Nederlandse Wes-Indiese Kompanjie

Die Nederlandse Wes-Indiese Kompanjie of Geoktroyeerde West-Indische Compagnie (WIC) was 'n organisasie wat in die 17e- en 18e eeu by die Republiek van die Verenigde Nederlande se owerheid 'n monopolie verkry op handel met alle kolonies in Wes-Indië, dit wil sê die gebiede Noord- en Suid-Amerika en Wes-Afrika. Die WIC het egter ook 'n politieke doelstelling gehad, naamlik om die oorlog met Spanje na die Spaanse kolonies te verplaas.

Die oprigting van die eerste WIC[wysig | wysig bron]

Nadat die skeepvaart en handel in die Atlantiese gebied vanaf die vyftiende eeu 'n lang tyd deur die Spanjaarde en die Portugese beheer is, kom hulle in die sestiende eeu al hoe meer onder skoot van kapers. Dit het die Engelse en die Franse gehelp om die monopolie van die Spanjaarde en Portugese te breek. Die groot afwesige moondheid in die Atlantiese gebied in hierdie tyd was egter Nederland. Dit was 'n opmerklike feit, beskou in die lig van hulle vooraanstaande posisie in die handel en skeepvaart binne Europa.

Aan die einde van die sestiende eeu begin Nederland egter ook deelneem aan die handel in die Atlantiese gebied. Een van die redes hiervoor was die handelsbevoegdheidbeperkings binne Europa wat die Spaanse koning Filips II opgelê het aan die Lae Lande. 'n Ander rede was dat die handel binne Europa sy versadigingspunt bereik het en dat lande verder moes begin kyk om uitbreiding te realiseer. Daarnaas was 'n belangrike impuls in hierdie tyd die immigrasie van baie handelaars, geleerdes en ambagslui uit Antwerpen, wat in 1585 deur Filips II in die Beleg van Antwerpen (1584-1585) verower en geplunder is. Dit sorg vir 'n groot toename van kennis en kapitaal, presies wat nodig was vir ekspedisies na die verre oorde van die Atlantiese gebied. Een van die geleerdes wat homself in Amsterdam gevestig het in hierdie tyd was Petrus Plankius, 'n Vlaamse predikant en vervaardiger van kaarte, aardbolle en seevaartkundige instrumente.

In 1609 land Henry Hudson op verskeie plekke aan die kus van die latere Nieu-Nederland in sy soektog na die Noordwestelike deurvaart na Asië, in opdrag van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie. Omdat die VOC die monopolie gehad het op handel met die Ooste, duur dit nog tot 1621 voordat die handel in die Weste met die oprigting van die WIC aan die gang kom. Die handel met die Weste word ook vertraag deur die vredespolitiek met Spanje: die Republiek was gewikkel in die Tagtigjarige Oorlog en Spanje bied vrede aan onder voorwaarde dat die Republiek sou terugtrek uit Asië. Johan van Oldenbarnevelt, die Nederlandse onderhandelaar en woordvoerder, bied egter aan om handel met die Weste op te skort in ruil vir 'n wapenstilstand, die sogenaamde “Twaalfjarig Bestand” van 1609. In 1619 word Van Oldenbarnevelt onthoof en 2 jaar later loop die wapenstilstand af, sodat niks meer in die weg staan van die oprigting van die WIC nie.

Die organisasie van die WIC[wysig | wysig bron]

Dat oorlogvoering in die eerste jare van die WIC 'n belangrike aktiwiteit was, blyk uit die volgende sitaat uit 'n kommissie van die Here XIX aan Piet Hein:

"Alsoo ons bij die van de West-Indische Compagnie te kennen gegeven is, dat sij inde laestgehoudene Vergaederinge van de Negenthien, beslooten hadden, omme wederom de Compagnie ten besten, ende tot afbreuck der Spaignaerden, in zee te brengen een groot aental van Schepen, ende die aen verscheiden oorden ende gewesten in haere Limiten te gebruijcken, op onse Commissie onder het beleit van een ervaren Admirael ende Capitein Generael, versien met sodanige macht ende Instructie, dat alle andere Admiralen, Commandeurs, Capiteinen en andere Officieren, het sij te land ofte te water met haere onderhebbende Schepen, besette plaetsen, Boots- en Crijchs-volck ter sijner aencomste sich datelick sullen begeven onder sijn commandement ende gebiet, denzelven obedieren."^[1]

Die WIC was georganiseer aan die hand van die model van die VOC en het bestaan uit die kamers Amsterdam, Seeland, Stad en Lande, Maze en Noorderkwartier. Die bestuur het bestaan uit die Here XIX. Anders as die VOC het die WIC egter nie die reg tot militêre optrede gehad nie. Daarvoor was toestemming van die Republiek nodig. Omdat die “Twaalfjarig Bestand” in 1621 afgeloop het en die Republiek weer in 'n staat van oorlog met Spanje verkeer het, was kaapvaart 'n belangrike doelstelling van die WIC. Die verowering van die Silvervloot deur Piet Hein spreek tot vandag toe tot die verbeelding (verwys byvoorbeeld na die bekende Afrikaanse volkswysie oor Piet Hein). Na 1648 is daar egter vrede met Spanje gesluit en was die winsgewende kaapvaart nie meer moontlik nie.

Die belangrikste handelsprodukte van die WIC was tabak, suiker, goud en slawe van Afrika.

Oprigting van die Tweede WIC[wysig | wysig bron]

Teen 1674 is die WIC deur bankrotskap in die gesig gestaar en toe die organisasie nie meer sy skulde kon delg nie, word dit ontbind. Die finansiële probleme is hoofsaaklik veroorsaak deur die verlies van handelsposte en kolonies aan mededingende Europese moondhede en die duur Anglo-Nederlandse oorloë tussen 1652 en 1674. Verder het die WIC gesukkel om setlaars na sy kolonies te trek weens die Patroon-beleid, wat groot magte aan die mense wat die setlaars oorgebring het toegeken het.

Vanweë die groot vraag na handel met die Weste (hoofsaaklik handel in slawe), en die feit dat daar nog baie kolonies bestaan het, word daar egter besluit om die Tweede Geoktroyeerde West-Indische Compagnie (ook die Nuwe Wes-Indiese Kompanjie genoem) op te rig in 1675 met dieselfde handelsgebied as die eerste. Alle skepe, vestings en dies meer van die oorspronklike WIC word deur die nuwe bedryf oorgeneem.

Die Slawehandel[wysig | wysig bron]

Die Nuwe WIC het hom veral besiggehou met die slawehandel, al was slawehandel nie die winsgewendste gedeelte van die besigheid nie. In geldterme neem die handel in goud 'n veel belangriker plek in. Ruim 75% van die kompanjie se omset word deur die edelmetaal gegenereer, gevolg deur die slawehandel, wat slegs 'n waarde van 13% verteenwoordig het.

Tog vorm die vervoer van slawe, waarin die bewindhebbers 'n baie groot deel van hulle bedryfskapitaal belê het, die omvangrykste skeepvaartaktiwiteit van die WIC. Die WIC het dus baie bygedra tot die ontwikkeling en bevolkingsamestelling van veral die Karibiese Eilande.