Schoonenberg

Die Nederlandse Oos-Indiëvaarder Schoonenberg het op pad van Batavia na Nederland in die vroeë oggendure van 20 November 1722 by Struisbaai (naby Kaap Agulhas) op die rotse beland. Buitengewoon volledige dokumentasie oor hierdie gebeurtenis het in die Kaapse Argief bewaar gebly: die betrokke Resolusies van die Politieke Raad en korrespondensie tussen die Goewerneur en die Here XVII in Nederland; die Skeepsjoernaal van die skipper; reisjoernale van die sendings na die wrak; beëdigde verklarings deur die skipbreukelinge; die klagstaat (Eijsch en Conclusie) van die fiskaal; die dokumentasie van die geregtelike ondersoek deur die Raad van Justisie met verskeie rondtes argumente en teenargumente, en die finale uitspraak. Hieruit kan die verloop van die gebeure in besonderhede gerekonstrueer word. Nogtans was dit ‘n verdigsel, radikaal verskillend van die werklikheid, waardeur die Schoonenberg-skeepsramp bekendheid verwerf het.

Die Verdigsel

Die vroegste bekende weergawe, geskryf deur Oliver Jenkins, het in Desember 1939 onder die opskrif “The Vanished Treasure of Vergelegen” in die Cape Times verskyn. Daarvolgens sou die skipper en drie boere saamgesweer het om die skip te laat strand. Die skip se skatte is na Vergelegen in die Hottentots-Holland geneem, en een van die boere met vier slawe het dit in die oktagonale tuin agter die opstal gaan begrawe. Drie van die slawe is later vermoor en die ander een het ontvlug. Ook die boer het geheimsinnig gesterf toe die samesweerders die skat wou gaan opgrawe, sodat niemand meer geweet het waar om te soek nie. Die Goewerneur het die samesweerders laat vang en verhoor. Die skipper is geradbraak, verwurg en opgehang, en die twee oorblywende boere is in kettings na Batavia verban. Jenkins verskaf geen bronne vir sy verhaal nie, maar die voorkoms van historiese persone se name dui op die kreatiewe gebruik van brokkies uit die Argief. Moord in Vergelegen se wingerd, en ‘n versteekte skat, was ‘n ou mondelinge oorlewering in die Hottentots-Holland.

Jenkins se verhaal is met geringe wysigings herhaal deur die bekende skrywers Eric Rosenthal (1951) en Lawrence Green (1958). Nie een van hulle het spesifieke bronne vermeld nie, maar elkeen het voorgegee dat sy verhaal deur ou dokumente gestaaf word. Gevolglik is hierdie knap verdigsel daarna algemeen as ‘n geloofwaardige legende aanvaar.

Die ware Schoonenberg-verhaal

Tussen 2011 en 2017 is alle dokumentasie rakende die Schoonenberg in die Kaapse Argief sistematies nagegaan. Hieruit het die ware verhaal van die skip en sy bemanning na vore gekom.

Die Schoonenberg is vir die Amsterdamse Kamer van die VOC gebou as ‘n tipiese driemaster-retoerskip vir handel met die Ooste. Die vaartuig van 800 t was iets meer as 40 m lank. Dit is in 1717 te water gelaat, het in 1719 op sy eerste vaart na die Ooste vertrek, en was in 1721 terug in Nederland. Albertus van Soest was die skipper vir die tweede vaart wat op 15 Desember 1721 van Texel weg is. Dit was ook sý tweede vaart na die Ooste as skipper. Tydens besoeke aan die Kaap is gewoonlik tussen drie en ses weke oorgestaan, en Van Soest het bevriend geraak met Jacob van der Heijde wat vleis aan die skepe voorsien het. Op 21 Julie 1722 het die Schoonenberg in Batavia aangekom.

Die rampspoedige vaart

In die geselskap van nog ‘n Oos-Indiëvaarder, die Anna Maria, het die Schoonenberg op 25 September 1725 uit Batavia vertrek. Sy vrag van 700 ton het bestaan uit suiker, tee, koffie, peper en sapanhout ter waarde van 294 411 gulden. Daar was 110 opvarendes en ook 28 kanonne aan boord. Die twee skepe het mekaar verloor kort voordat die Schoonenberg op 16 November by Algoabaai die kus van Afrika gesien het. Die volgende dae is suid-wes en daarna wes geseil, en die skip se breedtegraad is op die middag van 19 November as 34 grade 54 minute suiderbreedte gemeet, dit is ongeveer 8 km verder suid as Kaap Agulhas, die suidelikste punt van die kontinent. In opdrag van die skipper is voortgegaan om reg wes te stuur.

Volgens die offisiere was land teen sononder noordwes van wes sigbaar, so 60 km ver. Reg wes was dit te dynserig om iets te sien. Die Kompanjie se staande opdrag was dat dieptepeilings gedoen moes word wanneer ‘n skip die kus nader. Die offisiere het die skipper gevra of hulle nie moet lood nie. Sy antwoord, bevestig deur die manne aan die stuur, was dat hulle geweet het waar hulle was - op die sand (dit is die Agulhasbank) - en dat loding net hulle vaart onnodig sou vertraag. Hulle sou dit wel die volgende oggend doen. Voor ‘n stewige oos-noordoostewind het die skip onder volle seil voortgevaar.

Die “hondewag”, van 24h00 tot 04h00 die volgende oggend, was die wagbeurt van onderstuurman Pieter Corver. Sy opdrag was om die skipper te waarsku en weg van die kus te stuur, sou hy land gewaar. Omtrent 03h30 het schieman Pieter Jansz geroep dat daar land voor was. Corver het dit gehoor, maar niks gedoen nie. Kort daarna het die schieman weer geroep, en Corver het die skipper, wat die tweede roep gehoor het en reeds na die dek op pad was, gaan haal. Dié het geskreeu dat die roer en seile dadelik verstel moes word om weg van die land te kom. Die waterdiepte was 12.5 m, maar dit het vinnig vlakker geword. Toe die skip traag reageer, het hy die daaglikse anker laat uitgooi, maar die ankertou het gebreek toe dit gerem is. Die gety-anker met sy tou aan die voormas vas, is uitgegooi. Dit het die boeg na die noorde laat swaai, maar dié ankertou het ook gebreek toe dit uitgeloop het. Nou was die diepte net 7,5 m. Die skip het na die rif gedryf en is deur die branders stewig op die rotse gestoot, met sy boeg na die wal, omtrent 800 m ver.

Water het begin instroom en na ‘n uur of twee kon die pompe nie meer voorbly nie. Baie van die matrose was dronk nadat hulle die drankkaste oopgebreek het. Sommige skipbreukelinge is met die skip se boot na die wal. Die ander het vlotte gemaak, en so het almal behoue aan land gekom. Die skipper en van sy offisiere het nog die hele dag en die volgende nag aan boord gebly terwyl die geweld van die branders die skip in die middel laat deurkraak het, met die maste nog staande. Die oggend van 21 November is die offisiere deur die boot afgehaal; die skipper eers teen die aand.

Op die strand het ‘n vyandige ontvangs op hom gewag. Volgens hom het die offisiere die manskappe wysgemaak dat hý vir die ramp verantwoordelik was. Die nag is hy deur ‘n paar belhamels in sy tent gekarnuffel en beroof. Die water en kos wat van die skip gebring is, was skraps: 150 l water, 2 vate gort en 3 lewendige varke. Die volgende oggend het die offisiere hom ingelig dat hulle na die Kaap gaan stap. Ongeveer 84 man het hulle gevolg, terwyl omtrent 20 by Van Soest agtergebly het. Dié was onbeheerbaar en is na willekeur na die wrak om dit te stroop en nog drank te gaan haal. Van Soest en sy boekhouer, Paulus Augier, moes pistole dra om hulle teen die muiters te beskerm. Eers op 26 Desember het almal saam met die tweede feitesending na die Kaap vertrek.

Volgens alle getuienis was daar geen sprake van ‘n opsetlike stranding nie. Nalatigheid wel, veral met die keuse van ‘n roete gevaarlik ná aan die bedrieglike kus, en met die versuim om dieptepeilings te doen. Maar waarom so ver van die beplande vaarrigting afgewyk is, bly ‘n raaisel. Moontlike navigasiefoute kan nie die volle afwyking van 12 km na die noorde verklaar nie. Die bekende terugkolkings van die Agulhasstroom na die noorde waar dit die Agulhasbank tref, het heel waarskynlik ‘n rol gespeel. Op die Bank bereik sulke systrome dikwels meer as 4 km per uur. Die seelui sou nie gedurende die nag kon agterkom dat hulle noord afdryf terwyl hulle wes gestuur het nie.

Optrede deur die Goewerneur en Politieke Raad

Die Anna Maria het die namiddag van 24 November Tafelbaai binnegeseil met die nuus dat hy die Schoonenberg op die rotse sien sit het. Goewerneur Mauritz de Chavonnes het dadelik laat vasstel wat die toestand is. Toe hy verneem dat skipbreukelinge na die Kaap op weg was, is ‘n delegasie onder leiding van sy sekunde, Jan de la Fontaine, na Hottentots-Holland gestuur om hulle op Vergelegen, die plaas van Jacob van der Heijde, te gaan ontmoet. Volgens die offisiere was die skip en sy vrag verlore, en het die manne by die wrak min water en kos gehad. Op versoek van die amptenare het Jacob (Jacques) Malan, die boer van die buurplaas Morgenster, en Gerrit Romond op 30 November met Malan se wa met noodvoorrade na Struisbaai vertrek. Twee dae later is Cornelis Valk en Johannes Pleunes ook deur die Goewerneur daarheen gestuur op ‘n amptelike feitesending. Albei waens het die gestrandes op 6 Desember bereik.

Intussen is die 84 man en hul offisiere deur Philip Morkel op sy plaas Onverwacht versorg en onthaal. Uit dankbaarheid het hulle ná hulle terugkeer in Nederland ‘n huldeblyk in die vorm van ‘n epiese gedig (“Liefdekrans”) aan die Morkels gestuur.

Die tweede feitesending na die wrak het op 25 Desember op die Schoonenberg se dek besluit dat niks gered kon word nie. Van Soest en Augier is later deur die Politieke Raad gestuur om die wrak te gaan verbrand sodat dit nie verbygaande vaartuie sou mislei nie. Dit is op 26 Januarie 1723 gedoen.

In die loop van 1723 is sommige matrose op verbygaande skepe wat seemanne verloor het, geplaas. Die laastes, saam met die offisiere, is vroeg in 1724 na Nederland gerepatrieer.

Geregtelike ondersoek en straf

Fiskaal Cornelis van Beaumont het beëdigde verklarings van al die betrokkenes afgeneem en in Maart 1723 sy klagstaat opgestel. Die skipper en sy drie offisiere is aangekla van nalatigheid omdat hulle versuim het om dieptepeilings te doen. Die hofsaak voor die Raad van Justisie, met beredenerings, argumente en teenargumente, het voortgeduur totdat al die partye "regt" versoek het. Op 11 September is eindelik uitspraak gelewer. Al vier is skuldig bevind. Van Soest en Corver is onthef van amp, rang en salaris, en is onbevoeg verklaar om ooit weer vir die Kompanjie te werk. Hulle besittings en verskuldigde salaris is gekonfiskeer. Opperstuurman Willem Verbeek is onthef van amp, rang en salaris, en derdewaak Dirk Prest is deur die Raad berispe, maar het sy rang behou.

Skipper van Soest wou nie ná die verlies van sy rang as gewone passasier op ‘n VOC-skip reis nie, en het aan die einde van 1723 met die hulp van Jacob van der Heijde in die geheim op ‘n Engelse skip, die Berrington, na Europa vertrek.

Vermoedens van wrakroof

Die Here XVII was ontevrede met die lang verloop van die hofsaak, en veral met Van Soest se ligte vonnis, terwyl hulle hom van ‘n doelbewuste stranding verdink het. Ná sy terugkeer na sy vaderland as vry man, wou hulle hom aankla van die roof van bestelgoedere wat hy vir Nederlanders uit die Ooste sou saamgebring het, en wat volgens hom in die ramp vernietig is.

Fiskaal Adriaan van Kervel se ondersoek in 1726 in opdrag van die Here XVII het wel getuienis gevind dat Van Soest ‘n verseëlde pakket met ‘n som geld na Van der Heijde gestuur het, en dat geslote kiste en rolle Oosterse materiale op Vergelegen afgelaai is. Maar Van der Heijde en sy gesin het ontken dat hulle iets hiervan weet. Geen bewysstukke is gevind nie, en daar was geen getuienis dat enigiets weer van Vergelegen af weggeneem is nie.

Die Here XVII het laat weet dat hulle verder oor die saak sal dink. Geen dokumente is gevind wat daarop dui dat iemand ooit van wrakroof aangekla is nie.

Die wrak gevind

Op 25 November 1985 het Charlie Shapiro en Mike Keulemans tydens ‘n magnetometer-opname op Northumberlandrif by Struisbaai tekens van ‘n wrak gekry. Deur ‘n sistematiese ondersoek in 1990 onder leiding van Jimmy Herbert, is die posisie van 4 ankers (insluitend ‘n gebuigde gety-anker) en 21 kanonne gekarteer, en Oosterse porselein, peper, ijselstene, gesmelte lood en verskeie gebruiksartikels gevind. Hierdie getuienis, saam met die historiese gegewens oor die posisie van die wrak en die verloop van die stranding, het die ondersoekers oortuig dat dit wel die wrak van die Schoonenberg was.