroet het, is hul daardie nag nog erder. Maar so opgeruimd en voorspoedig as hul reis noordwaarts was, so stil en bedroef was die terugreis. Ds. Stegmann het kort ná hul vertrek van Fort Victoria ernstig siek geword. ’n Dokter is uit Fort Tuli ontbied, waar die laaste diens gehou en die jongmanne ds. Stegmann vir laas kom groet het. Hy is daar verpleeg, terwyl Luttig met die waens en jongmanne oor Macloutsi na Vryburg en huis toe is.

Ds. Hofmeyr is die volgende dag na Transvaal, terwyl Fourie by ds. Stegmann gebly het totdat hy agt dae later na Pietersburg, toe Pretoria en eindelik na Johannesburg is, waar hy sy siek vriend en metgesel op 1 November 1891 aan die dood moes afgee. (Volgens eerw. Andries Dreyer is hy egter op 17 November 1891 oorlede op Oudtshoorn.) So het dan gesterf een van die allerbriljantste N.G. Kerk-predikante, die "Spurgeon van Suid-Afrika", in die eerste bediening van sy stamgenote in die nuwe land, volgens S.P. Olivier.

Verslag aan die Sinode

Ds. Hofmeyr en die kommissie het in hul aanbevelings aan die Sinode onder meer gesê as die Kerk sou besluit op ’n arbeidsveld, dan sou twee leraars gestuur moes word, een na Fort Salisbury en een meer ooswaarts. Die werk kon nie later as die volgende jaar uitgestel word nie, en dit was die verantwoordelikheid van die Kerk in die Suide, in die eerste plek. Wat vereis word, het hulle gesê, is manne gevul met die Heilige Gees, met wysheid, en besiel met geesdrif, met ’n ruim hart en aanpassingsvermoë. Hulle merk aan hoedat die inboorlinge g’n begrip van sending of van Christus het nie, en voel dat ook op dié gebied ’n onmiddellike begin gemaak moet word, voor ander kerkgenootskappe die voortou neem. In dié verband stel hulle voor dat ds. Helm, in plaas van om die Banyai te bearbei, onder die Masjonas moes kom werk, en dat hy die belangrike werk onder die blankes kon doen, totdat hy die taal magtig was. Ds. Helm en eerw. A.A. Louw, meen hulle, sou meer in samewerking met ander leraars wat sou kom, uitrig as wat hulle in aparte uitgestrekte streke sou doen. "Waar die Afrikanervolk gevestig word, moet die Kerk sorg dat die naburige inboorlinge bearbei word, om sodoende misverstande en moeilikhede tee te werk."

Burgersdorpse Taalfees

Aanloop

Ds. Hofmeyr het tydens die fees in ’n volgepakte NG kerkgebou op Burgersdorp gepreek. Dié gebou se hoeksteen is in die naweek van 18 April 1848 gelê. Die nuwe en huidige kerkgebou is eers op 13 Desember 1913 ingewy.

Die bewoording aan die sykant van die voetstuk van die replika van die Taalmonument op Burgersdorp. Die oorspronklike monument, opgerig in 1893, is "beskadig en weggevoer deur die vyand van die Afrikaner in die oorlog van 1899–1902. In 1939 teruggevind in Kingwilliamstown waar dit begrawe was. In ere herstel deur die Afrikaners van Burgersdorp op 10 Oktober 1957", luidens die inskripsie op die monument se voetstuk.

Die taalmonument (regs) is op 18 Januarie 1893 voor ’n skare van sowat 3 000 onthul. Britse soldate het dit tydens die Anglo-Boereoorlog beskadig en weggevoer sodat dit eers in 1939 op King William’s Town opgegrawe is en na Burgersdorp teruggebring is. Die gedenkteken links is ’n replika wat die Britse Owerheid in 1907 op aandrang van die Burgersdorpers moes oprig.

Adriaan Hofmeyr was een van agt predikante wat genooi is na die onthulling van die Taalmonument op Burgersdorp in Januarie 1893. Omdat ds. Bosman van Pretoria, wat die hoofdiens in die NG kerk op Burgersdorp moes waarneem, weens onvermydelike omstandighede nie teenwoordig kon wees nie, moes ds. Hofmeyr as plaasvervanger optree. Die boeiende rede wat hy daar gelewer het, het die aanwesiges so getref dat ’n aantal van die vooraanstaande Doppers hom ná die verrigtinge genader het met die versoek om hom as kandidaat vir daardie kiesafdeling by die volgende algemene verkiesing verkiesbaar te stel. Hy het dit egter van die hand gewys.

Vir die fees was Burgersdorp in ’n feesgewaad "soos ’n bruid" versier in rooi, blou, geel en allerlei kleure, die strate vol vaandels en vlae. Die dorp het gewemel van besoekers, karre en waens. Die doel van die fees, wat geduur het van 15 tot 18 Januarie 1893, was die onthulling van die Burgersdorpse Taalmonument as ’n gedenkteken ter herinnering daaraan dat Hollands gelyke regte met Engels in die Kaapkolonie gekry het.

Saterdag en Sondag

Die Saterdagaand tree ds. Hofmeyr die eerste keer op toe hy ’n Engelse voorlesing hou in die Gereformeerde Skoolgebou oor Masjonaland. Die Sondagaand kom hy weer aan die beurt toe hy ’n diens lei in die NG kerkgebou wat deur sowat duisend mense bygewoon is. Die toe reeds 44 jaar oue kerkgeboutjie was te klein en honderde van die toehoorders moes buite staan. Sy teks was uit Haggai 1:7 en 8: "Alzo zegt de HEERE der heirscharen: Stelt uw hart op uw wegen. Klimt op het gebergte, en brengt hout aan, en bouwt dit huis, en Ik zal een welgevallen daaraan hebben, en verheerlijkt worden, zegt de HEERE" (Statebybel). Hy het gepraat oor die vernaamste wat nodig is ter oprigting van die volkskarakter: eerbied vir ander se gevoelens, vatbaarheid vir oortuiging, die moed om ’n oortuiging uit te spreek, en gehoorsaamheid aan die Groot Koning.

Maandag

Die volgende môre (Maandag) was ds. Hofmeyr flink uit die vere, want om seweuur reeds het hy sowat 300 boere onder voorsitterskap van mnr. Johannes van den Heever toegespreek in die Gereformeerde Skoolgebou en wel oor die armblankevraagstuk. Die vergadering het ten gunste van verpligte onderwys besluit en daar is eenparig ooreengekom dat hulle die regering sou vra om "waar noodig, vrije scholen te stichten en gedwongen onderwijs (skoolplig) in te voeren".

Maandagmiddag het omtrent 500 burgers op die markplein byeengekom waar verskeie adresse aangebied is, onder meer aan mnr. J. Luttig wat heel eerste Hollands in die ou Kaapse Parlement gepraat het en aan ds. Hofmeyr. Die verrigtinge op Markplein is gevolg deur ’n wapenskouing op die vlakte van Dreunberg en die aand was daar ’n "duisternis van mensen" op die markplein waar ’n indrukwekkende vuurwerkvertoning te sien was, terwyl die orkes gespeel het.

Dinsdag

’n Groot menigte mense en rytuie het die Dinsdagoggend opgeruk na die Dreunbergvlakte vir ’n piekniek. In die predikante-wedloop was ds. L.P. Vorster eerste, ds. Postma (die bron vermeld dit nie, maar dit was waarskynlik ds. Petrus, Martinus of Dirk Postma jr.) laaste en ds. Hofmeyr in die middel, "kort agter den manelpanden van den Philipstownschen atleet".

Die Dinsdagmiddag is belangrike besoekers, onder wie Onze Jan Hofmeyr, ds. S.J. du Toit en die Nederlandse konsul-generaal De Waal by die stasie afgehaal deur ’n 330-tal ruiters. Onze Jan is op ’n perd gesit en aan die hoof van die burgery het hy die dorp ingery gekom tot op die markplein waar ’n adres hom aangebied is. Hy het ’n paar woorde gespreek en gewys op die vreedsame wyse waarop die taaloorwinning behaal is, en is toe in ’n kar deur enige burgers getrek na sy tuisgaanplek, die huis van prokureur J. van den Heever. Daardie aand was daar ’n konsert in die klubgebou waar Afrikaanse liedere van mev. (dr.) Kannemeyer en burgemeester Kannemeyer dawerend toegejuig is.

Woensdag

Die Woensdagoggend, op die dag van die groot onthulling, is adresse aan van die vername besoekers by hul verblyfplekke aangebied. Ds. Du Toit was baie geaffronteer omdat, ten spyte van alles wat hy in belang van die taalbeweging en selfs in verband met die monument gedoen het, sy naam op die steen weggelaat is. Hy het egter gesê hy werk nie vir "adressen en ydele eer" nie, maar vir sy volk; "het nageslacht oordeele over myn daden".

Die onthulling het om 10:15 plaasgevind. Ná prokureur Jan van Heerden telegramme van press. Paul Kruger en F.W. Reitz, ’n paar burgemeesters, sir Jas. Sivewright (uit Egipte) en mejj. Schroeder en Jansen, Hollandse onderwyseresse op Stellenbosch, het Daantjie van den Heever, die voorsitter van die reëlingskomitee (en grootoupa van die Afrikaanse skrywer Eben Venter), die woord geneem en gesê "sy hart is byna te vol om te praat van blydskap". "Zie daar een steen waarop ons volk zyn nationaliteit kan gronden," was sy boodskap. Sy teks was die opskrif op die medalje wat Marie Koopmans-De Wet vir die geleentheid geskenk het: "Zij worstelt maar zij zinkt niet." Onder die speel van die Bondslied (die lied van die Afrikanerbond) is die standbeeld toe onthul in die teenwoordigheid van sowat 3 000 mense.

Aan die voorkant van die voetstuk staan die volgende woorde: "Eerste volksbesluit voor de Hollandsche taal te Burgersdorp in Junij, 1879, op voorstel van den weledelen heer D.P. van den Heever, L.W.R eerste acte van Hollandsch in ’t Parlement, Acte No. 1, 1882, voorsteller J.H. Hofmeyr, L.W.V. eerste kandidaat der nationale herleving, J. Joubert, L.W.V. eerste Hollandsche spreker in ’t Parlement, J. Luttig, L.W.V." Aan die regterkant staan: "Bewaar Gij onze Taal o Heer, tot Uw en Onzer Vad’ren eer." Agter staan: "Voor Moedertaal en Vaderland, staat hier deez’ eerzuil geplant. Onthuld 1893 namen der Comiteeleden tot oprigting van den steen: D.P. van den Heever, L.W.V., J.D.P. van den Heever, W.A. Smit, N. Kruger,. J.C. van den Heever, procureur." Aan die linkerkant staan: "Erkend is nu de Moedertaal, in Raad, Kantoor, en Schoollokaal." Die monument het sowat £430 gekos.

Ná die onthulling het dr. Frans Engelenburg, redakteur van De Volksstem, met die lees van ’n adres twee medaljes oorhandig aan Daantjie van den Heever en as voorsitter van die reëlingskomitee, een van goud en een van silwer. Onze Jan Hofmeyr het toe die geskiedkundige verloop van die taaltoestand van 1806 af geskets en gewys hoedat die Hollandse taal se regte telkens ingekrimp is op allerlei maniere en op alle gebiede; en daarna kortliks die stappe opgesom wat gedoen is tot herstel van die griewe, met verwysing na Burgersdorp se aandeel. Hierna het ds. Du Toit die feesrede gehou. Hy het gevra: Sou die monument "een pyramide wezen ter gedachtenis aan verleden grootheid" of "een gedenkzuil … van toekomstige grootheid"? Hy het gewys op die marmer van die beeld en gesê: "Eerder zou het marmer als zuiker wegsmelten dan de taal der Afrikaners uitsterven." Vir hom was die oorwinning slegs die spoorslag vir verdere strewe.

Hierna het toesprake gevolg deur onder meer konsul De Waal, landdros De Beer namens pres. Reitz, Jan Luttig en ds. L.P. Vorster, van die Gereformeerde kerk Philipstown namens die Gereformeerde Kerk, wat gepraat het van die taaiheid en krag van die Afrikaanse volk. In Mossamedes het dit hom getref hoe geheg die volk aan sy taal, godsdiens en voorvaderlike sedes is. Hy het gesê hy mis "de oude Langklip van Willem" wat nog daar begrawe lê. Ds. Hofmeyr antwoord hierop: "Die ou klip het gegroei." Hy roep die Afrikaners toe om steeds hoër te strewe, nooit moed te verloor nie, op te hou twis, en nie alleen geesdriftig te wees in woord nie, maar ook in daad. Prof. Stephanus Postma van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool op Burgersdorp het daarop gewys dat die Afrikaanse taal, die taal van die volk, veredel en verbeter moet word deur die studie van die ryk Hollandse letterkunde en deur onderwys. Ná ’n toespraak deur ds. M.P.A. Coetzee, ’n Gereformeerde predikant, is gekollekteer "op een wyze zoo als men maar zelden geszien heeft", sodat die £40-skuld op die monument net gou gedek is. The Friend het dan ook onder meer berig: "The utmost good-feeling prevailed, and the simple and loyal conduct of the thousands present deeply touched the English visitors."

Daardie aand is die vyf dag lange afgesluit met ’n dinee in die Gereformeerde Kerkskool, waar sowat 200 gaste teenwoordig was en waarvan die uitstekende spyskaart, met meer as 50 geregte en soorte drank, in Hollands was. Weer is talle toesprake gehou en heildronke ingestel.

Die monument en die Boereoorlog

Die Taalmonument-beeld is tydens die Anglo-Boereoorlog deur vandale geskend wat die wysvinger en neus afgebreek het. Later is die beeld van die voetstuk afgestoot en die arm en ook die gesig verwyder. Ná die oorlog het lord Alfred Milner die monument heeltemal laat afbreek en verwyder. Die Burgersdorpers het geëis dat die Britse regering hul monument teruggee, maar omdat dit nie opgespoor kon word nie, het die Britse owerheid in 1907 ’n replika op dieselfde plek op Kerkplein laat oprig. Daar is ’n Taalfees gehou met die onthulling van dié monument op 24 en 25 Mei 1907, want dit was die 25ste herdenking van die erkenning van Nederlands deur die Kaapse Parlement. Dié monument is in 1933 na Markplein verskuif. Die oorspronklike is, in die beskadigde toestand waarin dit in 1939 op King William's Town opgegrawe is sonder die kop en een arm, teruggebring na Burgersdorp en in 1957 agter die replika opgerig.

Leraar van Wynberg

Die Wynbergse NG kerk se orrelgalery.

Ds. Hofmeyr se portret wat vandag nog hang in die konsistorie van die NG gemeente Wynberg.

Ds. Hofmeyr was ten nouste betrokke by die vergroting van die ou kerkgebou van die NG gemeente Wynberg. Dié foto is omstreeks 1916 geneem, 17 jaar ná die inwyding van die nuwe gebou.

Soos op Prins Albert is op Wynberg ’n nuwe orrel tydens ds. Hofmeyr se dienstyd in gebruik geneem, maar in die Kaapse gemeente het dit gepaard gegaan met die inwyding van ’n nuwe, oftewel vergrote, kerkgebou. Die binneruim van die Wynbergse NG kerkgebou, soos dit daar uitgesien het in 1906, sewe jaar ná die gebou en orrel ingewy is en ook sewe jaar ná ds. Hofmeyr die gemeente moes verlaat.

Ds. Hofmeyr en sy vrou met hul aangenome seun, Willie, gebore Barry.

Ds. Adriaan Hofmeyr is op 11 Julie 1895 op Wynberg as die nuwe leraar van die plaaslike NG gemeente bevestig deur ds. C.F.J. Muller, wat die konsulent was en die nuwe leraar se oom aan moederskant. Dié Kaapse gemeente, die derde oudste in die Skiereiland naas die moedergemeente en Durbanville, is in 1829 van Kaapstad afgestig. Sy eerste leraar was dr. P.E. Faure van 1834 tot 1882 en die tweede ds. P.A. Strasheim van 1883 tot 1895. Ds. Hofmeyr was dus slegs die derde leraar in meer as 65 jaar.

Weer 'n nuwe pastorie

Soos op Prins Albert is ook hier, spoedig ná sy koms, besluit om die ou pastorie met ’n nuwe te vervang. Die oue is gesloop en die nuwe op die dieselfde perseel, maar net ’n bietjie hoër op, teen ’n koste van £1 530 opgerig. Maar die uitstaande gebeurtenis tydens ds. Hofmeyr se kort dienstyd op Wynberg was die bou van die nuwe kerk. Dié besluit is geneem op ’n gemeentevergadering op 24 November 1896 toe deur die kerkraad daartoe volmag gegee is. Nog voor die bouwerk begin het, het die leraar saam met ouderling Tom Louw, wat al die onkoste betaal het, na Europa gegaan. Die kerkraad het dié broer later bedank vir sy "liefdesdiens" aan die leraar bewys.

Wynberg se vergote kerkgebou

Om die nodige geld vir die kerkgebou te kry is ’n deel van die pastoriegrond teen £1 500 verkoop en is daar op 4 Augustus 1897, op ds. Hofmeyr se voorstel, besluit dat ouderling Louw gevolmagtig word om met dr. Muir te onderhandel oor die verkoop van die skoolgeboue op die aangewese grond aan die regering vir ’n bedrag van nie minder nie as £4 000. Dié skoolgeboue was die kerk se eiendom en het die meisieskool gehuisves wat ds. Strasheim gestig het. Teen dié voorstel het sekere lidmate beswaar gemaak, maar wat die verloop van die saak was, blyk nie uit die ses blanko bladsye in die notuleboek van destyds nie. Die verkoop het nietemin deurgegaan en so het die gemeente ’n kosbare besitting kwytgeraak, maar in die plek daarvan ’n nuwe, sierlike kerkgebou gekry wat op 17 Maart 1899 ingewy is met ’n redevoering deur prof. Muller oor Miga 4:2: "Komt en laat ons opgaan tot den berg des HEEREN, en ten huize van den God Jakobs, opdat Hij ons lere van Zijn wegen, en wij in Zijn paden wandelen (Statebybel)."

Ná prof. Muller se toespreek het ds. Hofmeyr ’n kort oorsig gegee van die geskiedenis van die kerkgebou en die bedankings waargeneem. Dieselfde aand is ’n pragtige nuwe orrel ter waarde van digby die £1 000 ingewy deur ds. G.F.C. van der Lingen van Simonstad. Die nuwe kerk met sy toring ingereken, het £4 000 gekos. Die goewerneur sir Alfred Milner was teenwoordig by die inwyding. Volgens oorlewering het ds. Hofmeyr vir hom Hollandse lesse gegee. Volgens eerw. Andries Dreyer, wat die Wynbergse gemeente se geskiedenis met sy eeufees in 1929 opgeteken het, was die latere lord Milner "toe seker nie ’n persona grata by die Afrikaanse volk nie, want geen ses maande daarna het die vreeslike oorlog van Engeland teen die Transvaalse en Vrystaatse Republieke uitgebreek."

Skielike einde aan sy ampstyd

Eerw. Dreyer verstrek in dié gedenkboek geen besonderhede oor hoekom ds. Hofmeyr in daardie jaar (1899) nog die gemeente verlaat het of wat die omstandighede van sy vertrek was nie. Hy skryf net: "... voor die eerste oorlogsvuur ontbrand is, is daar ’n einde gekom aan die betrekking tussen leraar en gemeente en het ds. Hofmeyr Wynberg verlaat." Ds. Gerdrie van der Merwe, in die NG gemeente Kuruman se gedenkboek ter viering van daardie gemeente se 75ste bestaansjaar, skryf oor die einde van ds. Hofmeyr se dienstyd in Wynberg: "Sy verblyf hier het hom in besonder(s)e gevaarlike versoeking gebring, want deur sy genialiteit en briljante talente, het hy gemaklik ingang gevind in die hoogste kringe en word hy ’n persoonlike vriend van Cecil John Rhodes en (l)ord Milner. Dit het hom pens en pootjies in die politiek ingesleep, tot nadeel van sy beroep." Van der Merwe sê die band tussen ds. Hofmeyr, so bemind en geëerd op Prins Albert, en Wynberg se gemeente is losgemaak weens "bittere tweedrag en twis". Die geskiedkundige D.W. Krüger skryf die Ring het hom in Junie 1899 aan "ernstige wangedrag" skuldig bevind en geskors.

Tweede Anglo-Boereoorlog

Ds. Hofmeyr se handtekening voorin sy herinneringe aan die Anglo-Boereoorlog, "The story of my captivity" (1900).

’n Skets van Adriaan Hofmeyr toe hy gevange gehou is in die Staatsmodelschool in Pretoria.

Ds. Adriaan Hofmeyr, oftewel "Adrian Hofmeyr", soos hy voorin die boek verskyn wat hy in 1900 in Engeland die lig laat sien het oor sy ervaring as ’n krygsgevangene van die Boeremagte tydens die vroeë maande van die Anglo-Boereoorlog.

In ’n berig in Die Burger van 20 Maart 1999, "‘Handomkeer Hofmeyr’ het Wynberg-lidmate, Boere verbyster", met die oog op die Wynbergse kerkgebou se honderdste bestaansjaar, skryf Danie de Villiers egter oor die omstandighede waaronder die leraar Wynberg verlaat het: "Met die inwyding van hul herboude kerkgebou honderd jaar gelede het die lidmate van die NG gemeente Wynberg seker nooit kon droom dat hul flambojante predikant, ds. Adriaan Hofmeyr, die pad só byster sou raak dat hy later as ’n vyand van sy eie mense gebrandmerk sou word nie. Hofmeyr was ’n gesiene en verfynde man met ’n goeie musiekkennis. Hy was lid van ’n toonaangewende Kaapse Afrikaanse familie … Adriaan Hofmeyr was die gerespekteerde middelpunt van sy vorige gemeente op Prins Albert en ’n boeiende prediker geliefd by oud en jonk. En was dit nie deur sy Hollandse lesse aan die Kaapse Goewerneur sir Alfred Milner, dat Milner die inwyding self bygewoon het nie? Dit is ook waarskynlik danksy sy vriendskap met Cecil John Rhodes dat laasgenoemde vier granietpilare vir die herboude Wynberg-kerk aan die gemeente geskenk het."

Deur die Boere gevange geneem

De Villiers beweer min Wynbergse lidmate het geweet ds. Hofmeyr se vermeende "onbehoorlike" verhouding met ’n musiekonderwyseres was die oorsaak van sy skorsing net vier maande ná die inwyding van die herboude kerkgebou. Dit was kort ná sy skorsing en net voor die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog dat ds. Hofmeyr op 11 Oktober 1899 na Betsjoeanaland gegaan het waar hy, volgens Van der Merwe, "onder Afrikaners ’n ongunstige reputasie as sterk Britsgesinde verwerf". De Villiers skryf dat Hofmeyr "oornag ’n vyand van sy eie mense geword" het en uit Betsjoeanaland "as lojale Britsgesinde die Zuid-Afrikaansche Republiek met politieke propaganda teengewerk het".

Die Boeremagte het die protektoraat in November daardie jaar binnegeval en ds, Hofmeyr gevange geneem en, soos onder meer Winston Churchill, in die Staatsmodelschool in Pretoria aangehou. Hier het die gewese predikant vir gevange Britse offisiere op 'n harmonium musiek gemaak.

Vrygelaat

Met die inname van Pretoria in Junie 1900 deur die Britse magte onder bevel van lord Roberts herwin Hofmeyr sy vryheid. De Villiers skryf hy is "as ’n agent aangestel om die Boere te probeer omhaal om die wapen neer te lê". Dit het onder meer behels dat hy saam met kmdt.genl. Piet de Wet, die broer van genl. Christiaan de Wet, vroue in Britse konsentrasiekampe probeer oortuig het dat die Boeresaak verlore was en dat hulle hul mans op kommando moet aanraai om liewer die wapen neer te lê as voort te veg teen die Britse oormag. Hiermee het Hofmeyr min sukses behaal en reis Engeland waar hy ’n boek skryf met die titel "The Story of my captivity during the Transvaal War 1899-1900" deur "Adrian Hofmeyr". Dit is in 1900 uitgegee deur die uitgewery Edward Arnold van Londen. Hofmeyr dra dit op met "sincere affection and heartfelt gratitude" aan die Britse offisiere, sy mede-krygsgevangenes.

In die voorwoord skryf hy: "The greater party of my ‘Story’ was written in prison. One feels then more keenly and poignantly, and suffers more accutely. I have given vent to such feelings, and this will account for many seemingly hard words. Will the kind reader please remember this? Now that I am free I cherish no hard thoughts; I have forgotten all indignity heaped upon me. To pacify, to conciliate the genuine Boer, whom I love and respect, I would do anything. My ardent desire is that he, too, soon may experience the inestimable advantages of a beneficient British rule, as we all do in the Cape Colony. What a grand, happy country South Africa then will be – the brightest jewel in our gracious sovereign’s crown. May I live to see my dream realised!"

Hofmeyr verduidelik sy standpunt met betrekking tot die oorlog wanneer hy in die eerste hoofstuk skryf: "I happened to be one of those colonial-born Africanders who believed that the Transvaal ought to have given in to the demand for a five years’ franchise. I could not see how that could have endangered Transvaal independence. I felt persuaded that a refusal to do so would undermine that independence. Why? Because, first of all, history teaches us that equal rights bestowed upon the inhabitants of a country never endanger such a country’s safety. And secondly, because it is unnatural to expect a majority to consent to the supremacy of a minority. Wherever a minority rules it tyrannises, and when that takes place the fires of dissatisfaction are always smouldering, and sooner or later civil war ensues. I feared this for the Transvaal. I felt assured that giving in to the Uitlanders’ just claims (all were not just) would be a masterstroke of policy. And, therefore, I advocated the "climb down" on the Kimberley and Beaconsfield platforms in the month of July. I then said that I knew I would be made to suffer for my opinions. I never dreamt, however, what horrors of vengeance awaited me."

De Villiers skryf "met sy briewe aan die Britse pers het Hofmeyr probeer om die onthullings van Emily Hobhouse oor die haglike toestande in konsentrasiekampe te weerlê. Hobhouse se woede het klaarblyklik oor dié verfynde vrou die oorhand gekry toe sy hom soos volg beskryf het: ‘What a coarse, repulsive looking man he is!’ Onze Jan Hofmeyr noem sy neef ewe vies in ’n brief aan Hobhouse ‘that scapegrace of a cousin of mine’. John X. Merriman se moeder verwys na Adriaan Hofmeyr as ‘that hipocritical sneak’." Volgens hom was Hofmeyr in Engeland "’n gewilde spreker wat lesings oor die hele land gegee het ter ondersteuning van die regeringsparty se verkiesingsveldtog. In die proses het hy die Boere en hul saak verder beswadder en benadeel." Hy het ook propaganda gemaak teen die besoek van die Kaapse politici John X. Merriman en Jacobus Wilhelmus Sauer aan Engeland van Januarie tot Julie 1901. "Sy kruit het egter nat geword," vervolg De Villiers, "toe die Britse opposisiepers die feite oor sy skorsing as predikant openbaar gemaak het. Dié koerante het dit ook beklemtoon dat Hofmeyr deur sy eie mense geminag en verwerp word." Vir dié feite steun De Villiers op die geskiedkundige D.W. Krüger se lewenskets van Hofmeyr in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek (deel III) waarin hy skryf: "Sy saak word egter vertroebel deur die openbaarmaking deur die Liberale opposisiepers van die feite met betrekking tot sy skorsing as predikant en die beklemtoning ban die omstandigheid dat Hofmeyr geen status of aansien onder sy eie mense geniet nie.".

In teenstelling met Van der Merwe se weergawe dat Hofmeyr sy aansien onder sy eie mense "ná jare … herwin toe die Ned. Geref. Kerk hom in 1926 weer as predikant toelaat," skryf De Villiers: "Van Hofmeyr het in 1937 as verstoteling en kinderloos in Bellville heengegaan, vir altyd gebrandmerk as ’n verraaier."

Kuruman

Swerfjare

Ds. Hofmeyr, waarskynlik omstreeks 1916 in die tydperk toe hy nie ’n predikant was nie nadat die band tussen hom en die NG gemeente Wynberg in 1899 losgemaak is weens bittere onenigheid. Die Kerk het hom eers in 1925 of '26 weer as predikant toegelaat toe hy hulpprediker op Heilbron word.

Hofmeyr het hom ná die Driejarige Oorlog op Kuruman gaan vestig. Dis nie bekend presies wanneer of hoekom nie en ook nie wat hy daar gedoen het om liggaam en siel aan mekaar te hou nie. Dit is wel bekend dat hy 'n tyd lank onderwys in 'n tweemanskool op die plaas Arbeid Adelt in die distrik Kestell in die Vrystaat gegee het. Van 1921 tot 1925, toe hy weer predikant predikantstatus ontvang het, het Hofmeyr die betrekking van orrelis in die NG gemeente Winburg beklee. Oor sy tydperk as Winburgse orrelis skryf dr. I.L. Ferreira in dié gemeente se gedenkboek: “Hy het inderdaad die gemeente ‘verbaasd en verkwikt deur sy wondervolle musiek-talent’. Sy preke was ‘uitmuntend’ voorgedra, ‘overtuigend’ en ‘gloedvol’ en van 'n ‘bewonderenswaardige woordenrijkdom’. Hy neem op Sondag 3 Mei 1925 in 'n stampvol kerkgebou afskeid en by daardie geleentheid was ‘geen oog droog’.”

In 1925, toe hy 71 of 72 jaar oud was, het hy na Heilbron in die Vrystaat vertrek om in die plaaslike NG gemeente as hulpprediker te werk nadat hy die beroep daarheen aangeneem het. Dit was in daardie jaar dat die NG Kerk hom ná 27 jaar weer tot die bediening toegelaat en wel as emeritus-predikant nadat hy om die herstel van sy status aansoek gedoen het. Op Heilbron sou ds. en mev. Hofmeyr net twee jaar bly (hulle aangenome seun is in dié tyd op Bethlehem oorlede), want in 1928 aanvaar hy 'n beroep na Kuruman. Hy was toe al 73 jaar oud en reeds die kerkraad se vierde beroep. Die eerste drie het almal vir die beroep bedank. Van der Merwe skryf daar was aanvanklik vrae oor sy hoë ouderdom, maar "hy het vriend en vyand verras met sy dinamiese werkkrag en besielende lewe". Die kerkraad en lidmate was terdeë bewus van sy verlede.

Eindelik weer evangeliedienaar

So is ds. Hofmeyr, ná die ongelukkig gebeure op Wynberg, sy gevangenskap tydens die oorlog, die tydperk in Londen, die verwerping deur sy eie mense, die dood van sy aangenome seun en 'n kwarteeu sonder 'n vaste standplaas, dus langer as wat hy in sy drie eerste gemeentes gestaan het, eindelik weer in 'n gemeente as herder en leraar bevestig, naamlik op 21 April 1928, agt dae ná sy 74ste verjaardag. Ten spyte van sy hoë ouderdom, kon hy die jongmense besiel en kom daar 'n kentering onder die jeug van Kuruman. Hy was altyd 'n uitsonderlik prediker en kon selfs op dié hoë ouderdom nog altyd die Woord met krag en mening bring. Van der Merwe skryf: "Sy buitengewone welsprekendheid en die gawe om mense te boei, het jonk en oud meegevoer … Hy was 'n man met 'n indrukwekkende voorkoms en innemende geaardheid."

Van ds. Hofmeyr getuig die matrieks van 2006, dekades nadat hy daar predikant was, op ’n webtuiste: "Op 21 Mei 1928 word die 74-jarige ds. A.L.J. Hofmeyr herder en leeraar op Kuruman, iemand met ’n dinamiese werkkrag en ’n besieling vir die jeug. Hy gee baie aandag aan albei skole, sy buitengewone welsprekendheid en die gawe om mense te boei, het jonk en oud meegevoer. Hy was besonder musikaal en het gewoonlik ’n opvoubare orreltjie saamgery en musiek vir die kinders gemaak. Ds. Adriaan Hofmeyr skryf en toonset ’n skoollied wat met die eeuwenteling nog deur Laerskool Seodin en Hoërskool Kalahari gebruik word. Hierdie skoollied met sy onsterflike woorde bring altyd ’n knop in die keel, dit bind steeds leerlinge en oud-leerlinge oor die land saam aan Seodin."

Enkele weke ná ds. Hofmeyr se bevestiging op Kuruman, het ds. D.J. le R. Marchand ná 19 jaar op 'n kerkraadsvergadering op Prins Albert bekendgemaak dat hy wil aftree. Hy ontvang sy emeritaat op 28 Julie 1928 en tydens die gevolglike vakature bring die kerkraad vyf beroepe uit. Vier keer verskyn die naam van 'n geliefde oudleraar van Prins Albert op die groslys, naamlik dié van ds. A.J.L. Hofmeyr. Ná meer as drie dekades is dié indrukwekkende dominee nog nie deur sy ou gemeente, waar hy deurentyd ten spyte van teëspoed 'n goeie verhouding met sy kerkraad gehandhaaf het, vergeet nie, selfs al was hy toe al 74 jaar oud. Op die vyfde beroepsvergadering haal ds. Hofmeyr die tweetal saam met ds. J.S. Theron van Pretoria-Wes en in die stemmery verloor hy met 15 stemme teen ds. Theron se 28.

Tydens sy dienstyd in die verre Kalahari het die gryse leraar nog vir oulaas sy ou gemeente op Prins Albert besoek toe 'n aansienlike aantal inwoners hom tegemoetgaan.

Afrikaanse Bybel in gebruik geneem

Heel aan die einde van sy dienstyd op Kuruman en dus ook van sy evangeliebediening, wat ruim 53 jaar gelede op Willowmore begin het, het ds. Hofmeyr die voorreg gehad om die ingebruikneming van die Bybel in Afrikaans mee te maak. Die naweek wat daarvoor opsygesit is, was ook 'n biddag om reën, want dit het midde-in die knellendste droogte in menseheugenis geval. Dié naweek is talle dienste gehou, waartydens talle sprekers opgetree het. Ds. Hofmeyr het oudergewoonte besonderse aandag aan die jeug gegee. Hy het hulle aanmoedig om onvermoeid te ywer totdat elkeen sy eie Bybel het. "Maar jul pennies bymekaar, kinders, en koop vir julle 'n mooi, sterk Afrikaanse Bybel. Ek het een wat my vader in 1849 in Londen gekoop het, nog heeltemal mooi en sterk." Die Bybelfees is afgesluit met 'n konferensie, waar ook die predikante van die ander kerkgenootskappe en die skoolhoof van Kuruman, mnr. S.J. Botha, opgetree het. Iemand het aan die Kerkbode geskryf: "Wat was dit tog 'n aangename feesdag. Dit was lieflike weer, lieflike woorde en 'n lieflike stemming."

Nogeens 'n nuwe pastorie

Kuruman was ds. Hofmeyr se derde gemeente agtereenvolgens waar 'n nuwe pastorie tydens sy dienstyd betrek is, al was dit moeilike tye, soos op Prins Albert met die destydse droogte. Tydens die Groot Depressie, wat met die bejaarde leraar se dienstyd saamgeval het, was daar byna geen kontant beskikbaar nie, nietemin was die kerkraad by verskeie transaksies betrokke wat 'n geweldige skuldlas meegebring het. Aan die einde van 1929, die jaar waarin die depressie begin het, koop die kerkraad 'n plaas aan waarvan die opstal as koshuis vir behoeftige kinders moes dien. Ook in dié tyd moes elektrisiteit in die kerkgebou en die pastorie geïnstalleer word, nog 'n groot uitgawe. Die pastorie wat in 1913 deur die gemeente se eerste leraar betrek is, was nie meer geskik vir sy doel nie. Met die aankoop van 'n nuwe en al die ander uitgawes, skuif die gemeente se skuld in 1932 op tot £3 000, destyds 'n aardige bedrag. Die jaar daarop bereik die gemeente se geldsake 'n krisispunt, toe ds. Hofmeyr vrywillig afstand doen van 'n deel van sy salaris as tydelike hulpmaatreël. Nogtans besiel hy die kerkraad en lidmate met geloofsmoed en spoor hy hulle aan om met toewyding voort te gaan.

Sy aftrede en dood

In 1933 was ds. Hofmeyr, toe 79 jaar oud, die oudste diensdoende predikant in die NG Kerk. In die voorafgaande jaar was hy soms ernstig siek en so word hy genoodsaak om sy emeritaat op 22 Oktober 1933 te aanvaar. In die Kerkbode van 8 November 1933 skryf ds. N.E. Nel van die NG gemeente Daniëlskuil oor dié naweek: "Sondagmôre ná die bediening van die nagmaal en ná 'n hartroerende gebed by die tafel van die gryse leidsman tot sy gemeente, het hy in die teenwoordigheid van ongeveer 600 mense demissie ontvang. Dit was 'n plegtige en indrukwekkende gebeurtenis toe die byna 80-jarige ou vader voor die kansel verskyn vir die losmaking." Met die gemeentekonferensie die Sondagaand deel "hierdie prins van die predikers van die Ned. Geref. Kerk, met sy welluidende sterk stem, iets aan die gehoor mee van sy eie lewenservaring: 'Een maal het ek skipbreuk gely, maar God het my lewe gered; een maal was ek so siek dat vyf geneeshere vir my geen hoop gehad het nie, maar die Heiland het my weer herstel; twee maal het mense my met rewolwers bedreig omdat ek vir my land en volk gepraat het, maar die Here het my beskerm, sodat ek nou kon aftree, op vyf maande na 80 jaar'

Ds. Hofmeyr lewer eers op 17 Desember 1933 sy afskeidspreek en verlaat die gemeente. Minder as 'n week voor sy dood in 1937 het hy nog 'n feesboodskap met die oog op die gemeente se kwarteeufeesviering in 1941 geskryf: "Met die afneming van liggaamlike kragte gaan my gedagtes gedurig in liefde uit na die geliefde gemeente waar dit my voorreg was om enige jare as leraar te staan. Maar u is nie alleen gedurig in my gedagtes nie, maar ook in my gebede voor die genadetroon." Hy is kort hierna in Bellville in die Kaapse Skiereiland oorlede.

Bronne

• (af) Beyers, C.J. 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
• (af) Cilliers, D.H. 1982. Albert se aandeel in die Afrikaanse beweging tot 1900. Burgersdorp: Burgersdorpse Seëlkomitee.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1907. Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid Afrika. Kaapstad: Cape Times Beperkt.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1929. Kerksouvenir van Wynberg. Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein: Nasionale Pers, Beperk.
• (af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.
• (af) Hopkins, H.C.. 1973. Ned Geref Kerk Calitzdorp 1873–1973. Calitzdorp: NG Kerkraad.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Meiring, J.G. et al. 1964. Ds. P.G.J. Meiring en sy Mense. Kaapstad: C. Struik.
• (af) Oberholster, dr. J.A.S. 1946. Nederduitse Gereformeerde Kerk Burgersdorp. Eeufees-Gedenkalbum 1846–1946. ’n Oorsig van die Geskiedenis van die Gemeente. Burgersdorp: Kerkraad.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Olivier, S.P. 1945. Ons Kerk in Rhodesië. Bulawayo: Ring van Bulawayo.
• (af) Smit, ds. A.P. 1956. Ons mooi erfenis: Hanover 1856–1956. Hanover: N.G. Kerkraad.
• (af) Stockenstrom, E. 1942. Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente te Prins Albert. Kaapstad: Nasionale Pers, Beperk.
• (af) Thom, prof. H.B. (sameroeper: redaksiekomitee). 1966. Stellenbosch 1866–1966. Honderd Jaar van Hoër Onderwys. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) Van der Merwe, dr. Gerdrie. 1991. Strome lewende water: Nederduitse Gereformeerde gemeente Kuruman 1916–1991. Kuruman: Kerkraad.

Eksterne skakels

• "‘Handomkeer Hofmeyr’ het Wynberg-lidmate, Boere verbyster", Die Burger, 20 Maart 1999.
• The story of my captivity in the Transvaal War 1899–1900, volledig geskandeer en op Google te sien.
• Grafsteen van die Hofmeyrs se aangenome seun op Eggsa.org.
• Historiese pastorie op Prins Albert vanjaar 'n eeu oud, Die Burger, 31 Julie 1993.