Argetipe
Die konsep argetipe verskyn in areas wat met gedrag, moderne sielkundige teorie, en literêre analise geassosieer word. 'n Argetipe kan die volgende wees:
- 'n stelling, gedragspatroon of prototipe (model) wat deur ander stellings, gedragspatrone en voorwerpe nagedoen of geëmuleer word. (Informele sinonieme vir hierdie toepassing sluit in "standaard voorbeeld", "basiese voorbeeld" en die langer weergawe, "argetipiese voorbeeld". Wetenskaplike argetipes verskyn dikwels as "kanonieke voorbeelde".)
- 'n Platoniese filosofiese idee wat na suiwer vorms verwys wat die fundamentele eienskappe van 'n voorwerp vergestalt
- 'n kollektief oorgeërfde onbewustelike idee, denkpatroon, beeld, ens. wat universeel in individuele psiges teenwoordig is, soos in Jungiaanse filosofie
- 'n gedurig herhalende simbool of motief in die literatuur, skilderkuns of mitologie (hierdie gebruik van die term put uit kulturele antropologie en uit die Jungiaanse argetipiese teorie). In verskeie oënskynlik onverwante gevalle in die klassieke verhaalkuns, media, ens., is daar 'n herhaaldelike verskyning van karakters of idees wat soortgelyke eienskappe deel.
Etimologie[wysig | wysig bron]
Die woord argetipe, "oorspronklike patroon waarvan nabootsings gemaak word," is in die 1540's vir die eerste keer in Engels gebruik.[1] Dit is van die Latynse naamwoord archetypum, 'n verlatynsing van die Griekse naamwoord ἀρχέτυπον (archetupon) afgelei, waarvan die byvoeglike naamwoord ἀρχέτυπος (archetupos) is en "eersgevormde" beteken.[2] Dié is 'n kombinasie van ἀρχή archē, "begin, oorsprong",[3] en τύπος tupos, wat onder andere, "patroon", "model" of "tipe" kan beteken.[4]
Funksie[wysig | wysig bron]
Die gebruik van argetipes in spesifieke geskrewe werke is 'n holistiese benadering wat daartoe kan bydra dat 'n werk universeel aanvaar word. Die rede daarvoor is dat lesers sosiaal én kultureel met die karakters en situasie identifiseer. Deur algemene argetipes kontekstueel te implementeer, stel 'n skrywer hom ten doel om realisme na sy werk te bring.[5] Volgens verskeie literêre kritici beskik argetipes oor 'n standaard en herhalende uitbeelding in 'n bepaalde kultuur en/of universeel wat uiteindelik soliede pilare lê en die hele struktuur van 'n literêre werk kan vorm.
Plato[wysig | wysig bron]
Die oorsprong van die argetipiese hipotese dateer uit Plato se tyd. Plato se idees was suiwer geestelike vorms wat in die siel ingeprent was voordat dit in die wêreld gestalte gevind het. Hulle was kollektief in die sin dat hulle eerder die fundamentele eienskappe as die spesifieke kenmerke van 'n voorwerp vergestalt het. In die sewentiende eeu het sir Thomas Browne sowel as Francis Bacon die woord "argetipe" in hulle geskrewe werke gebruik; In Browne se The Garden of Cyrus (1658) het hy gepoog om die argetipes in sy gebruik van simboliese eiename uit te beeld.
Jungiaanse argetipes[wysig | wysig bron]
Die konsep van sielkundige argetipes is deur die Switserse sielkundige Carl Jung, c. 1919 uitgebou. In Jung se sielkundige raamwerk is argetipes ingebore, universele prototipes vir idees en kan hulle gebruik word om waarnemings te interpreteer. 'n Versameling herinneringe en interpretasies wat met 'n argetipe geassosieer word, is 'n kompleks (bv. 'n moederkompleks wat met die moeder-argetipe geassosieer word). Jung het die argetipes as sielkundige organe hanteer, vergelykbaar met fisiese organe in die sin dat albei morfologiese konstrukte is wat deur evolusie ontstaan het.[6] Terselfdertyd is daar ook opgemerk dat evolusie self as 'n argetipiese konstruk beskou kan word.[7]
In deel een van Man and His Symbols skryf Jung:
My siening oor die "argaïese oorblyfsels", wat ek "argetipes" of "oerbeelde" noem, is gedurig deur mense gekritiseer wat 'n gebrek aan toereikende kennis van die sielkunde van drome en van die mitologie het. Die term "argetipe" word dikwels verkeerdelik as sekere definitiewe mitologiese beelde of motiewe verstaan, maar hulle is niks meer as bewuste voorstellings nie. Sodanige veranderlike voorstellings kan nie oorgeërf word nie. Die argetipe is 'n neiging om sulke voorstellings van 'n motief te vorm — voorstellings wat baie kan verskil sonder om hulle basiese patroon te verloor.
Argetipiese literêre kritiek[wysig | wysig bron]
Volgens argetipiese literêre kritiek word 'n literêre werk se vorm en funksie deur argetipes bepaal en word 'n teks se betekenis deur kulturele en sielkundige mites gevorm. Kulturele argetipes is die onkenbare basiese vorms wat deur herhaalde beelde, simbole of patrone verpersoonlik of beliggaam word. Hierdie beelde ens. kan motiewe soos die "soeke" of die "hemelvaart"; herkenbare karaktertipes soos die "triekster" (platjie) of die "held"; simbole soos die appel of die slang; en beelde insluit, en is almal reeds voor hulle insluiting in 'n bepaalde werk met betekenis gelaai.
Die argetipes openbaar gemeenskaplike rolle onder universele samelewings, soos byvoorbeeld die rol van die ma in haar natuurlike verhoudings met al die gesinslede. Hierdie argetipe kan 'n gemeenskaplike beeld skep wat deur baie stereotipes gedefinieer word wat hulleself nie van die tradisionele, biologiese, godsdienstige en mitiese raamwerk losgemaak het nie.[8]
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ Douglas Harper.
- ↑ ἀρχέτυπος, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus
- ↑ ἀρχή, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus
- ↑ τύπος, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus
- ↑ "Online Literary Device – Archetype Function".
- ↑ Boeree, C. George.
- ↑ Brown, R. S.(2013).
- ↑ Sbaihat, Ahlam (2012).