Sterrebeeld

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die Suidelike Sterrebeelde. Uit Andreas Cellarius se Harmonia Macrocosmica (1661)

'n Sterrebeeld is 'n groep sterre wat 'n patroon in die naghemel vorm, maar anders nie in enige verband met mekaar staan nie. Die tradisie om bepaalde beelde in die sterrehemel te sien, bestaan by alle volkere. By die vorming van sterrebeelde is daar soms verbasende ooreenkomste dwarsoor die wêreld.

Die huidige sterrebeelde is 'n erfenis van die Mesopotamiese, Griekse en Arabiese sterrekykers, wat 'n ryk universele mitologie geskep het. Van die sterrebeelde het baie ook Afrikaanse name, alhoewel die meeste sterrekundiges voorkeur aan die wetenskaplike Latynse benamings gee.

In 1928 en 1930 het die Internasionale Sterrekundige Vereniging in Leiden (Nederland) die 88 moderne sterrebeelde en hulle koördinate vasgelê en tegelykertyd die besluit geneem om geen nuwe beelde meer by te voeg nie. Enige sterrekundige voorwerpe wat in die toekoms ontdek sou word, sal as dele van die bestaande sterrebeelde beskou word.

Presies die helfte van die moderne sterrebeelde was al in die Griekse antieke tyd bekend, sommige van hierdie 44 beelde is selfs nog ouer en dateer uit die tydperk van die Babiloniërs.

Die begin van die sterrekunde[wysig | wysig bron]

Die geskiedenis van die sterrekunde het moontlik saam met 'n ingrypende verandering in die menslike leefwyse begin – die oorgang van jag na die landbou. Terwyl die vroeë mense plante net ingesamel het, het die bepaling van die juiste tydstip vir die saad en oes 'n noodsaaklikheid vir beskawings geword wat boerdery as 'n ekonomiese basis gehad het. Mense het natuurverskynsels soos reën noukeurig dopgehou.

Met die verfyning van die landboumetodes is wetenskappe ontwikkel wat 'n oriëntasie in tyd en ruimte moontlik gemaak het, soos wiskunde en sterrekunde. Dit is dus nie ongewoon dat volke soos die Babiloniërs, die Maya en Inka onafhanklik van mekaar en in verskillende lande en tydperke dieselfde wetenskaplike ontwikkelingspeil bereik het nie.

Ongelukkig is daar geen argeologiese vondste of oorlewering van die vroeë geskiedenis van die sterrekunde nie. Die vroegste bronne van sowat 5 000 jaar gelede, byvoorbeeld uit Mesopotamië, is van beskawings wat reeds 'n baie hoë standaard van sterrekundige kennis gehad het. Die groot aantal sterrebeelde wat as dierefigure gesien word, dui daarop dat hulle in dié periode van die mensheidsgeskiedenis afgebaken is toe die mens diere nie meer gejag het nie, maar hulle begin teel en beheers het.

Die sterrebeeld Ursa Major (die Groot Beer) in Johann Bode se steratlas van 1782
Die Suiderkruis, soos gesien vanaf die Internasionale Ruimtestasie

Verder kan 'n mens 'n verbintenis tussen godsdiens, astrologie en die vroeë sterrekunde aanwys. Die sinchronisiteit van hemelse gebeurtenisse en oestye, wat vir die landbou uiters belangrik was, het tot die verering en aanbidding van die son, die maan en die sterre gelei.

Aangesien die meeste vroeë kalenders op die maanjaar met 354 dae berus het, is die sterre ook as 'n maat gebruik waarmee die wentelbaan van die maan noukeurig bepaal kon word.

Om die sterre as oriëntasie in hierdie tydsverloop op see en in die woestyne te kan gebruik, het mense die stergroeperings as beelde begin beskou. Sterre is in twee kategorieë sterrebeelde saamgevat – groepe van sterre, wat die silhoeët van 'n dier, mens of voorwerp uitbeeld, soos byvoorbeeld Orion, die jagter, en enkele sterre, wat op sigself 'n figuur simboliseer, soos byvoorbeeld die sewe sterre van die Plejade.

Om die hemele dop te hou, is in die antieke Mesopotamië, Egipte en Griekeland as die edelste van al die wetenskappe beskou. Die priesters van Assirië en Babilonië het tot die hoogs ontwikkelde sterrekykers behoort; hulle het selfs daarin geslaag om die skynbare wenteling van die hemel waar te neem.

Griekse sterrekundiges het vanaf die sesde eeu v.C. begin om elemente van die Mesopotamiese, Persiese en Egiptiese hemelkunde, astrologie en mitologie saam te smelt en verder te ontwikkel. Die idee van die tekens van die diereriem, wat later die grondslag van die Westerse astrologie en sterrekunde sou vorm, gaan terug na die 5de eeu v.C..

Endoxus, 'n student van Plato, was die eerste Griekse sterrekundige wat die bekende beelde stelselmatig begin lys het. Claudius Ptolemeus (2de eeu n.C.) het die destyds bekende kennis van die hemelkunde, onder meer die navorsing van Hippokrates (2de eeu v.C..), in 'n katalogus saamgevat waarin hy sowat 1 000 sterre, wat in die Mediterreense lande waargeneem kon word, gelys het. Hy het 48 sterrebeelde saamgestel, wat naas die twaalf beelde van die diereriem ook 21 noordelike en vyftien suidelike sterrebeelde ingesluit het. Sy werk het tot in die vyftiende eeu die belangrikste bron van die sterrekunde gebly en dien ook vandag nog steeds as 'n astronomiese standaardbron.

Dit was Europese ontdekkingsreisigers, wat 'n aantal suidelike sterrebeelde soos Crux (die Suiderkruis) waargeneem en beskryf het. Wetenskaplikes soos Johann Bayer (1572–1625), Johannes Hevelius (1611–1687) en Abbé Nicolas-Louis de Lacaille (1713–1762) het hulle by die bekende katalogus gevoeg.

De Lacaille het sy wetenskap in die gees van die Verligting beoefen en veertien van die moderne sterrebeelde afgebaken. Hy het hulle volgens die sterrekundige tradisie van die 17de en 18de eeu na voorwerpe vernoem wat in noue samehang met die wetenskaplike vooruitgang staan. Daar is dus sterrebeelde soos die Teleskoop, Mikroskoop, Kompas, Oktant, Oond en Horlosie in die suidelike hemel.

Ander moderne sterrebeelde versinnebeeld volke en eksotiese diere, wat deur die Europeërs in oorsese gebiede ontmoet en ontdek is, soos byvoorbeeld die Indiër en Kameleon, wat in die jare 1595–1597 deur die Nederlandse seevaarders Pieter Keyser en Frederik de Houtman vasgelê is. Die Poolse sterrekundige Johannes Hevelius het die beeld Skild ter ere van die Poolse koning Jan Sobieski III, oorspronklik selfs Sobieski se Skild, genoem.

Vandag word die sterrebeelde veral as 'n soort kartografiese stelsel gebruik, waarmee nuwe astronomiese voorwerpe met koördinate voorsien kan word. Sterre binne 'n sterrebeeld word volgens die rangorde van hulle helderheid met die letters van die Griekse alfabet benoem. Alpha Centauri was gevolglik die helderste ster in die beeld Centaurus, voordat daar ontdek was dat dit eintlik drie sterre is.

Maar ten spyte van die astronomiese nugterheid het die bekoring van die antieke mitologiese beelde in die hemel bewaar gebly, en hulle name is nooit aangetas nie.

Lys van die 88 sterrebeelde[wysig | wysig bron]

Latynse naam Afrikaanse naam Afkorting Latynse genitief Luside (helderste ster) Oorsprong
Andromeda Andromeda And Andromedae Alpheratz Ptolemeus
Antlia Lugpomp Ant Antliae Alpha Antliae Lacaille
Apus Paradysvoël Aps Apodis Alpha Apodis Bayer
Aquarius Waterdraer Aqr Aquarii Sadalsuud Ptolemeus
Aquila Arend Aql Aquilae Altair Ptolemeus
Ara Altaar Ara Arae Beta Arae Ptolemeus
Aries Ram Ari Arietis Hamal Ptolemeus
Auriga Koetsier Aur Aurigae Capella Ptolemeus
Boötes Veewagter Boo Bootis Arcturus Ptolemeus
Caelum Graveerstif Cae Caeli Alpha Caeli Lacaille
Camelopardalis Kameelperd Cam Camelopardalis Beta Camelopardalis Plancius
Cancer Kreef Cnc Cancri Tarf Ptolemeus
Canes Venatici Jaghonde CVn Canum Venaticorum Cor Caroli Hevelius
Canis Major Groot Hond CMa Canis Majoris Sirius Ptolemeus
Canis Minor Klein Hond CMi Canis Minoris Procyon Ptolemeus
Capricornus Steenbok Cap Capricorni Deneb Algedi Ptolemeus
Carina Kiel Car Carinae Canopus Lacaille
Cassiopeia Kassiopeia Cas Cassiopeiae Schedar Ptolemeus
Centaurus Sentour Cen Centauri Rigil Kentaurus Ptolemeus
Cepheus Kefeus Cep Cephei Alderamin Ptolemeus
Cetus Walvis Cet Ceti Menkar Ptolemeus
Chamelaeon Kameleon Cha Chamaeleontis Alpha Chamaeleontis Bayer
Circinus Passer Cir Circini Alpha Circini Lacaille
Columba Duif Col Columbae Phakt Plancius
Coma Berenices Berenike se Hare Com Comae Berenices Beta Comae Berenices Ptolemeus
Corona Australis Suidelike Kroon CrA Coronae Australis Meridiana Ptolemeus
Corona Borealis Noordelike Kroon CrB Coronae Borealis Alphekka Ptolemeus
Corvus Kraai Crv Corvi Gienah Ptolemeus
Crater Beker Crt Crateris Delta Crateris Ptolemeus
Crux Suiderkruis Cru Crucis Australis Alpha Crucis Hevelius
Cygnus Swaan Cyg Cygni Deneb Ptolemeus
Delphinus Dolfyn Del Delphini Beta Delphini Ptolemeus
Dorado Swaardvis Dor Doradus Alpha Doradus Bayer
Draco Draak Dra Draconis Eltanin Ptolemeus
Equuleus Vul Equ Equulei Kitalpha Ptolemeus
Eridanus Eridanus Eri Eridani Achernar Ptolemeus
Fornax Oond For Fornacis Alpha Fornacis Lacaille
Gemini Tweeling Gem Geminorum Pollux Ptolemeus
Grus Kraanvoël Gru Gruis Alnair Bayer
Hercules Hercules Her Herculis Kornephoros Ptolemeus
Horologium Horlosie Hor Horologii Alpha Horologii Lacaille
Hydra Noordelike Waterslang Hya Hydrae Alphard Ptolemeus
Hydrus Suidelike Waterslang Hyi Hydri Beta Hydri Bayer
Indus Indiër Ind Indi Alpha Indi Bayer
Lacerta Akkedis Lac Lacertae Alpha Lacertae Hevelius
Leo Leeu Leo Leonis Regulus Ptolemeus
Leo Minor Klein Leeu LMi Leonis Minoris Praecipua Hevelius
Lepus Haas Lep Leporis Arneb Ptolemeus
Libra Weegskaal Lib Librae Zubeneschamali Ptolemeus
Lupus Wolf Lup Lupi Alpha Lupi Ptolemeus
Lynx Rooikat Lyn Lyncis Alpha Lyncis Hevelius
Lyra Lier Lyr Lyrae Vega Ptolemeus
Mensa Tafel Men Mensae Alpha Mensae Lacaille
Microscopium Mikroskoop Mic Microscopii Gamma Microscopii Lacaille
Monocerus Eenhoring Mon Monocerotis Beta Monocerotis Hevelius
Musca Vlieg Mus Muscae Alpha Muscae Hevelius
Norma Winkelhaak Nor Normae Gamma2 Normae Lacaille
Octans Oktant Oct Octantis Nu Octantis Lacaille
Ophiuchus Slangdraer Oph Ophiuchi Rasalhague Ptolemeus
Orion Jagter Ori Orionis Rigel Ptolemeus
Pavo Pou Pav Pavonis Peacock Bayer
Pegasus Vlieënde Perd Peg Pegasi Enif Ptolemeus
Perseus Perseus Per Persei Mirfak Ptolemeus
Phoenix Feniks Phe Phoenicis Ankaa Bayer
Pictor Skilder Pic Pictoris Alpha Pictoris Lacaille
Pisces Visse Psc Piscium Alpherg Ptolemeus
Piscis Austrinus Suidelike Vis PsA Piscis Austrini Fomalhaut Ptolemeus
Puppis Agterdek Pup Puppis Naos Lacaille
Pyxis Kompas Pyx Pyxidis Alpha Pyxidis Lacaille
Reticulum Net Ret Reticuli Alpha Reticuli Lacaille
Sagitta Pyl Sge Sagittae Gamma Sagittae Ptolemeus
Sagittarius Boogskutter Sgr Sagittarii Kaus Australis Ptolemeus
Scorpius Skerpioen Sco Scorpii Antares Ptolemeus
Sculptor Beeldhouer Scl Sculptoris Alpha Sculptoris Lacaille
Scutum Skild Sct Scuti Alpha Scuti Hevelius
Serpens Slang Ser Serpentis Unukalhai Ptolemeus
Sextans Sekstant Sex Sextantis Alpha Sextantis Hevelius
Taurus Bul Tau Tauri Aldebaran Ptolemeus
Telescopium Teleskoop Tel Telescopii Alpha Telescopii Lacaille
Triangulum Driehoek Tri Trianguli Beta Trianguli Ptolemeus
Triangulum Australis Suidelike Driehoek TrA Trianguli Australis Atria Bayer
Tucana Toekan Tuc Tucanae Alpha Tucanae Bayer
Ursa Major Groot Beer (Groot Wa) UMa Ursae Maioris Alioth Ptolemeus
Ursa Minor Klein Beer (Klein Wa) UMi Ursae Minoris Polaris Ptolemeus
Vela Seile Vel Velorum γ2 Velorum Lacaille
Virgo Maagd Vir Virginis Spica Ptolemeus
Volans Vlieënde Vis Vol Volantis Beta Volantis Bayer
Vulpecula Vos Vul Vulpeculae Anser Hevelius
Kleure:  Noordelike sterrehemel   Suidelike sterrehemel 

Sien ook[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]