Johann de Lange

Johann de Lange
Gebore	Daniel Johannes de Lange 22 Desember 1959 Pretoria
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Digter, skrywer, kritikus

Johann de Lange (gebore 22 Desember 1959 in Pretoria) is 'n Afrikaanse digter, kritikus en skrywer van kortverhale. Hy word onder meer met die Ingrid Jonkerprys en die Hertzogprys bekroon vir sy skryfwerk.

Lewe en werk

Daniël Johannes de Lange is op 22 Desember 1959 in Pretoria gebore. Hy het twee susters (Antoinette en Jacqueline) en ’n broer (Leon). Sy pa is ’n boukontrakteur wat dikwels verhuis en hy woon dus verskeie laerskole by (eers Wonderboom-Suid Laerskool, daarna Eben Swemmer Laerskool, dan ’n laerskool op Kalkheuwel naby Pienaarsrivier, daarna ’n laerskool by Rooiwal en toe Pierneef Laerskool). ’n Tyd lank gedurende sy laerskooljare bly hulle op ’n plaas buitekant Nylstroom met die naam Moddernek. Tydens sy tyd op Kalkheuwel doen hy rumatiekkoors op en moet drie maande in die hospitaal op Warmbad spandeer. ’n Groot deel van sy jeug bring hy by sy ouma deur, wat hom Kas noem. Sy gehele hoërskoolopleiding deurloop hy aan die Hoërskool Hans Strijdom op Naboomspruit, waar hy in die Sekelbos seunskoshuis bly en in 1977 matrikuleer. Hy behaal in matriek die toekenning vir die beste prestasie in Engels. Hierna studeer hy verder aan die Universiteit van Pretoria, waar hy eers in 1978 vir ’n B.Sc.-graad inskryf en in 1979 vir ’n B.A.-graad, wanneer hy besef dat hy eerder belangstel in die letterkunde. Op universiteit herbenoem hy homself van Daniël na Johann, sodat hy onderskei kan word van sy neef, ook Daniël de Lange, wat saam met hom op universiteit was. Tydens die tweede jaar van sy B.A.-studies ondervind hy persoonlike probleme en ly aan kwaai depressie. Hy skop dan sy studies op en aanvaar in 1980 ’n betrekking by Volkskas Bank, waarna hy aansluit by ’n boekhandelaar in Pretoria. Vanaf 1982 doen hy periodieke boekresensies vir Die Vaderland. Kort na die verskyning van sy debuutbundel in 1982 ontvang hy ’n uitnodiging om lid te word van die Afrikaanse Skrywersgilde en hy aanvaar die uitnodiging.

Later sit hy sy studies voort aan die Universiteit van Suid-Afrika, waar hy ook ’n klompie jare ’n kursus in kreatiewe skryfwerk by Unisa se Instituut vir Voortgesette Opleiding aanbied. Hy is ook by geleentheid betrokke by die aanbied van ’n poësiewerkswinkel by die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. Dan trek hy Kaapstad toe waar hy in diens tree van die bekende boekhandelgroep Exclusive Books en ook vir twee jaar lank ’n poësiewerkswinkel by die Universiteit van Kaapstad aanbied. Hy het in hierdie tyd noue kontak met Sheila Cussons, wat hom van raad bedien met sy digkuns. In die tagtigerjare besoek hy New York, ’n besoek wat hom as skrywer motiveer, aangesien hy voel dat hierdie stad elke emosie verhoog. Om sy skryfwerk te stimuleer eksperimenteer hy vanaf ongeveer 1998 met die rave-toneel en die gebruik van dwelms, ’n kompulsie wat hy weer later aflê. Hy bly in Durbanville in die Kaap.

Skryfwerk

Poësie

In standerd vier begin hy onder aanmoediging van Frik Pieterse (later verbonde aan die SAUK) om verse te skryf en hervat hierdie belangstelling nadat hy in standerd agt ’n tikmasjien present kry. Op hoërskool verskyn van sy verse in die skoolkoerant Die Leeutjie, maar hy begin eers ernstig dig tydens sy universiteitsloopbaan. Tydens sy studentejare is hy stigterslid van die literêre tydskrif Ensovoort en hy is ook vanaf 1979 lid van die Universiteit van Pretoria se letterkundekring, in wie se tydskrif vlieg hy ook gedigte en verhale publiseer. Die derde uitgawe van hierdie blad word verbied vanweë sy kortverhaal Die seduksie en Koos Prinsloo se verhaal Skrot. Hy, Koos en die hele redaksie van die tydskrif (wat ook Hans Pienaar insluit) word voor die tugkomitee gedaag en almal ontvang ’n opgeskorte vonnis en word verbied om verder op enige redaksie van enige universiteitspublikasie te dien. Dit is in hierdie tyd wat hy besef hoe swak sy gedigte tot op hierdie stadium is. In 1980 stuur hy van sy gedigte aan André P. Brink, van wie hy baie aanmoediging en waardevolle leiding ontvang. Later dieselfde jaar verskyn van sy verse in Standpunte en daarna ook in Spado, Ensovoort, The bloody horse en Graffier. Sy verse bring vernuwing in Afrikaans met die eksplisiete homoërotiese aard daarvan en sy verkenning van terloopse seksuele ontmoetings in die vigs-era. Ander belangrike temas in sy werk is kultusfigure en ikone soos die filmster James Dean en die rockster Kurt Cobain, asook Afrikaanse letterkundige ikone soos Ingrid Jonker en C. Louis Leipoldt. In sy verse tree hy ook deurlopend in gesprek met ander digters en hulle werk.

Hy debuteer in 1982 met die digbundel Akwarelle van die dors, waar die titel ontleen is aan die motto van Lucebert wat voor in die bundel verskyn. Die titel verwys na ’n waterverfskildery (akwarel) waar op paradoksale wyse met water die dorse (of tekorte) van die lewe geskilder word. De Lange begin reeds hier met die oopskryf van die homoseksuele vers en in hierdie bundel is daar veral ’n volgehoue uitreiking na die ander persoon te bespeur. Die verganklike en die dood is ook deurlopende temas. Die bundel word in drie genommerde afdelings verdeel. Hierdie bundel word in 1983 met die Ingrid Jonker-prys bekroon.

Die uitreiking na ander word voortgesit in Waterwoestyn, waar die water (lewensgewend) in die woestyn (dor en dood) soos in ’n lugspieëling vervaag en dus eindelik onbereikbaar bly. Die water en woestyn dui op twee uiterstes en teenstellings, soos tekort te midde van oorvloed of om eensaam te wees te midde van ’n skare.

Die spanning tussen vind en verlies en die melancholie van bestaan is ’n vername tema, wat die digter verder neem in Snel grys fantoom. Die tema van die bundel is dat herinnering soos ’n sinnebeeld is, met die motor waarin die rolprentster James Dean verongeluk het en volgens oorlewering daarna steeds deur mense gesien is, die aanleiding vir die titel wat uit die gedig Dood van James Dean (1931–1955) geneem is. James Dean word dan die metafoor vir die fantoom van die titel en bring die deurlopende tema van dood en verlies ook sterk na vore.

In 1987 skryf De Lange die gedig Skerpskutter wat hy inskryf vir die Anastasie del Pino Memorial-wedstryd wat vanaf die Karibiese eilande georganiseer is. Hy is dan een van elf wenners van die Pankrátor Poeta Germán Pardo Gario-prys en die gedig word in ’n internasionale versamelbundel opgeneem.

Wordende naak (opgedra aan Lucas Malan) se bundeltitel is geneem uit ’n nagelate gedig van N.P. van Wyk Louw, maar die skakeling is ironies. Waar Louw se gedig die verleidelikheid van die geleidelike ontkleding van ’n vrou as tema het, bied die bandtekening en die gedigte ’n man as voorwerp en is die ontkleding meer brutaal. Daarmee word die aard van die talle homoseksuele gedigte in die bundel ook aangedui. In die bundel word die temas van lewe en dood en die kortstondigheid van bestaan en liefde verder gevoer, terwyl die geslagsverhoudinge ook soms gepaard gaan met verlange en weemoed. In die eerste afdeling word die wordende-naak motief bewoord. Wordende naak verower in 1990 die Rapportprys en hierdie bundel is in 1992 ook op die kortlys vir die toekenning van die Helgaard Steyn-prys.

Nagsweet (opgedra aan Hennie Aucamp) word eers as Judasoog aanvaar vir publikasie, maar word dan weens die voorgestelde omslag afgekeur (wat ’n skildery van Walter Battiss van ’n penis is) en onttrek, waarna dit by ’n ander uitgewer onder ’n ander naam gepubliseer word. Die nuwe titel impliseer die wellustige seksuele aktiwiteite wat in die nag plaasvind. Die eksplisiete tema van manlike seksualiteit word oorheersend in hierdie bundel, waar voyeurisme (begeerte eerder as deelname) die onderliggende gevoel suggereer van hulpeloosheid in die ewige soeke wat op niks uitloop nie. In 1991 word Nagsweet genomineer vir die Rapportprys.

Vleiswond dui onder andere op die verwonding van Christus en De Lange gee in die eerste afdeling van die bundel simbole soos die kruis, die verwonde Christus, bloed en die sakramentele tekens nuwe betekenis deur hierdie religieuse simbole op die gay-lewenswyse te reflekteer. So word die tradisionele ondermyn en die godsdiens doelbewus gebanaliseer en ontheilig deur die moment te verheerlik en in terme van ’n ander moraliteit te dig.

Wat sag is vergaan (opgedra aan Ernst van Heerden) ondersoek veral die verganklikheid van die aarde en die natuur asook die liggaam en die mens.

Die algebra van nood beïndruk weer met die fyn strukturering van die gedigte. Die algebra van nood verower in 2011 die Hertzogprys nadat dit in 2010 op die kortlys vir die toekenning van die Universiteit van Johannesburg-prys en ook op die kortlys vir die toekenning van die ATKV se prys vir poësie was.

Judasoog is ’n persoonlike keur van die digter uit sy gedigte, terwyl hy ook ’n tiental voorheen ongepubliseerde gedigte insluit. Die titel van die bundel is afkomstig uit die gedig Loergat, waarin na die loergat tussen twee toilette verwys word as ’n Judasoog, terwyl dit ook verwys na Breyten Breytenbach se bundel Judas Eye. Naas die gay-gedigte is dit die besondere gebruik van natuurmetafore wat opval en die gedigte bestryk ’n veelvoud van temas, insluitende die liefde, dood, die kortstondigheid van ons bestaan, die verhouding met ander, soos ouers, geliefdes en ander digters, dwelms en vigs, asook verse oor glanspersoonlikhede soos Marilyn Monroe en Curt Cobain.

Weerlig van die ongeloof is ’n bundel met sowat honderd kwatryne, waarin besondere taalvaardigheid en woord-ekonomie saam met beheersing van die tegniese kwatrynvorm tentoongestel word. Soos gewoonlik oorheers die erotiek, met verrassende insigte wat meermale uit ’n eenvoudige gegewe gehaal word. Hierdie digbundel is in 2013 op die kortlys vir die toekenning van die W.A. Hofmeyr-prys en die Universiteit van Johannesburg-prys.

Stil punt van die aarde se voor- en agterblad spreek reeds die temas in die bundel aan met die spoor, ramshoring, hand en die spiraalskulp alles temas in die gedigte. Die titel het verskillende betekenismoontlikhede, maar die stil punt suggereer veral die oomblik wanneer waarneming oorgaan in insig en verheldering. Dit is in die algemeen ’n meer elegiese soort bundel, met die dood, aflegging en afskeid wat deurlopend in die gedigte figureer en die ervaring van die erotiese wat met die ouderdom verander. Ten spyte van die temas van aflegging en die dood bied die bundel, en veral die natuurgedigte, egter ook hoop op duur en behoud. Taal en digterskap is ook ’n terugkerende motief.

Versamelbundels

Johann de Lange se gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Die dye trek die dye aan, Miskien sal ek die wingerd prys, Liggaamlose taal, Goudaar, Kraaines, Majesteit, die kat, Die goue vreugde en Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte. Sy gedigte verskyn ook in die April 1985 uitgawe van die Belgiese tydskrif Kruispunt.

Vertalings

Hy vertaal ook gedigte van Afrikaanse digters in Engels. In ’n kompetisie geloods deur die English Academy of South Africa in 1988 ontvang hy eervolle vermelding vir sy vertalings van Wilma Stockenström se gedigte. Sy vertalings uit die werk van Wilma Stockenström, The wisdom of water, word in 2007 gepubliseer en hierdie bundel is in 2009 op die kortlys vir die literêre vertalingsprys van die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut. Ander digters wie se werk hy vertaal sluit in Sheila Cussons, Joan Hambidge, Antjie Krog, Lucas Malan, N.P. van Wyk Louw, Ernst van Heerden en die Britse digter Philip Larkin. Sy vertalings van Afrikaanse gedigte verskyn in verskeie publikasies, onder meer in The heart in exile: South African poetry in English 1990–1995 (1996) en The lava of this land: South African Poetry 1960–1996 (1997). Saam met Antjie Krog stel hy ’n versamelbundel erotiese gedigte saam, wat onder die titel Die dye trek die dye aan gepubliseer word. Uit die gedigte van Lina Spies stel hy die keur Die skyn van tuiskoms saam en sy keur uit die gedigte van Wilhelm Knobel word gepubliseer onder die titel As die woorde begin droom.

Prosa

Reeds op skool skryf De Lange prosa onder aanmoediging van sy onderwysers. Nadat hy Die eerste lewe van Colet van Etienne Leroux gelees het en sy eie seksuele verwardheid en frustrasie in die karakter van Colet herken, skryf hy ’n sielkundige novelle gelaai met simboliek en seksuele neurose. Op universiteit verskyn sy kortverhaal Die seduksie in vlieg en ’n kortverhaal van hom verskyn in 1983 in die letterkundige tydskrif Stet. Hy skryf in die tagtigerjare die prosawerk Orpheus in New York, wat nie gepubliseer word nie. Orpheus het volgens mitologie neergedaal na die Onderwêreld of hel en De Lange se Orpheus besoek in New York sy eie lyflike wêreld van genietinge, gesien as ’n besoek aan ’n ander wêreld.

In 1996 maak hy sy prosadebuut met Vreemder as fiksie, waarin postmodernistiese kortverhale fiksie en werklikheid op onherkenbare wyse vermeng. Die verhale ontgin veral die dood en die homoërotiek as temas, met verwysing na werklike skrywerkarakters soos Koos Prinsloo, Hennie Aucamp en Danie Botha. In die titelverhaal oor Koos Prinsloo word die verwikkelde verhoudings van die gay-mens inderdaad vreemder as fiksie, met die fokus meermale op die komplekse verhoudings wat Prinsloo gehad het. Bykans al die verhale handel oor die bestekopname na die dood van ’n familielid en vriend, waarin die verlede dan ontleed word. Die bruin lêer ondersoek só die lewe van die gestorwe digter Pieter Claassens na aanleiding van die patologiese verslae oor hierdie digter se selfdood. ’n Interessante tegniek in hierdie verhaal is die ontginning van die erotiek in ’n lyk, waarin die skrywer met die slot ook deelagtig word aan die pyn van die oorledene. Die laaste verhaal (Afskeid van my ouer) dokumenteer die skrywer se eie lewe en belangrike gebeurtenisse daarin, met lang aanhalings uit briewe wat sy ma hom oor die familiegeskiedenis geskryf het.

Hy volg hierdie bundel op met die soortgelyke Tweede natuur, wat veral die beginsel van afstand ondersoek na aanleiding van ervarings van die rave-toneel en eksperimentering met Ecstasy en ander dwelms. Soos wat jy self in die spieël ’n ander persoon word, ondersoek die skrywer ander in die sin van ’n projeksie of weergawe van die self.

De Lange stel die versamelbundel Soort soek soort saam, ’n bundel met gay fiksie van die afgelope honderd jaar, wat ingelei word deur ’n bydrae uit Ons Klyntji van November 1897. Sy kortverhale word in versamelbundels soos Soort soek soort opgeneem, terwyl Danie Botha die voorheen ongepubliseerde kortverhaal Bloudraad in die gay-versamelbundel Party van ons opneem.

Drama

In die vroeë jare tagtig beplan hy om ’n drama te skryf oor Ingrid Jonker, waarin hy groot prominensie verleen aan die bespiegeling dat Jonker nie verdrink of selfmoord gepleeg het nie, maar deur ’n geliefde vermoor is. Onder druk van Jonker se familie, vriende en medeskrywers laat vaar hy egter die plan. Sy belangstelling in Jonker lei egter tot ’n draaiboek oor haar lewe, wat hy Verdrinkte hande noem. Hiervoor ontvang hy ’n Avanti-toekenning.

Digbundels

• Akwarelle van die dors (1982)
• Waterwoestyn (1984)
• Snel grys fantoom (1986)
• Wordende naak (1990)
• Nagsweet (1991)
• Vleiswond (1993)
• Wat sag is vergaan (1995)
• Die algebra van nood (2009)
• Judasoog: 'n seleksie (2010)
• Weerlig van die ongeloof (2011)
• Vaarwel my effens bevlekte held (2012)
• Stil punt van die aarde (2014)
• 'n Hunkering se grein (2016)
• Die meeste sterre is lankal dood (2020)
• Duimnaelsketse (2020)

Fiksie (kortverhale)

• Vreemder as fiksie (1996)
• Tweede natuur (2000)

Bloemlesings

• Soort soek soort (1997)
• Die dye trek die dye aan (1998)
• Die skyn van tuiskoms: 'n keur uit die poësie van Lina Spies (2010)
• As die woorde begin droom: 'n keur uit die poësie van Wilhelm Knobel (2011)
• Oopkardoes: boertige ryme van Hennie Aucamp (2020)

Vertalings

• The wisdom of water (2007)

Bronne

Boeke

• Beukes, Marthinus “Johann de Lange (1959-)” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. (red.) “Kraaines” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. “Verse vir die vraestel” Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006
• Visagie, Andries “Die prosa van Johann de Lange” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

Tydskrifte en koerante

• Beukes, Marthinus “Die gebruik en misbruik van Christelike simbole in gay-literatuur met spesifieke Verwysing na Johann de Lange” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 35 no. 1, Februarie 1997
• Cloete, T.T. “Tendense in vyf nuwe digbundels” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 47 no. 1, Herfs 2010
• Crous, M.L. “Tagtigers voor die spieël” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no. 2, Mei 1992
• Deloof, Jan (samesteller) “Skryf asseblief terug” “Kruispunt” No. 95 April 1985
• De Vries, Willem “Digter Johann de Lange ontvang Hertzogprys” “Beeld” 26 Maart 2011
• Engelbrecht, Theunis “Nou is dit nagsweet vir De Lange se warm gedigte” “Die Burger” 23 Januarie 1991
• Engelbrecht, Theunis “Die keiser is kaal” “Kalender” 16 Januarie 1997
• Gouws, Tom “As die tjalie so argloos, listig sak…” “Insig” Oktober 1990
• Hambidge, Joan “Gedigte kan saamslaap, maar digters nié” “Insig” September 1990
• Hambidge, Joan “Die poësie van Johann de Lange” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 31 no.3, Augustus 1993
• Hambidge, Joan “Die Olympia-skildery in twee Afrikaanse gedigte, of meer…” “Tydskrif vir
• Letterkunde” Jaargang 32 no. 1, Februarie 1994
• Kaapstadse redaksie “Jong digter van Pretoria kry Ingrid Jonker-prys” “Rapport” 18 September 1983
• Korrespondent “Bundel afgekeur oor omslag” “Die Burger” 10 Desember 1990
• Slabber, Coenie “Moordstorie oor Ingrid gekeer” “Rapport” 4 Desember 1983
• Stehle, Rudolf “Die muse plak by digter De Lange – en hy kla glad nie” “Beeld” 9 Mei 2014
• Victor, Geré “Onveranderlike veranderlikes – ’n Heretiese oorsig van die poësie van Johann de Lange” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no. 2, Mei 1992
• Wasserman, Herman “Raves ‘wis grense tussen mense uit’” “Die Burger” 11 Desember 2000

Internet

• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2009/02/27/SK/13/jdelange.html
• De Vries, Willem Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2011/03/27/B1/3/willempryse1820.html
• Onderhoud: http://www.litnet.co.za/waar-daar-weerlig-is-johann-de-lange-oor-sy-jongste-bundel/
• Skrywersprofiel: LitNet ATKV-Skrywersalbum 12 November 2014: http://www.litnet.co.za/johann-de-lange-1959-2/