Wikipedia:Voorbladartikels 2015
Hierdie is die argief van al die artikel wat tydens 2015 as spogartikel op die voorblad gepryk het.
2015[wysig bron]
Week 1
.jpg)
Rembrandt van Rijn (15 Julie 1606 – 4 Oktober 1669) was 'n Nederlandse skilder en etser. Hy word oor die algemeen as een van die beste skilders in die geskiedenis van Europese en Nederlandse kuns beskou en die belangrikste Hollandse meester van die 17de eeu. Sy bydraes tot kuns was tydens die sogenaamde Nederlandse Goue Eeu, 'n tydperk in die 17de eeu wat die hoogtepunt van die Nederlandse kultuur, wetenskap, handel en mag gevorm het. Hy het in totaal ongeveer 300 skilderye, 300 etse en 2000 tekeninge geskep. Sy werk behoort tot die Barokstyl en is beïnvloed deur die Italiaanse skilder Caravaggio (1571 - 1610). Hy was die enigste Hollandse skilder wat sy werke met sy voornaam onderteken het.
Rembrandt het reeds in sy jeug sukses behaal as 'n portretskilder, maar sy latere jare is gekenmerk deur persoonlike tragedie en finansiële teëspoed. Sy tekeninge en skilderye was egter steeds gewild tydens sy eie leeftyd en hy het 'n hoë reputasie as kunstenaar geniet. Vir twintig jaar lank het hy byna elke belangrike Nederlandse skilder opgelei. Voorbeelde van Rembrandt se grootste kreatiewe seges is sy portrette van tydgenote, selfportrette en illustrasies van Bybeltonele. Die selfportrette vorm 'n unieke en intieme biografie, waarin die kunstenaar homself sonder ydelheid en met opregtheid beskou het.
In sy werke het Rembrandt het 'n volledige kennis van klassieke ikonografie tentoongestel, maar dan aangepas tot die vereistes van sy ervaring. Dus was die uitbeelding van 'n Bybeltoneel gebaseer op Rembrandt se kennis van die teks, sy assimilasie van klassieke komposisie en sy waarnemings van die Joodse bevolking van Amsterdam.
Week 2
Milwaukee is die grootste stad en belangrikste hawe van die VSA-deelstaat Wisconsin en die 22ste grootste stad in die land met 'n bevolking van 594 833 volgens die sensus van 2010. Milwaukee lê aan die suidwestelike oewer van die Michiganmeer, 112 kilometer noord van Chicago. Die stad dien as die administratiewe setel van die Milwaukee-distrik en as die kulturele en ekonomiese sentrum van die metropolitaanse gebied van Milwaukee-Racine-Waukesha met 'n totale bevolking van 1,7 miljoen.
Die eerste Europeërs wat die gebied van Milwaukee verken het, was Franse sendelinge en pelshandelaars. Die Franse setlaar Solomon Juneau het hom in 1818 in die gebied gevestig en in 1846 het sy nedersetting met twee ander buurdorpe saamgesluit om as die City of Milwaukee (Stad Milwaukee) geïnkorporeer te word. Danksy die groot getalle Duitse en ander immigrante het die stad in die 1840's en in die volgende dekades vinnig gegroei.
Duitse immigrasie het ook die basis gevorm vir Milwaukee se "goue tydperk" vanaf die middel van die 19de eeu wat deur 'n florerende kulturele en politieke lewe gekenmerk was en sy hoogtepunt in 1912 met die verkiesing van die eerste sosialistiese burgemeester in die Verenigde State bereik het.
Die bewoners van Milwaukee staan in Engels as Milwaukeeans bekend en hulle stad het vanweë sy talle etniese en musiekfeeste die bynaam The City of Festivals gekry. Danksy die groot aantal brouerye wat hulle hoofkwartier in die stad het, word dit ook dikwels Brew City genoem. Ander byname is German Athens (vanweë die sterk Duitse invloed) en Cream City ('n verwysing na die stad se tipiese boumateriaal, roomkleurige bakstene). Milwaukee fungeer steeds as 'n eersterangse kulturele en vermaaksentrum vir die Upper Midwest-streek.
Week 3
'n Klooster is 'n gebouekompleks met woon- en nie-woongeboue waarin mense - meestal monnike en nonne - hulle toewy aan 'n leefwyse wat van die wêreldlike sfeer afgesonder en heeltemal op die beoefening van 'n bepaalde godsdiens toegespits is.
Die huidige Afrikaanse, Nederlandse en Duitse terme "klooster" en "Kloster" is afgelei van die Latynse claustrum (letterlik "afgeslote plek"). Later het hierdie Latynse term veral na die tipiese kruisgang van die westerse kloosterargitektuur begin verwys. Die Latynse wortel leef in tale soos Engels (cloister), Frans (cloître), Italiaans (chiostro) en Spaans (claustro) in hierdie spesifieke betekenis voort.
In Nederlands en Duits is die term egter veralgemeen en verwys nou na die hele kloostergebou of die instelling as sulks. In die westerse kultuur staan veral Christelike kloosters bekend wat grotendeels met die Rooms-Katolieke en die Ortodokse Kerke verbind word, alhoewel daar ook Protestantse (soos die Duitse vroueklooster Ebstorf) en ekumeniese (soos die Franse gemeenskap van Taizé) kloostergemeenskappe bestaan.
Protestantse kloosters in Duitsland was oorspronklik instellings vir ongetroude adellike vroue of ongetroude dogters van predikante. Die huidige vroueklooster Ebstorf staan oop vir alle Evangelies-Lutherse vroue. Die monnike van die klooster Loccum (tans in Rehburg-Loccum, 'n stad in die Duitse deelstaat Nedersakse) het tydens die Reformasie die Lutherse geloofsbelydenis aangeneem sonder om hulle kloostergemeenskap te ontbind. Die klooster is tans 'n instelling wat vikarisse as Evangelies-Lutherse pastore oplei.
Die kloosterlike leefwyse word in die Christendom ook monasties genoem - afgelei van die Latynse monachus ("monnik"). Die Griekse monasterion en die gelatiniseerde afleiding monasterium het in 'n aantal tale die wortel van leenwoorde geword wat "klooster" beteken: Monastery (Engels), monastère (Frans), monasterio (Spaans).
Die kloosters (abdye) van monastiese ordes soos die Benediktyne of Cisterciënsers word deur abte ("geestelike vaders") of abdisse ("geestelike moeders") gelei. Hulle oefen die gesag oor die abdy uit en is slegs aan die plaaslike biskop of regstreeks aan die pous verantwoordelik. Vanaf die 10de eeu tot by die laat Middeleeue was abdye meestal feodale instellings wat oor landgoedere beskik en politieke, regterlike en ekonomiese gesag uitgeoefen het.
Week 4
Byeboerdery (of byeteelt) is mense se doelbewuste onderhouding van heuningby-kolonies, wat oorwegend in korwe plaasvind. 'n Byeboer (of byekundige) mag bye aanhou om heuning en byewas te versamel, of vir die doel om landbou-oeste te bestuif, of om bye te kweek vir verkoop aan ander byeboere. Bye word aangehou in 'n byehuis of in 'n byekamp.
Wêreldwyd is daar meer as 20 000 wilde byspesies, insluitende baie wat enkellopend is of wat hulle kleintjies grootmaak in tonnels en klein kolonies, soos die messelby of die hommelby. In Suid-Afrika is daar ander interessante byesoorte wat klein, primitiewe kolonies vorm, soos die angellose klein mopanie- en mokkabye. Ander bye is alleenlopers soos die houtkapperbye, wat hul neste in hout bou. Byeboerdery, of byeteelt, is gemoeid met die praktiese bestuur van die sosiale byspesies wat woon in kolonies so groot soos 100 000 individue. Die spesies wat orals bestuur word in Europa en die Verenigde State deur byeboere is die Westerse heuningby (Apis mellifera), wat verskillende subspesies of streeksvariasies het, soos die Italiaanse by (Apis mellifera ligustica), Europese swartby (Apis mellifera mellifera) of die Carniolaanse heuningby (Apis mellifera carnica). In die trope word ander sosiale byspesies bestuur vir heuningproduksie, insluitende Apis cerana.
Al die Apis mellifera-subspesies kan moontlik uitteel en hibridiseer. Baie byteeltmaatskappye strewe om selektief te broei en kruisteelvariante vir gekose kwaliteite te lewer, soos pes- en parasietweerstand, goeie heuningproduksie, swermbeheer, vrugbare voortplanters en kalm geaardheid. Sommige van hierdie basters word bemark onder spesifieke handelsname, soos die "Buckfast Bee" of "Midnite Bee". Die voordele van die aanvanklike F1-basters wat deur kruisteelt gelewer word sluit in: baster-sterkte, verhoogde heuningproduksie en groter siekteweerstand. Die nadeel is dat in latere generasies hierdie voordele kan vervaag. Verder is basters geneig om baie beskermend te wees, indien nie suiwer aggressief nie.
Om hierdie redes probeer ander byetelers om die oorspronklike inheemse spesies te benut soos die British Black, die French Black of die Danish Black-by, tot voordeel van biodiversiteitsbewaring en die produksie van kalm bye. Die "inheemse by"-beweging is opmerklik in die Verenigde Koninkryk (British Isles Bee Breeding Association; BIBBA), in Ierland (Galtee Bee Breeding Group) en in Denemarke.
Week 5
Zambië, amptelik die Republiek van Zambië (Engels: Republic of Zambia), is 'n republiek in die noorde van suidelike Afrika wat geheel en al deur ander lande omring word. Volgens sy oppervlakte die 39ste grootste land ter wêreld, maar sy geskatte bevolking van 14,3 miljoen, is slegs die 70ste grootste ter wêreld. Dit word deur die Demokratiese Republiek van die Kongo, Tanzanië, Malawi, Mosambiek, Zimbabwe, Botswana, Namibië en Angola begrens. Die hoofstad en grootste stad is Lusaka met 1,7 miljoen inwoners, drie keer meer as Ndola en Kitwe, onderskeidelik die tweede en derde grootste stede, albei in die Koperstreek. Die meeste inwoners woon in 'n strook weerskante van die hoofpad en -spoorlyn, wat strek van Livingstone in die suide, oor Lusaka tot in die Koperstreek.
Zambië word reeds duisende jare lank bewoon deur jagter-versamelaars en nomadiese stamme. Ná sporadiese besoeke deur Europese verkenners van die begin van die 18de eeu af, het die Britte Zambië geleidelik opgeëis en laat in die 19de eeu beset as die protektoraat Noord-Rhodesië, wat aanvanklik geadministreer is deur British South Africa Company.
Die protektoraat het op 24 Oktober 1964 onafhanklik geword as Zambië, wat afgelei is van die Zambezirivier, wat die land se suidelike grens uitmaak.
President Kenneth Kaunda het die republiek 27 jaar lank as eenpartystaat met 'n sterk sosialistiese inslag geregeer. Hy het uiteindelik toegegee aan die opposisie se eise vir 'n veelpartyverskiesing en in 1991 sy mag prysgegee. Sedertdien is Zambië 'n veelpartydemokrasie. Die land staar reuse-uitdagings in die gesig weens armoede en MIV/vigs. 'n BBP per persoon van VS$1 700 (2012-skatting) plaas Zambië 200ste op die wêreldranglys, oftewel die 29ste armste.
Week 6
Saffraan is 'n spesery van die blom van die Saffraankrokus (Crocus sativus), 'n krokusspesie in die familie Iridaceae. Die blom het drie stempels, wat die eindpunte van die plant se vrugblare is. Saam met die styl en die steel, wat die stempels met die res van die plant verbind, word hierdie komponente baie keer gedroog en in die kookkuns as geur- en kleurmiddel gebruik. Saffraan, wat volgens gewig vir dekades reeds die duurste spesery ter wêreld is, is inheems aan Suidwes-Asië. Dit is vir die eerste keer in die omgewing van Griekeland verbou.
Saffraan word gekenmerk deur 'n bitter smaak en 'n hooi-agtige geur; dit word veroorsaak deur die chemikalieë pikrokrosien en safranaal. Dit bevat ook die karotenoïed-kleurmiddel krosien wat kos 'n ryk goudgeel skakering gee. Hierdie eienskappe maak saffraan 'n gesogte bestanddeel in baie voedselsoorte dwarsoor die wêreld. Saffraan het ook medisinale eienskappe.
Die woord saffraan het sy oorsprong in die 12de eeuse Oud-Franse term safran, wat afkomstig is van die Latynse woord safranum. Safranum is ook verwant aan die Italiaanse zafferano en Spaanse azafrán. Safranum kom van die Arabiese woord aṣfar (أَصْفَر), wat "geel" beteken deur die paronymous zaʻfarān (زَعْفَرَان), die naam van die spesery in Arabies. Daar is egter mense wat meen dat die woord 'n Persiese oorsprong het, naamlik "Zarparan"زَرپَران. Zarزر wat beteken goud + parپر wat verwys na veer, of stigma. Voorstanders van laasgenoemde teorie wys op die verbouing van die plant op die plato van Iran as getuienis.
Week 7
Reykjavik [ˈreiːcaˌviːk] (Yslands: Reykjavík, letterlik "Rookbaai") is die hoofstad van Ysland - en ook die wêreld se mees noordelik geleë hoofstad: Sy breedtegraad lê teen 64° 08' Noord net effens suid van die Noordpoolsirkel (66° 33'). Die stad met naastenby 120 000 inwoners lê aan die voet van die bergspits Esja met 'n hoogte van 900 meter en aan die suidoewer van die Faxaflóibaai, wat deel uitmaak van die Atlantiese Oseaan, en fungeer as die administratiewe, kulturele en ekonomiese sentrum van Ysland. Reykjavik huisves die meeste departemente van die Universiteit van Ysland en verskeie ander tersiêre instellings, teaters, museums en ander kulturele instellings. Die stad beskik daarnaas oor Ysland se belangrikste seehawe.
Daar word aangeneem dat Reykjavik die plek van die eerste menslike nedersetting in Ysland is wat na historiese oorlewerings in 870 deur Ingólfur Arnarson gestig is. Tot by die 18de eeu was daar in die gebied egter geen stedelike ontwikkeling nie. Die huidige stad het eers in 1786 as 'n amptelike handelspos ontstaan en het in die volgende dekades stadig gegroei om eers tot 'n gewestelike en later ook nasionale handelsentrum te ontwikkel.
Reykjavik vorm vandag die sentrum van Groter Reykjavik, 'n metropolitaanse gebied met 'n bevolking van meer as 200 000 mense. Dit is die grootste stad van Ysland en huisves sowat 37,5 persent van die land se totale bevolking. Reykjavik se inwoners trek voordeel uit die stad se moderne infrastruktuur en Ysland se eersterangse welvaartstelsel.
As gevolg van sy ligging net suid van die Noordpoolsirkel kry Reykjavik gedurende midwinter slegs vier ure se daglig per dag, terwyl die nagte in midsomer byna so helder soos die dae bly.
Reykjavik se Yslandse naam verwys vermoedelik na die stoomwolke wat by die warmwaterbronne in die omgewing opstyg en gaan moontlik terug op 'n vergissing van die eerste setlaar, Ingólfur Arnarson.
Week 8
Sweeds () is 'n Noord-Germaanse taal wat deur meer as nege-miljoen mense gepraat word, hoofsaaklik in Swede en dele van Finland, veral langs die kus en op die Ålandeilande. Dit word as onderling verstaanbaar met Noors en tot 'n mindere mate met Deens beskou. Tesame met ander Noord-Germaanse tale is Sweeds afkomstig uit Oudnoors, die gemene taal van die Germaanse volke wat in Skandinawië gewoon het in die Wiking-tydperk.
Standaardsweeds is die nasionale taal wat uit die Sentraal-Sweedse dialekte ontwikkel het in die 19de eeu en was teen die begin van die 20ste eeu reeds goed gevestig. Hoewel onderskeibare streeksvariëteite wat van die ouer landelike dialekte afstam steeds bestaan, is die gesproke en skryftaal uniform en gestandaardiseer. Sommige dialekte verskil heelwat van die standaardtaal in grammatika en woordeskat en dit is nie altyd onderling verstaanbaar met Standaard Sweeds nie. Hierdie dialekte is beperk tot landelike gebiede en word hoofsaaklik deur klein groepe met lae sosiale mobiliteit gepraat. Alhoewel die dialekte nie onmiddellike uitsterwing in die gesig staar nie het sulke dialekte in die vorige eeu agteruitgegaan ten spyte daarvan dat hulle deeglik nagevors is en die gebruik daarvan deur plaaslike owerhede aangemoedig word.
Die standaardwoordorde is Onderwerp-Werkwoord-Voorwerp. Dit kan egter baie keer aangepas word om klem te plaas op sekere woorde of sinsnedes. Sweedse morfologie is soortgelyk aan die van Afrikaans in die sin dat woorde betreklik min verbuigings het; daar is egter twee geslagte, geen naamvalle nie (hoewel ouer analises twee naamvalle postuleer, Nominatief en Genitief), en 'n onderskeid tussen meervoud en enkelvoud. Byvoeglike naamwoorde het trappe van vergelyking soos in Afrikaans maar word ook geïnflekteer volgens geslag, getal en bepaaldheid. Die bepaaldheid van selfstandige naamwoorde word hoofsaaklik deur agtervoegsels aangedui aangevul deur aparte bepaalde en onbepaalde lidwoorde. Die prosodie vertoon beide klem en in meeste dialekte tonale eienskappe. Die taal het 'n betreklik groot vokaalinventaris. Sweeds word ook gekenmerk deur die stemlose palataal-velêre frikatief, 'n hoogsveranderlike konsonant foneem.
Week 9
Die Hubble-ruimteteleskoop is 'n ruimteteleskoop wat deur die ruimtependeltuig Discovery in April 1990 in 'n wentelbaan om die Aarde geplaas is. Die teleskoop is vernoem na die Amerikaanse sterrekundige Edwin Hubble. Dit is nie die eerste teleskoop wat in die ruimte geplaas is nie, maar wel die grootste en veelsydigste. Hubble is 'n samewerkingsprojek tussen die Amerikaanse NASA en die Europese ESA.
Die idee van 'n ruimteteleskoop is reeds in 1923 geopper, maar fondse vir Hubble het eers in die 1970's begin instroom, met 'n beplande lansering in 1983. Die projek is egter deur tegniese vertragings, finansiële probleme en die Challenger-ramp teëgesit en is uiteindelik eers in 1990 gelanseer. Wetenskaplikes het egter gou gemerk dat die hoofspieël (Hubble het nie lense nie, maar spieëls) in die verkeerde vorm geslyp was. Die probleem kon eers in 1993 tydens 'n onderhoudsbeurt gekorrigeer word, waarna die bedoelde kwaliteit van die teleskoop herstel is. Aangesien Hubble buite die Aarde se atmosfeer wentel, bevat sy foto's byna geen agtergrondlig nie, wat uiters skerp beelde moontlik maak. Hubble se bekende Ultra Deep Field-foto, byvoorbeeld, is die mees gedetailleerde sigbare lig-foto wat ooit van die heelal se verste voorwerpe gemaak is. Baie Hubble-waarnemings het tot deurbrake in astrofisika gelei, soos die akkurate meting van die spoed waarteen die heelal uitsit.
Hubble is die enigste teleskoop wat ontwerp is om in die ruimte deur ruimtereisigers onderhou te word. Tussen 1993 en 2002 is vier onderhoudsbeurte uitgevoer, alhoewel die vyfde op grond van veiligheidsredes gekanselleer is ná die Columbia-ramp in 2003. Uiteindelik is op 'n laaste onderhoudsbeurt besluit wat in 2009 voltooi is en daar word tans verwag dat die teleskoop nog tot 2020 in werking sal bly.
Week 10
Afrikaanse kerkbou in die Karoo is die argitektuur van die kerkgeboue van veral die drie gereformeerde Afrikaanse kerkgenootskappe, naamlik die Nederduitse Gereformeerde Kerk, die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika en die Nederduitsch Hervormde Kerk, in die meer as 40 landdrosdistrikte in die provinsies Wes-, Noord en Oos-Kaap asook vier suidwestelike landdrosdistrikte van die Suidwes-Vrystaat wat gewoonlik as die Karoo beskou word. Dié landdrosdistrikte beslaan 395 200 km², meer as die helfte van die destydse Kaapprovinsie en amper 'n derde van Suid-Afrika se grondgebied, hoewel die grense nie met sekerheid vasgestel kan word nie.
Die hele spektrum van Afrikaanse kerkboustyle is in die Karoo te sien, van die eenvoudige, toringlose kerkgeboutjies uit die vroeë tye tot die katedraalagtige, Neo-Gotiese of Neoklassieke kerkgeboue op dorpe soos Aberdeen, Beaufort-Wes, Graaff-Reinet en Cradock. In die meeste gevalle is die NG kerk vandag nog die grootste of dan wel indrukwekkendste gebou op die meeste van dié dorpe. In sommige gevalle, soos Fraserburg en Aberdeen wat was kerkdorp ontstaan het, is aan die kerk 'n plein die middel van die dorp gegee wat die oorheersing van die omliggende geboue beklemtoon het. Net enkele moedergemeentes in die Karoo aanbid vandag nog in hul oorspronklike kerk, want in die meeste gevalle is die eerste kerk deur 'n tweede en selfs 'n derde vang. In sommige gevalle was dit omdat die eerste kerk te klein vir die groeiende gemeente geword het; in ander gevalle was die ou kerk nie deftig genoeg vir 'n gemeente wat welvarend geword het nie; in nog gevalle het die ou kerk bouvallig of gevaarlik geword en het die gemeente die herstelkoste ontsien en liewer 'n nuwe gebou laat oprig.
Week 11
Die Mongoolse Ryk (Mongools: Монголын эзэнт гүрэн, Mongolyn ezent güren), amptelik die Groot Mongoolse Staat (Их Монгол Улс, Ich Mongol Oels), het van 1206 tot 1368 bestaan en was die grootste aaneenlopende ryk in die geskiedenis. Dit het op die steppe van Sentraal-Asië ontstaan en eindelik gestrek van Sentraal-Europa tot die See van Japan, noordwaarts tot in Siberië, oos- en suidwaarts tot op die Indiese subkontinent, in Indosjina en op die Iranse plato en weswaarts tot by die Levant en Arabië.
Djengis Khan, wat in 1206 as leier aangewys is, het die Mongoolse en Turkse volke in die gebied van die huidige staat Mongolië verenig en die Groot Mongoolste Staat gestig. In die daaropvolgende dekades het hy en sy opvolgers groot dele van Asië en Oos-Europa verower. Die groot transkontinentale ryk het die ooste en weste verbind en dit het gelei tot die uitbreiding van handel en die uitruil van tegnologie en ideologieë oor Eurasië heen.
Die Mongoolse invalle het gelei tot van die mees verwoestende oorloë in die menslike geskiedenis. In Iran het dit gelei tot uitwissing, siekte en die verwoesting van besproeiingstelsels, wat weer gelei het tot massa-emigrasie, hongersnood en ’n drastiese afname in die bevolking. Die historikus Steve Ward raam driekwart van die bevolking, sowat 10 miljoen tot 15 miljoen mense, het gesterf en dat Iran eers weer in die 20ste eeu sy bevolkingstal van die voor-Mongoolse tyd bereik het.
Die ryk het begin verbrokkel weens oorloë oor opvolging – die kleinkinders van Djengis Khan het gestry oor of die koninklike lyn vanaf sy oudste seun en aanvanklike erfgenaam, Ögedei, moes loop of vanaf een van sy ander seuns soos Toloei, Tsjagatai of Djotsji. Die Toloei-lyn het eindelik die stryd gewen, maar onmin het daarna voortgeduur onder Toloei se afstammelinge. Ná Möngke Khan se dood het verskillende prinslike rade, of koeroeltai, verskillende opvolgers gekies – die broers Ariq Böke en Koeblai Khan – wat nie net teen mekaar geveg het nie, maar ook die afstammelinge van ander seuns van Djengis die stryd aangesê het. Koeblai het eindelik die bewind oorgeneem, maar ’n burgeroorlog het ontstaan toe hy beheer probeer kry oor die Tsjagatai- en die Ögedei-familie.
Teen die tyd van Koeblai se dood in 1294 het die Mongoolse Ryk verdeel in vier verskillende khanate, of ryke, elk met sy eie belange en doelwitte: die Goue Horde in die noordweste, die Tsjagatai-khanaat in die weste; die Il-khanaat in die suidweste en die Yuan-dinastie in die moderne Beijing. In 1304 het die drie westelike khanate vir ’n kort ruk die opperheerskappy van die Yuan-dinastie aanvaar, maar dié dinastie is later, in 1368, omvergewerp deur die Han-Sjinese Ming-dinastie. Die Mongole het daarna na Mongolië teruggekeer en in hul oorspronklike land voortgeheers.
Week 12
Ds. Pieter Daniël Rossouw (Kaapstad, 16 Oktober 1845 - Fraserburg, 11 Oktober 1896) was 'n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk en 'n vroeë Afrikaanse letterkundige.
Die letterkundige prof. P.J. Nienaber beskryf hom as "een van die eerste en knapste Afrikaanse digters en skrywers, 'n voorstander van Afrikaans in 'n tyd toe die Kerk oor die algemeen baie vyandig was teenoor die 'kombuistaal'". Nienaber skryf: "Dit het destyds moed vereis vir 'n predikant om hom openlik ten gunste van Afrikaans uit te spreek, en veral nog in Afrikaans te skryf. Maar ds. Rossouw het nog verder gegaan as wat 'n evangeliedienaar in daardie dae geoorloof was: Hy het die eerste preke in Afrikaans in die gehate Patriot geskryf onder die titel 'Evangeli in di Volkstaal'." L.B. Odendaal in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III skryf ds. Rossouw "se belangrikste bydrae tot die taalstryd lê in Afrikaanse klerikale geskrifte, en sy digwerk is ongetwyfeld van betekenis". John Kannemeyer staan net een sin in Die Afrikaanse literatuur 1652-2004 aan P.D. Rossouw af: "Van Pieter Daniel Rossouw (1845-1896) word vandag veral die hekelvers 'Stellaland' onthou, 'n gedig wat betrekking het op die herroeping van die Engelse kommissaris Mckenzie van die republiek Stellaland en waarin hy met die herhaling van die naam en die drie rymklanke in elke strofe 'n volkse spoteffek bereik."
Week 13
Theodore Robert "Ted" Bundy (geb. as Theodore Robert Cowell; 24 November 1946 – 24 Januarie 1989) was ’n Amerikaanse reeksmoordenaar, verkragter en nekrofiel wat in die 1970's en waarskynlik al vroeër verskeie meisies en jong vroue vermoor het. Kort voor sy teregstelling, ná meer as ’n dekade van ontkenning, het hy skuld beken op 30 moorde in sewe deelstate tussen 1974 en 1978. Sy ware getal slagoffers is onbekend en kan veel hoër wees.
Bundy se slagoffers het hom as aantreklik en charismaties beskou en hy het dit uitgebuit om hul vertroue te wen. Hy het hulle gewoonlik in openbare plekke genader en gemaak of hy gestrem of beseer is, of hy het gemaak of hy ’n gesagsfiguur is. Daarna het hy hulle oorrompel, aangerand en hulle na ’n meer afgeleë plek geneem. Hy sou soms die plekke waar die moorde plaasgevind het vir ure besoek en die lyk versorg en daarmee seks hê totdat ontbinding of vernietiging deur wilde diere enige verdere interaksie onmoontlik gemaak het. Hy het minstens 12 van sy slagoffers onthoof en sommige van die koppe vir ’n tyd in sy woonstel gehou as aandenkings. ’n Paar keer het hy eenvoudig by blyplekke ingebreek en die slagoffers doodgeslaan terwyl hulle slaap.
Hy is aanvanklik in 1975 in Utah aangehou vir ontvoering en poging tot kriminele aanranding. Daar het hy ’n verdagte geword in ’n al hoe langer lys onopgeloste misdade in verskeie deelstate. Toe twee aanklagte van moord in Colorado hom in die gesig staar, het hy twee keer dramaties ontsnap en nog mense aangerand, waarvan drie vermoor is, voordat hy die laaste keer in 1978 in Florida in hegtenis geneem is. Hy het in twee verskillende verhore drie keer die doodstraf gekry vir die moorde in Florida.
Ted Bundy het op 24 Januarie 1989 in die elektriese stoel gesterf in die Raiford-tronk in Florida. Hy het homself eenkeer beskryf as "... the most cold-hearted son of a bitch you'll ever meet". ’n Lid van sy laaste verdedigingspan, Polly Nelson, stem saam. "Ted," het sy geskryf, "was die definisie van hartelose boosheid."
Week 14
Die Gereformeerde kerk Humpata was die Gereformeerde Kerk se oudste gemeente in die destydse Portugees-Wes-Afrika (Angola) wat gestig is nadat lede van die Dorslandtrek, wat oorspronklik meestal uit Gereformeerdes bestaan het, hulle in die suidweste van die kolonie gaan vestig het. Dié wat nie tot die Gereformeerde Kerk behoort het nie, het hulle weldra by dié kerkverband aangesluit.
Die gemeente Humpata is op 20 Desember 1881 gestig, maar in 1928 ontbind nadat die Uniale regering 350 van die net meer as 400 gesinne na Suidwes-Afrika gerepatrieer het ingevolge ’n skema wat £500 000 gekos het. Die meeste het hulle in die noorde van die gebied gevestig waar die Gereformeerde kerk Gobabis in 1930 as eerste Gereformeerde gemeente in Suidwes gestig is; Outjo en Aranos (tot 1938 bekend as Gibeon en tot 1959 as Omrah) het in dieselfde jaar aan die beurt gekom.
Ná 1928 het net sowat 400 Afrikaners in Angola agtergebly. Vanaf 1958 is die meeste na Suidwes- en Suid-Afrika gerepatrieer sodat net enkeles in Angola agtergebly het. Met die uitbreek van die Burgeroorlog in 1975 het die laaste Afrikaners uit Angola gevlug. Dit was die einde van die Angola-Boere se verbintenis met dié Wes-Afrikaland.
Week 15
Homeros, ook Homerus (Oudgrieks: Ὅμηρος, Hómēros), is ʼn Griekse digter en sanger wat volgens meeste bronne rondom die 8ste eeu v.C. geleef het. Die Ilias en Odussee, die oudste bekende en bewaarde literêre werke uit die Griekse letterkunde, is van die vernaamste eposse wat aan hom toegeskryf word.
Hy het eposse gedig waarin ʼn groot aantal oorgelewerde verhale oor helde, gode en mitiese vertellinge uit die Griekse kultuur verwerk is. Die vormende invloed wat die Homeriese eposse op die Griekse kultuur gehad het, word wyd erken en gee aan Homeros die titel van die onderwyser van Griekeland. Homeros se werke, waarvan ongeveer die helfte uit toesprake bestaan, verskaf modelle vir oorredende skryfwerk en gesprekvoering, wat regdeur die Griekse Antieke en Middeleeuse tydperke nagevolg is. Homeriese fragmente beslaan amper helfte van die identifiseerbare Griekse papirusrolle wat tot nog toe gevind is. Desnieteenstaande al die werke, is daar heelwat bespiegeling onder geleerdes of hy, indien wel, die enigste skrywer van die werke was. Verskeie leidrade uit antieke bronne wil die teendeel bewys.
Onsekerheid heers ook oor waar en wanneer hy geleef het. Herodotus skat dat Homeros ongeveer 400 jaar voor homself geleef het, wat sy leeftyd plaas rondom 850 v.C. Die Nederlandse geskiedkundige, Kees Ruijgh meen dat Homeros reeds in die negende eeu v.C. moes geleef het. Ander antieke bronne beweer weer dat hy nader aan die veronderstelde tyd van die Trojaanse Oorlog geleef het, rondom die vroeg 12de eeu v.C. Meeste hedendaagse geleerdes plaas Homeros egter tussen die 7de en 8ste eeu v.C.
Die onsekerhede rondom Homeros se biografie, of hy wel bestaan het of nie, asook wie werklik verantwoordelik is vir al die Homeriese werke staan bekend as die Homeriese kwessie.
Week 16
Hamlet is 'n treurspel deur William Shakespeare wat waarskynlik tussen 1599 en 1601 geskryf is. Die toneelstuk speel in Denemarke af en vertel hoe prins Hamlet wraak neem op sy oom, Claudius, wat Hamlet se vader vermoor, met sy moeder getrou en die troon oorgeneem het. Hamlet bevat 'n intensiewe kartering van die loop van egte en geveinsde kranksinnigheid, van oorweldigende smart tot briesende woede, en verken temas soos verraad, wraak, bloedskande en morele korrupsie.
Ten spyte van 'n groot hoeveelheid letterkundige speurwerk word die presiese jaar waarin die toneelstuk geskryf is steeds betwis. Drie verskillende vroeë weergawes van die toneelstuk bestaan vandag: hulle staan bekend as die Eerste Kwartyn (of "First Quarto" in Engels), die Tweede Kwartyn (of "Second Quarto") en die Eerste Folio ("First Folio"). Elke weergawe bevat reëls en selfs tonele wat nie in die ander voorkom nie. Shakespeare het Hamlet waarskynlik op die Amletus-legende gebaseer. Dié legende, wat sterk ooreenkomste met Shakespeare se toneelstuk bevat, is vandag bekend danksy die 13de-eeuse geskiedkundige Saxo Grammaticus, wat dit in sy Gesta Danorum weergegee het. Dit is daarna ook verhaal deur die 16de-eeuse geleerde François de Belleforest, asook in 'n verlore Elisabethaanse toneelstuk wat vandag as die Ur-Hamlet bekend staan.
Die toneelstuk se dramatiese struktuur en die diepsinnigheid van die karakterisering beteken dat Hamlet uit verskeie oogpunte geanaliseer, geïnterpreteer en bespreek kan word. Kommentaarskrywers krap al eeue lank kop oor Hamlet se huiwering om sy oom te vermoor. Sommige sien dit as 'n manier om die aksie te verleng, terwyl ander dit sien as 'n gevolg van die druk wat uitgeoefen word deur die ingewikkelde filosofiese en etiese kwessies rondom koelbloedige moord, voorbedagte wraak en verydelde begeerte. Meer onlangse en psigoanalitiese kritici het Hamlet se onderbewussyn ondersoek en feministiese kritici het die soms beswadderde karakters van Ophelia en Gertrude herevalueer en gerehabiliteer.
Hamlet is verreweg Shakespeare se langste toneelstuk en word gereken as een van die kragtigste en invloedrykste treurspelle in die Engelse taal. Dit bied 'n intrige wat vatbaar is vir "skynbaar eindelose hervertelling en verwerkings deur ander". Tydens Shakespeare se leeftyd was dit een van sy gewildste werke en dit word steeds gelys onder die toneelstukke wat die meeste opgevoer is: dit is sedert 1879 bo-aan die lys van die Britse toneelgeselskap die Royal Shakespeare Company. Die toneelstuk het reeds 'n verskeidenheid skrywers geïnspireer, van Goethe en Charles Dickens tot James Joyce en Iris Murdoch, en is beskryf as die "wêreld se mees verfilmde storie na Aspoestertjie". Die titelrol is waarskynlik geskep met Richard Burbage in gedagte; hy was die vernaamste treurspelspeler van Shakespeare se tyd. In die vierhonderd jaar sedert die toneelstuk se skepping is die rol deur die vernaamste akteurs, en soms ook aktrises, van elke era vertolk.
Week 17
Die Slag van Stalingrad (23 Augustus 1942 – 2 Februarie 1943) was ’n groot en belangrike slag van die Tweede Wêreldoorlog waarin Nazi-Duitsland en sy bondgenote teen die Sowjetunie geveg het om beheer van die stad Stalingrad (nou Wolgograd) in die suidweste van die Sowjetunie.
Dit is gekenmerk deur gewelddadige konflikte op kort afstand en direkte aanvalle op burgerlikes deur die Luftwaffe, en word dikwels beskou as die grootste en bloedigste konflik in die geskiedenis van oorlogvoering. Die swaar verliese van die Wehrmacht maak dit waarskynlik een van die mees strategies beslissende gevegte van die hele oorlog. Dit was ’n keerpunt vir Europa – die Duitse magte het nooit weer die inisiatief in die ooste teruggewen nie en het ’n groot militêre mag aan die weste onttrek om op te maak vir hul verliese.
Die Duitse aanval deur die 6de Leër en elemente van die 4de Pantserleër op Stalingrad het in die laatsomer van 1942 begin. Die aanval is gerugsteun deur intensiewe lugbomaanvalle wat ’n groot deel van die stad in puin gelê het. Die stryd het later ontaard in gevegte van gebou tot gebou en albei partye het versterkings na die stad gestuur. Teen die middel van November 1942 het die Duitsers die Sowjet-verdedigers teruggedryf in smal sones aan die wesoewer van die Wolgarivier.
Op 19 November 1942 het die Rooi Leër Operasie Uranus van stapel laat loop – met aanvalle op die swakker Roemeense en Hongaarse magte wat die flanke van die Duitse 6de Leër beskerm het. Die magte van die Spilmoondhede aan die flanke is oorrompel en die 6de Leër is in die Stalingrad-gebied afgesny en omsingel. Adolf Hitler het opdrag gegee dat die leër in Stalingrad bly en het geen poging aangewend om hulle aan die gebied te onttrek nie; in plaas daarvan is pogings aangewend om die leër per lug van voorraad te voorsien en die omsingeling van buite te verbreek. Hewige gevegte het nog twee maande voortgeduur. Teen die begin van Februarie 1943 was die Spilmoondhede in Stalingrad se ammunisie en kos op en het die oorblywende deel van die 6de Leër hulle oorgegee. Die slag het vyf maande, een week en drie dae geduur.
Week 18
Hamburg (Nederduits: Hamborg [ˈhaˑmbɔːχ], Nedersaksies: Hambörg) is die naasgrootste stad in Duitsland na Berlyn en sy belangrikste hawe, wat op een na ook die grootste in Europa en die negende grootste ter wêreld is. Hamburg is die sesde grootste stad in die Europese Unie asook die grootste stedelike nedersetting wat nie as hoofstad van 'n lidstaat fungeer nie. Hamburg is een van die welvarendste stede in Duitsland en toon die vinnigste bevolkingsgroei van alle Duitse metropole.
Die amptelike naam van die stad, Freie und Hansestadt Hamburg ("Vrye en Hansestad Hamburg"), verwys na sy lidmaatskap in die middeleeuse Hanseatiese Bond van stede en sy besondere status as stadstaat en een van Duitsland se sestien deelstate (Bundesländer). Sedert 1982 fungeer Hamburg as setel van die Internasionale Seegeregshof, die belangrikste instelling van die Verenigde Nasies in Duitsland.
Die stadstaat en administratiewe gebied van Hamburg het 'n oppervlakte van 750 km² en 'n bevolking van 1,75 miljoen, terwyl 'n bykomende 750 000 mense in die voorstede woon. Die metropolitaanse gebied van Hamburg (Metropolregion Hamburg) sluit gebiede van die aangrensende deelstate Sleeswyk-Holstein en Nedersakse in, met 'n oppervlakte van 18 100 km² en sowat vier miljoen inwoners.
Hamburg lê teen drie riviere, die Alster, Bille en Elbe. Eersgenoemde vorm twee kunsmatige mere, die Binne- en Buite-Alster (Binnenalster en Außenalster), wat in die hart van die middestad lê.
Naas die samehangende stadsgebied is daar ook vier eksklawes. Drie klein eilande in die Noordsee (Neuwerk, Scharhörn en Nigehörn), wat sowat 100 kilometer noordwes van Hamburg geleë is, maak net soos die nasionale park Hamburgisches Wattenmeer deel uit van die stadstaat.
Week 19
’n Ster word as ’n veranderlike ster geklassifiseer wanneer sy skynbare helderheid, soos van die Aarde af gesien, wisselvallig is. Soms is dit vanweë die werklike helderheid van die ster en ander kere vanweë die hoeveelheid lig wat versper word voor dit die Aarde bereik. Baie sterre, waarskynlik die meeste, het die een of ander vorm van wisseling in helderheid: die lig van ons Son wissel byvoorbeeld met sowat 0,1% oor ’n siklus van elf jaar.
Veranderlike sterre, ook net veranderlikes genoem, word as twee soorte geklassifiseer:
- Intrinsieke of inherente veranderlikes, waarvan die helderheid in werklikheid wissel, byvoorbeeld omdat die ster met tussenposes uitsit en krimp;
- Ekstrinsieke of uiterlike veranderlikes, waarvan die oënskynlike wisseling in helderheid veroorsaak word deur die hoeveelheid lig wat die Aarde bereik, bv. wanneer die ster ’n metgesel het wat daarom wentel en sodoende lig versper.
Die nuutste uitgawe van die General Catalogue of Variable Stars (2008) lys meer as 46 000 veranderlike sterre in die Melkweg, sowel as 10 000 in ander sterrestelsels en meer as 10 000 "vermoedelike" veranderlikes.
Week 20
Uruguay is 'n klein land in Suid-Amerika. Dit word begrens deur Brasilië in die noorde, Argentinië met die Uruguayrivier in die weste, die Río de la Plata in die suidweste en die Atlantiese Oseaan in die suidooste. Omtrent die helfte van die bevolking is in die hoofstad Montevideo saamgetrek.
Die land is die tweede-kleinste in Suid-Amerika, en een van die mees stabiele. Dit het vir 'n lang tydperk 'n soort bufferstaat tussen die gebiede van die koloniale moondhede Portugal en Spanje gevorm. Met sy onafhanklikheidwording in 1828 het interne geskille tot 'n fase van politieke magstryd en burgeroorloë gelei, maar uiteindelik het die land danksy grootskaalse Europese immigrasie uit veral Italië en Spanje tot 'n welvarende land ontwikkel, wat in Europa as 'n modelstaat of die "Switserland van Suid-Amerika" bekend gestaan het.
Die vleisverwerkingsbedryf, wat in die 1860's met 'n eerste aanleg in die stad Fray Bentos gevestig is, en die uitvinding van vragskepe met koelingsgeriewe het van die land een van die grootste vleis-, vel- en woluitvoerders ter wêreld gemaak.
Die landbou vorm nog steeds die ekonomiese basis van die land, terwyl die toerisme danksy bekende bestemmings soos Punta del Este en die Costa de Oro 'n groot bydrae tot die vinnig groeiende dienstesektor lewer. Desondanks is honderdduisende Uruguaners gedwing om 'n heenkome in die buiteland, veral in Argentinië, te vind. 'n Ander probleem bly die oorheersende rol van die hoofstad Montevideo, wat nog steeds meer as die helfte van die bevolking huisves.
Week 21
Die Duitse Demokratiese Republiek (DDR) het as 'n sosialistiese Duitse "Arbeiders- en Boerestaat" tussen 7 Oktober 1949 en 2 Oktober 1990 op die grondgebied van die voormalige Sowjetbesettingsone in Oos-Duitsland en die Sowjetsektor van Berlyn (of Oos-Berlyn) bestaan.
Die staat, wat vyf maande na die stigting van die Westerse Bondsrepubliek Duitsland amptelik uitgeroep is, is steeds deur die Sosialistiese Eenheidsparty van Duitsland (SED), 'n samesmelting van die voormalige Kommunistiese en Sosiaal-Demokratiese Partye van Duitsland, oorheers en het in politieke en ekonomiese opsig steeds 'n deel van die Oosblok gevorm.
Die sentraalgeleide ekonomie van die DDR het nie daarin geslaag om dieselfde hoë lewensstandaard soos in Wes-Duitsland te skep nie, alhoewel die land as die welvarendste in die Oosblok beskou is. Om die groot stroom vlugtelinge, wat in die vyftiger- en vroeë sestigerjare 'n nuwe heenkome in Wes-Duitsland gesoek het, te beperk, het die SED-regering 'n bewaakte grenslyn met Wes-Duitsland opgerig. Dit het ook die berugte Berlynse muur ingesluit.
Die uitgebreide welvaartstelsel, wat 'n werksgeleentheid vir iedereen, bekostigbare behuising en lae pryse vir stapelvoedsel voorsien het, het die DDR net soos die oliekrisis in die sewentiger- en die globaliseringstendense van die tagtigerjare geleidelik in 'n ernstige ekonomiese krisis gedompel. Die handhawing van 'n relatief hoë lewensstandaard en skuldbetaling aan buitelandse krediteure moes voorkeur geniet bo die benodigde beleggings en modernisering van nywerhede.
Die demokratisering van die Sowjetunie in die tyd van die glasnost- en perestrojka-beleid het uiteindelik ook die politieke en militêre magsbasis van die SED-heerskappy verbreek, en die DDR-bewind het sy wettigheid verloor. Ná massabetogings in die jaar 1989 het die eerste demokratiese verkiesing in 1990 plaasgevind. In die somer van daardie jaar is die Wes-Duitse geldstelsel ingevoer wat die ou Mark der DDR (Mark van die DDR) vervang het.
Op 3 Oktober 1990 het die vyf nuwe deelstate van die DDR (Mecklenburg-Voorpommere, Brandenburg, Sakse-Anhalt, Sakse en Thüringen) met die Bondsrepubliek Duitsland (waarna vroeër dikwels ook as Wes-Duitsland verwys is) verenig.
Week 22
Die nasionale vlag van Japan is op 27 Februarie 1870 in gebruik geneem met klein wysigings wat op 13 Augustus 1999 aanvaar is. Die vlag vertoon ’n wit agtergrond met ’n groot rooi skyf in die middel. Die vlag se amptelike naam in Japannees is Nisshōki (日章旗 "sonvlag"?) maar die vlag is beter bekend as as Hinomaru (日の丸 "sonskyf"?).
Die Nisshōki is aangewys as die nasionale vlag in die Wet op die Nasionale Vlag en Volkslied wat gepromulgeer is en op 13 Augustus 1999 in werking getree het. Hoewel geen vroeëre wetgewing ’n nasionale vlag gespesifiseer het nie was die “sonskyf” reeds die de facto nasionale vlag van Japan. Twee proklamasies wat in 1870 deur die Daijō-kan, die regerende liggaam van die vroeë Meijiperiode, uitgevaardig is het elk voorsiening gemaak vir die ontwerp van ’n nasionale vlag. ’n Sonskyfvlag is onder proklamasie 57 van Meiji 3 (uitgevaardig op 27 Februarie 1870) aanvaar as die nasionale vlag vir handelskepe en as die nasionale vlag wat deur die vloot gebruik is onder proklamasie 651 van Meiji 3 (uitgevaardig op 27 Oktober 1870). Gebruik van die Hinomaru is ernstig beperk gedurende die vroeë jare van die besetting van Japan na die Tweede Wêreldoorlog; hierdie beperkinge is later verslap.
Die son speel ’n belangrike rol in die Japannese mitologie en geloof waar dit vertel word dat die keiser ’n direkte afstammeling van die songodin Amaterasu is en dat die legitimiteit van die Japannese keisershuis gerus het op die goddelike aanstelling en afstamming van die hoof-godheid van die oorheersende Sjintoïsme. Die naam van die land asook die ontwerp van die vlag weerspieël hierdie sentrale belangrikheid van die son. Die antieke geskiedenis (Shoku Nihongi) voer aan dat Keiser Monmu in 701 ’n vlag gebruik het wat die son voorgestel het; dit is die eerste opgetekende gebruik van ’n vlag in Japan met ’n sonmotief. Die oudste bestaande vlag word bewaar in Unpō-ji-tempel in Kōshū, Yamanashi wat dateer uit voor die 16de eeu, en ’n antieke legende wil dit hê dat die vlag deur Keiser Go Reizei in die 11de eeu aan die tempel gegee is.
Openbare persepsie oor die nasionale vlag wissel. Vir sommige Japannese stal die vlag Japan voor en kan dit nie vervang word nie. Westerse en Japannese bronne beweer dat die vlag geskiedkundig ’n kragtige en blywende simbool van Japan was. Sedert die einde van die Tweede Wêreldoorlog (die Pasifiese Oorlog), is die gebruik van die vlag en die nasionale volkslied Kimigayo ’n omstrede onderwerp vir Japan se openbare skole. Geskille oor die gebruik daarvan het gelei tot protesoptogte en regsgedinge. Die vlag word nie gereeld in Japan vertoon nie weens die vlag se verbintenis met ultranasionalisme. Vir Okinawaers verteenwoordig die vlag die gebeure van die Tweede Wêreldoorlog en die gevolglike militêre teenwoordigheid van die V.S.A. Vir sommige lande wat deur Japan beset is, is die vlag ’n simbool van aggressie en imperialisme. Die Hinomaru is gebruik as werktuig teen geokkupeerde nasies vir intimidasiedoeleindes, om Japan se oorheersing te handhaaf en onderwerping. Verskeie militêre baniere van Japan is op die Hinomaru gebaseer, insluitend die bestraalde Vlootvaandel. Die Hinomaru dien ook as sjabloon vir ander Japannese vlae in openbare en privaatgebruik.
Week 23
Bergen [ˈbærgən] is met 'n oppervlakte van 465,56 vierkante kilometer en 'n bevolking van 272 520 die tweede grootste stad van Noorweë na die hoofstad Oslo. Bergen is die administratiewe, ekonomiese en kulturele sentrum van Wes-Noorweë, 'n gebied wat die meeste van Noorweë se belangrikste uitvoergoedere soos veral ru-olie oplewer, en ook die poort na die Wes-Noorse fjordkus wat deur UNESCO tot wêrelderfenisgebied verklaar is.
Tydens die heerskappy van koning Olav Kyrres (1066-1093) het Bergen die eerste hoofstad van die Noorse koninkryk geword en was tot by die jaar 1830 die grootste stad van Noorweë. In die Middeleeue was Bergen 'n belangrike handelshawe in Noord-Europa wat onder meer 'n belangrike rol in die stokvishandel met Sentraal-Europa gespeel het. Hanseatiese koopmans uit Noord-Duitsland het eeue lank oor hul eie kantoor, Det Tyske Kontor in Bryggen, beskik. Bergen het self nooit by die Hanse aangesluit nie. Naas die uitvoer van ru-olie speel handel en nywerhede nog steeds 'n belangrike rol.
As 'n belangrike kulturele sentrum spog Bergen met die eerste nasionale teater wat in Noorweë geopen is en een van die oudste simfonieorkeste ter wêreld, die Filharmoniese Orkes van Bergen wat in 1765 gestig is. Bergen beskik daarnaas oor 'n groot aantal ander kulturele instellings soos museums en is die gasheerstad van die Internasionale Musiekfees van Bergen. Dit is ook die geboortestad van die bekende Noorse komponis Edvard Grieg. Danksy die ryk kuns- en kultuurlewe het Bergen in 2000 as 'n Europese kulturele hoofstad gefungeer.
Week 24
_-_cathedral.jpg)
Die Sint-Stanislaus- en Sint-Ladislauskatedraal in Vilnius (Litaus Vilniaus Šv. vyskupo Stanislovo ir Šv. Vladislovo arkikatedra bazilika, kort Vilniaus katedra) is die Rooms-Katolieke katedraal van die aartsbisdom Vilnius, die hoofstad van Litaue. Aan die katedraal is in 1985 die eretitel Basilica minor verleen.
Die katedraal is aan die voet van die burgheuwel van die grootvorstelike paleis, die Gediminas-burg, in die historiese stadskern van Vilnius geleë en staan dus op historiese grond: hier was 'n vroeë nedersetting geleë en die kerkgebou is dus nou verweef met die Litause geskiedenis. Dit is ook hier waar die grootvorste van Litaue gekroon en beduidende Litause persoonlikhede ter ruste gelê is.
Die basiliek gaan in sy huidige vorm terug op 'n ontwerp in die klassisistiese styl deur Laurynas Gucevičius en is in 1801 voltooi. Sy kloktoring (of campanile) is net soos by talle ander Baltiese kerke as 'n vrystaande struktuur uitgevoer.
Die katedraalkerk is aan die heilige biskop Stanislaus van Krakau en die heilige Ladislaus I, koning van Hongarye, gewy, twee beduidende steunpilare van die Rooms-Katolieke Kerk in die 11de eeuse oostelike Sentraal-Europa.
Week 25
Die Duitse hoofstad Berlyn se Tempelhof-lughawe (IATA: THF, ICAO: EDDI) in die administratiewe stadsdeel Tempelhof-Schöneberg in die suidelike middestad was een van drie groot plaaslike lughawens en ook een van die eerste moderne lughawens ter wêreld wat vanaf 8 Oktober 1923 gereelde lugdienste gehanteer het. In 1927 was Tempelhof die eerste lughawe ter wêreld wat sy eie moltreinstasie (tans Platz der Luftbrücke) gekry het. Met meer as 350 000 passasiers was Tempelhof in 2007 die 22ste grootste lughawe in Duitsland.
As een van die bekendste geskiedkundige lughawens ter wêreld – dit was naas Londen se Croydon Airport en Parys se Le Bourget-lughawe een van drie ikoniese lughawens wat in Europa voor die Tweede Wêreldoorlog geopen is en het 'n sentrale rol tydens die Berlynse Lugbrug in 1948 en 1949 gespeel – is Tempelhof op 30 Oktober 2008 om ekonomiese en veiligheidsredes gesluit. Tempelhof was al lank nie meer winsgewend nie, terwyl 'n nuwe internasionale lughawe – Berlyn-Brandenburg Internasionale Lughawe – in die suidooste van Berlyn tans in aanbou is.
Die lughawe is gedurende die Nazi-tydperk tussen 1936 en 1941 na sy huidige voorkoms verander en het destyds sy kenmerkende boogvormige hoofgebou gekry wat oor 'n lengte van 1,2 kilometer strek. Die gebou – tans 'n nasionale monument – was in Tempelhof se bloeitydperk in die 1950's, 1960's en vroeë 1970's in staat om die meeste destydse passasiersvliegtuie te hanteer wat maklik daarin kon parkeer. Passasiers is sodoende teen die weerselemente beskerm. Die hoofgebou word nog steeds onder die twintig grootste geboue ter wêreld gereken en het tot en met sy sluiting die kleinste doeanevrye winkel by enige internasionale lughawe gehuisves.
Week 26
Zürich (Frans: Zurich, Italiaans: Zurigo, Romansch: Turitg) is die grootste stad en ekonomiese sentrum van Switserland met 'n bevolking van 400 028 (soos op 22 Januarie 2014) binne die stadsgrense en 1 091 732 in die metropolitaanse gebied. Zürich is die ekonomiese, wetenskaplike en maatskaplike middelpunt van Switserland. Die stad is in die oostelike Switserse Middelland-streek geleë en fungeer as die hoofstad van die gelyknamige kanton. Die belangrikste internasionale lughawe van Switserland, Zürich-Kloten, is naby die stad geleë.
In die Romeinse tydperk het die stad onder sy Latynse naam Turicum bekend gestaan, terwyl dit in die plaaslike Duits-Alemanniese dialek Züri genoem word. Zürich het 'n Romeinse militêre basis tot 'n belangrike nedersetting gegroei wat in 1262 die status van "Vrye Ryksstad" verwerf het en in 1351 by die Switserse Konfederasie aangesluit het. In die tydperk van die Protestantse Hervorming het die kerkhervormer Ulrich Zwingli sy invloed op die godsdienstige lewe laat geld. In die 19de eeu het die nywerheidsomwenteling van Zürich die ekonomiese metropool van Switserland gemaak.
Zürich word al jare lank as een van die stede met die hoogste lewensgehalte gelys, maar sedert 2012 ook as die duurste, nog voor Tokio en Genève.
Met sy hoofstasie, die grootste in Switserland, en sy lughawe is Zürich 'n internasionale vervoermiddelpunt en, danksy talle groot banke (waaronder UBS en Credit Suisse) en verekerings (Zürich Insurance Group en Swiss Re) wat hier hulle hoofkwartiere het, ook 'n finansiële middelpunt. Ondanks sy relatief klein bevolking word Zürich derhalwe as een van die wêreldstede gereken.
'n Groot getal media-ondernemings, waaronder Switserland se uitsaaikorporasie, het hul hoofkwartiere in Zürich. Danksy sy ligging aan die Zürichmeer, sy goed bewaarde historiese stadskern, sy ryk kultuurlewe en sy polsende naglewe is Zürich ook 'n eersterangse toeristetrekpleister in Switserland.
Week 27
Swangerskap vind plaas wanneer 'n vrou 'n bevrugte eier in haar baarmoeder dra. Na geslagsgemeenskap word 'n eiersel deur 'n spermsel bevrug en die eier ontwikkel tydens die swangerskap tot 'n embrio en dan 'n fetus, om as baba gebore te word. 'n Vrou se swangerskap duur ongeveer 40 weke, gemeet vanaf die eerste dag van haar laaste menstruasiesiklus. Die term "swangerskap" is slegs op mense van toepassing, ander vroulike soogdiere is "dragtig".
As gevolg van die ontwikkeling van 'n nuwe lewe in haar baarmoeder, ondergaan 'n vrou se liggaam 'n aantal veranderinge, die eerste hiervan is die afwesigheid van haar maandstonde, wat dikwels vir baie vroue die eerste teken is dat hulle swanger kan wees. Ander simptome in die eerste paar maande is (oggend)naarheid, sensitiewe/opgeswelde borste, moegheid, toenemende besoeke aan die toilet en krampe of bloeding wat nie aan die menstruasiesiklus verwant is nie.
Alhoewel elke swangerskap 'n unieke verloop volg, word daar tog 'n algemene tydsverloop gebruik om die groei van die ongebore baba te beskryf, vanaf die vrystelling van die eiersel (week 1) tot geboorte (week 40).
Week 28
São Paulo (Portugees: [sɐ̃w ˈpawlu] ; letterlik "Sint Paulus") is die hoofstad van die gelyknamige deelstaat in suidoostelike Brasilië. Dit is geleë op die koördinate 23°32′36″S, 46°37′59″W sowat 400 km vanaf Rio de Janeiro en 1 030 km vanaf die federale hoofstad Brasília.
Die stad het 'n oppervlakte van 1 523 vierkante kilometer met 'n bevolking van ietwat meer as 11 miljoen, wat dit die stad met die grootste bevolking in die Suidelike Halfrond maak. Negentien miljoen mense woon in die metropolitaanse gebied groter São Paulo, soos deur die regering afgebaken, wat dit een van die vyf grootste metropolitaanse gebiede ter wêreld maak.
Die deelstaat São Paulo is ook 'n hoogs bevolkte gebied. Die staat as sulks het 'n bevolking van om en by 40 miljoen mense. Die mense van Brasilië verwys na die inwoners van São Paulo as paulistanos en gebruik die term paulista vir mense wat in die staat woon. Die stad se leuse is Non ducor, duco, wat Latyns is vir "Ek word nie gelei nie, ek lei". São Paulo het as een van die Brasiliaanse gasheerstede van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1950, die FIFA Sokker-Konfederasiebeker in 2013 en die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2014 opgetree.
Week 29
Denemarke (Deens: Danmark [ˈd̥ɛnmɑɡ̊] ) is geleë in Noord-Europa in die gebied wat as Skandinawië bekend staan. Dit is 'n konstitusionele monargie met Koningin Margrethe II as simboliese leier en 'n eenkamerparlement, die Folketinget.
Denemarke is met 'n oppervlakte van sowat 43 000 vierkante kilometer die kleinste van die Skandinawiese lande, maar nogtans die mees digbevolkte en ten opsigte van sy bevolking ook die tweede grootste ná Swede. Denemarke bestaan uit die skiereiland Jutland (Deens: Jylland) - in geologiese opsig 'n uitbreiding van die Noord-Duitse Vlakte - en 'n groot aantal eilande waarvan sowat 100 bewoon is. Seeland (Deens: Sjælland), wat naby die Suid-Sweedse kus lê, is die grootste en mees digbevolkte van die eilande.
Denemarke se hoofstad Kopenhagen is aan die nou seestraat van die Øresund geleë, 'n deurvaart wat van die Kattegat na die Oossee lei. Denemarke se kontrole oor al drie deurvaarte, wat die Atlantiese Oseaan met die Oossee verbind - naas die Sund ook die Groot en Klein Belt (Deens: Store og Lille Belt), het van die land gedurende die Middeleeue 'n Noord-Europese grootmoondheid gemaak wat sy buurlande oorheers en sy magsgebied tot by Noorweë, Ysland, Groenland en die Faroëreilande uitgebrei het. Die twee laasgenoemde gebiede is nog steeds Deense besittings.
Die land vorm in sommige opsigte 'n soort oorgang tussen Middel- en Noord-Europa - sy landskappe en klimaat kom grootliks ooreen met dié van Noord-Duitsland en lyk baie min op dié van die Skandinawiese skiereiland (behalwe vir Suid-Swede).
Vanweë sy taalkundige erfenis - Deens maak deel uit van die Noord-Germaanse en Oos-Nordiese taalfamilie - en 'n gemeenskaplike geskiedenis van meer as duisend jaar, waartydens die land saam met Noorweë of Swede deur dieselfde koningshuis geregeer is, handhaaf Denemarke nou politieke en kulturele bande met die ander vier Nordiese lande Swede, Noorweë, Finland en Ysland.
Denemarke het egter ook in politieke en kulturele opsig steeds 'n brugfunksie tussen Middel- en Noord-Europa vervul. Die Deense koning was as die heerser van Sleeswyk en Holstein ook 'n vors van die Heilige Romeinse Ryk, en Denemarke was die eerste Nordiese land wat by die Europese Unie aangesluit het. Die land het egter geen lidstaat van die Eurosone geword nie.
Ná 'n vinnige industrialisering in die 19de en 20ste eeu het Denemarke, wat nog steeds oor 'n hoogs moderne landbousektor beskik, tot een van die mees gevorderde nywerheidslande ontwikkel. Die land het 'n welvaartstelsel volgens die Nordiese model.
Week 30
Afrikaans is 'n Nederfrankiese taal wat 'n lid is van die Germaanse taalgroep. Afrikaans is een van die jongste erkende tale. Dit is op 8 Mei 1925 as 'n amptelike taal erken, en is tans die derde jongste Germaanse taal wat amptelike status geniet, naas Faroërs (of Faroëes) wat in 1948 grondwetlik erken is en Luxemburgs (of Lëtzebuergesch) wat hierdie status in 1984 gekry het.
Afrikaans is tans een van die elf amptelike tale van Suid-Afrika en daarnaas ook 'n belangrike taal van Namibië. Dit word deur ongeveer 6,59 miljoen sprekers in Suid-Afrika (13,5 persent van die totale bevolking) en in elf persent van alle Namibiese huishoudings as eerste taal gebruik. Afrikaans het uit 17de eeuse Nederlands ontwikkel en meer as 95 persent van sy woordeskat is van Nederlandse oorsprong. 'n Klein aantal woorde is ontleen uit tale soos Maleis, Portugees, Frans, Duits, Engels en ander Afrikatale. Afrikaans het op sy beurt weer 'n groot invloed uitgeoefen op Suid-Afrikaanse Engels en plaaslike swart tale en 'n aantal Afrikaanse woorde is in baie ander tale opgeneem.
Sowat een miljoen van Suid-Afrika se 6,44 miljoen Afrikaanssprekendes is tweetalige moedertaalsprekers van Afrikaans en Engels. Buiten die oorspronklike taalgebied is daar groot groepe Afrikaanssprekendes in lande soos Namibië (146 000), die Verenigde Koninkryk (ongeveer 100 000), Nieu-Seeland (21 000 in 2006), Botswana (20 000), die Verenigde State (19 000), Australië (13 000), en Kanada (8 770 volgens die sensus van 2011).
Week 31
Meksiko of Mexiko (Spaans: México [ˈmexiko] , Nahuatl: Mēxihco [me:'ʃiʔko]), amptelik die Verenigde Meksikaanse State (Spaans: Estados Unidos Mexicanos ), is ’n federale presidensiële grondwetlike republiek geleë in Noord-Amerika. Meksiko grens in die noorde aan die Verenigde State van Amerika, in die suide en weste aan die Stille Oseaan, in die suidooste aan Guatemala, Belize en die Karibiese See en in die ooste aan die Golf van Meksiko. Meksiko strek oor ’n gebied van bykans 2 miljoen km² (omstreeks 760 000 myl²), is die vyfde grootste land van die Amerikas wat oppervlak betref, en die 13de grootste onafhanklike land ter wêreld. Met ’n geskatte bevolking van byna 122 miljoen in 2015 het die land die 11de grootste bevolking ter wêreld, en is benewens die digsbevolkte Spaanssprekende land, ook die tweede mees bevolkte land in Latyns-Amerika naas Brasilië.
Tydens die Voor-Colombiaanse tydperk, voor die aankoms van die Europeërs in die gebied van die huidige Meksiko, het verskeie belangrike beskawings soos die Olmeke, Mixteke, Tolteke, Teotihuacáne, Zapoteke, Maya, Tlaxcalteke en Asteke hier bestaan. Teen 1521 het die Spaanse Ryk met die verowering en kolonisasie van die gebied vanuit hul basis in México-Tenochtitlan begin en die Vise-Koninkryk Nieu-Spanje gestig. Met die onafhanklikheidsverklaring van Spanje op 16 September 1810 het die Meksikaanse Onafhanklikheidsoorlog begin, op 27 September 1821 het Meksiko sy onafhanklikheid verkry en op 28 Desember 1836 is dit deur Spanje erken. Ná die onafhanklikheidsoorlog het Meksiko sy eerste grondwet op 4 Oktober 1824 bekragtig en die huidige grondwet is tydens die Meksikaanse Rewolusie (1910–1920) op 5 Februarie 1917 aanvaar. Die oppervlakte van Meksiko is gedurende die 19de eeu met die onafhanklikheidsverklaring van die Sentraal-Amerikaanse lande en ná oorloë teen die Verenigde State van Amerika meer as gehalveer.
Die Verenigde Meksikaanse State is ’n federale presidensiële grondwetlike republiek met ’n presidensiële stelsel en ’n tweekamerparlement, bekend as die kongres van die Unie (Congreso de la Unión), wat uit die senaat van die republiek (Senado de la República) en die huis van afgevaardigdes (Cámara de Diputados) bestaan. Die land se hoofstad en grootste stad is Meksikostad, wat nie deel uitmaak van een van die 31 deelstate nie, maar in die federale distrik (Distrito Federal) geleë is.
Week 32
Die Paryse Metro (Frans: Métro de Paris) is 'n openbare vervoerstelsel wat die Franse hoofstad, Parys, en die omliggende stedelike gebied bedien. Dit bestaan uit 16 lyne wat hoofsaaklik ondergronds loop en altesaam 214 kilometer lank is. Dié moltreinstelsel, wat 'n simbool van Parys geword het, word gekenmerk deur die digtheid van sy netwerk in die middestad van Parys en sy homogene argitektoniese styl wat sterk deur die Art Nouveau-beweging beïnvloed is.
Die eerste spoorlyn van die Paryse Metro is tydens die aanloop tot die Wêreldtentoonstelling van 1900 opgerig. Dit is 'n paar maande na die aanvang van die tentoonstelling ingehuldig. Die netwerk is daarna tot met die Tweede Wêreldoorlog vinnig in die middestad van Parys uitgebrei. Na 'n tussenpose tydens die décennies voitures (motordekades) (1950-1970), is verskeie bestaande lyne verleng tot die nabygeleë banlieue (woonbuurte). Dié keuse het die ontwerp met sy geringe afstand tussen stasies en verminderde kapasiteit van die waens beïnvloed en dit beperk vandag die uitbreiding van die netwerk. Die Paryse metro het intussen aan die einde van die 20ste eeu 'n nuwe lyn wat geheel en al geoutomatiseer is ingewy, lyn 14, veral bedoel om die druk op lyn A van die RER te verlig.
Die metro vervoer vandag ongeveer 4,9 miljoen passasiers per dag (1,409 miljard per jaar in 2006). Dit bedien 300 stasies (384 haltes), waarvan 62 oorstap (correspondance) na ander stasies moontlik maak. Die Paryse Metro is in terme van aantal passasiers die vierde grootste ná dié van Moskou (2,5 miljard), Tokio en Meksiko, en sewende in terme van die lengte daarvan ná New York, Londen, Madrid, Seoel, Tokio en Moskou (maar in die 1ste plek as die RER-lyne ingesluit word) en in derde plek in terme van aantal stasies ná New York (468 stasies) en Seoel.
Die werking van die Paryse Metro word verseker deur die RATP. Die instelling bestuur ook 'n gedeelte van die RER, die busdiens van Parys en die nabygeleë woonbuurte, asook drie van die vier tremlyne in Île-de-France (T1, T2 en T3). Die bedryfs- en beleggingsbegroting van die Paryse metro word deur STIF bepaal wat vir die strategie vir die ontwikkeling van vervoer in die Île-de-France verantwoordelik is en vir finansiering sorg.
Dienste in Parys en sy woonbuurte word ook verseker deur ander stedelike vervoermiddels: die RER (451 miljoen passasiers in 2006 op die RER RATP-netwerk), die Transilien (voorstedelike spoorweg 655 miljoen passasiers insluitend die netwerk van RER SNCF), 4 trems (64 miljoen passasiers), die busdiens (997 miljoen passasiers in 2006) asook 2 VAL-lyne wat 'n plaaslike diens aan die lughawens bied asook die Funiculaire de Montmartre, 'n kabeltrein onder beheer van RATP wat passasiers teen Montmartre op en af vervoer. Meer onlangs is die ambisieuse Vélib (vélo libre of vélo liberté gratis of vrye fiets) program in 2007 geloods - 'n openbare fietsprogram wat 20 000 fietse by 1450 geoutomatiseerde huurstasies beskikbaar stel.
Week 33
Die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party was van 1934 tot 1948 die regerende party van die Unie van Suid-Afrika en van 1948 tot en met sy ontbinding in 1977 die Amptelike Opposisie in die Volksraad.
Die party se uiteindelike ondergang, wat reeds in 1939 begin het toe genl. J.B.M. Hertzog as leier en eerste minister bedank het nadat sy mosie om neutraal in die Tweede Wêreldoorlog te bly in die Unie-Volksraad met 80 teen 67 stemme verslaan is, was daaraan te wyte dat die party deur die jare “alles vir almal” wou wees en telkens, wanneer dit regtig saak gemaak het, nie duidelik standpunt oor kernvraagstukke kon inneem nie. Veral ná 1970 het die Engelse Establishment, uit wie se geledere die oorweldigende deel van sy steun toenemend gekom het, vertroue in die party begin verloor as die werktuig waarmee dié groep betekenisvol aan die Suid-Afrikaanse politiek kon deelneem. Ander faktore wat tot sy ondergang gelei het, was die grondwetlike stryd teen die NP se pogings om bruin kiesers van die algemene kieserslys te haal, wat die VP ná ’n lang en bittere stryd verloor het. Ook dat die strydvraag oor republiekwording, iets wat die party teengestaan het, ná 1961 verdwyn het, die NP veral sedert 1970 meer en meer die VP se beleid oorgeneem het en die party se organisasie nie altyd na wense was nie. Vanweë sy ontstaan as ’n party wat ’n tuiste aan wyd uiteenlopende elemente moes bied, het ’n gebrek aan samehorigheid deur die jare ook daartoe gelei dat faksies telkens na links en na regs weggebreek het. Uiteindelik het die party ook die steun van die magtige Engelse pers verloor toe hulle in die sewentigerjare hul steun aan die Progressiewe Party en sy opvolgers toegesê het omdat dié party die enigste werklike alternatief vir apartheid gebied het.
Verskeie partye het mettertyd na links en regs van die party afgestig, wat telkens die party verswak het, totdat dit uiteindelik in 1977 ontbind is. Dit was hoofsaaklik weens die party se onvermoë om met ’n alternatief vir apartheid vorendag te kom.
Week 34
Costa Rica, amptelik die Republiek van Costa Rica (Spaans: República de Costa Rica [reˈpuβlika ðe ˈkosta ˈrika]), is 'n klein republiek in Sentraal-Amerika met 'n oppervlakte van 51 100 vierkante kilometer en 'n bevolking van 4,65 miljoen in 2012. Die land grens in die noorde aan Nicaragua, in die suidooste aan Panama, in die noorde en suide aan die Stille Oseaan en die Karibiese See in die ooste.
Die Spaanse benaming vir die land, wat letterlik "Ryk Kus" beteken, was oorspronklik baie misleidend - die gebied was tydens die Spaanse koloniale bewind die mees agtergeblewe streek in Sentraal-Amerika. Aangesien die gebied nie oor enige mineraalbronne beskik het en daar ook geen groot plantasies ontstaan het nie, is daar nouliks negerslawe ingevoer. Selfs die inheemse Indiaanse bevolking was reeds voor die koloniale tydperk baie klein sodat Costa Rica in teenstelling met sy buurlande 'n merendeels Europese blanke samelewing gebly het.
Reisverhale uit die 19de en vroeë 20ste eeu het die land as 'n soort "Switserland in Sentraal-Amerika" beskryf en sodoende na die vreedsame naasbestaan verwys wat sy oorwegend landelike bevolking van relatief welvarende kleinboere gevoer het. Koffieverbouing was die vernaamste inkomstebron.
Sommige van hierdie beskrywings was moontlik oordrewe, maar die land het nogtans ná 300 jaar se koloniale bewind in 1821 van Spanje onafhanklik geword en tot 'n relatief stabiele demokrasie met hoë onderwysstandaarde, 'n hoë lewensverwagting, die hoogste per capita-inkomste in Sentraal-Amerika en min sosiale spannings tussen armes en welvarendes ontwikkel. Volgens die standaarde van die Menslike Ontwikkelingsindeks (MOI) was Costa Rica in 2007 op drie na die mees ontwikkelde land van Latyns-Amerika en 48ste op die wêreldwye ranglys.
Costa Rica handhaaf daarnaas ook hoë ekologiese standaarde as 'n gewilde bestemming vir ekotoeriste en die eerste land wat volgens 'n aankondiging van sy regering in 2007 beplan om tot 2021 'n koolstofdioksied-neutrale samelewing te wees.
Week 35
Pluto, ook bekend as 134340 Pluto, is die grootste bekende dwergplaneet in die Sonnestelsel en die een met die tweede grootste massa (naas Eris). Dit is die negende grootste liggaam wat direk om die Son wentel.
Van die oomblik van sy ontdekking in 1930 tot in 2006 is Pluto as die Sonnestelsel se negende planeet beskou. In die laat 20ste en vroeë 21ste eeu is baie voorwerpe soortgelyk aan Pluto in die buitenste dele van die Sonnestelsel ontdek, waaronder die verstrooideskyfvoorwerp Eris. Op 24 Augustus 2006 het die Internasionale Sterrekundevereniging (IAU) die term "planeet" vir die eerste keer gedefinieer. Hierdie definisie het Pluto van sy titel as planeet ontneem en dit is in 'n nuwe kategorie, dwergplanete, geklassifiseer saam met Ceres, Haumea, Makemake en Eris. Ná die herklassifisering is Pluto ook op die lys kleinplanete gevoeg en is die nommer 134340 aan hom toegewys. Sommige sterrekundiges meen Pluto, asook van die ander dwergplanete, behoort as planete beskou te word.
Pluto kom in die Kuipergordel voor en soos ander lede van die gordel, bestaan dit hoofsaaklik uit rots en ys en is dit relatief klein: sy massa is ongeveer 'n vyfde van die Aarde se maan s'n en sy volume 'n derde. Sy deursnee is 2 370 km. Pluto is kleiner as sewe mane in die Sonnestelsel en het 'n eksentrieke wentelbaan met 'n hoë inklinasie wat wissel van 29 tot 49 AE (4,3–7,3 miljard km) van die Son af. Dit is soms nader aan die son as die planeet Neptunus.
Op 14 Julie 2015 was die ruimtetuig New Horizons die eerste tuig wat by Pluto verbygevlieg het. Dit het vir Nasa mates en foto's van Pluto en sy mane geneem. Daar is onder meer vasgestel Pluto is 50 km groter as wat aanvanklik bereken is, en dus groter as Eris.
Pluto en sy grootste natuurlike satelliet, Charon, word dikwels as 'n dubbelstelsel beskou omdat die twee liggame om hul massamiddelpunt wentel en nie om mekaar nie. Die IAU het egter nog nie 'n formele definisie vir tweeledige dwergplanete nie en tot dan bly Charon 'n maan van die dwergplaneet Pluto. Pluto het ook vier kleiner mane, onder meer Nix en Hidra, wat in 2005 ontdek is. Op 28 Junie 2011 het die Hubble-ruimteteleskoop Kerberos ontdek en op 11 Julie 2012 die laaste maan, Styx.
Week 36
Istanboel of Istanbul (Turks: İstanbul) is die grootste stad in Turkye en met ’n bevolking van sowat 12 miljoen een van die grootste stede ter wêreld. Dit is die kulturele, ekonomiese en finansiële sentrum van Turkye.
Die stad lê in die Istanboel-provinsie en beslaan 27 van die provinsie se 39 distrikte. Dit is in die noordweste van die land aan die Bosporus-seestraat geleë en omsluit die natuurlike hawe die Goue Horing. Dit strek oor beide die Europese kant (Thrakië) en die Asiatiese kant (Anatolië) van die Bosporus en is die enigste stad ter wêreld wat op twee kontinente geleë is.
Sy geskiedenis strek oor ’n tydperk van 3 000 jaar en dit word as een van die oudste stede beskou wat steeds bestaan. In sy lang geskiedenis was Istanboel die hoofstad van die Romeinse (330–395), die Bisantynse (395–1204 en 1261–1453), die Latynse (1204–1261) en die Ottomaanse Ryk (1453–1922). Dit is aangewys as Europa se kulturele hoofstad van die jaar 2010. Die historiese dele van die stad is sedert 1985 ’n Unesco-wêrelderfenisgebied.
Week 37
Ingmar Bergman (14 Julie 1918 – 30 Julie 2007) was 'n Sweedse teater- en rolprentregisseur. Hy word as een van die groot meesters in rolprentgeskiedenis beskou.
Hy was die regisseur van 62 rolprente (die meeste hiervan het hy self geskryf) en 170 toneelstukke. Die meeste van sy rolprente het in sy geboorteland, Swede, afgespeel. Die deurlopende temas van sy werke was dikwels mistroostig en het oor fisiese en psigiese siektes gehandel.
Bergman was vir meer as 60 jaar aktief, maar sy loopbaan was ernstig bedreig in 1976 na 'n verknoeide misdaadondersoek rakende beweerde belastingontduiking. Bergman het 'n aantal van sy produksies gestaak, sy ateljee gesluit en daarna tydens 'n selfopgelegde bannelingskap vir agt jaar vanuit Duitsland gewerk.
Week 38
Assirië was ’n belangrike Mesopotamiese koninkryk en ryk van die Antieke Nabye-Ooste. Dit het sowat ses eeue lank as ’n onafhanklike staat bestaan – van omstreeks 1250 tot 612 v.C. (van die Vroeë Bronstydperk tot in die Laat Ystertydperk). Dit het daarna nog 13 eeue lank, van die 7de eeu v.C. tot die middel 7de eeu n.C., voortbestaan as ’n geo-politieke entiteit waaroor buitelandse magte die grootste deel van die tyd geheers het, hoewel ’n aantal klein Nieu-Assiriese state soos Assur, Adiabene, Osroene en Hatra tussen die 1ste eeu v.C. en die laat 3de eeu n.C. op verskillende tye ontstaan het.
Die ryk was gesentreer om die Bo-Tigrisrivier in Noord-Mesopotamië (die hedendaagse Irak, Noordoos-Sirië en Suidoos-Turkye) en het verskeie kere oor magtige ryke geheers.
As ’n aansienlike deel van die groter Mesopotamiese "wieg van die beskawing" wat Sumer, Akkad en heelwat later Babilonië ingesluit het, was Assirië die middelpunt van die tegnologiese, wetenskaplike en kulturele vooruitgang van sy tyd. Op sy hoogtepunt het die ryk gestrek van Siprus in die Middellandse See tot by Persië (Iran), en van wat nou Armenië is tot by die Arabiese Skiereiland en Egipte.
Assirië is genoem na sy oorspronklike hoofstad, Assur, wat van omstreeks 2600 v.C. bestaan het in wat nou Noord-Irak is; dit was aanvanklik een van ’n aantal Akkadiese stadstate in Mesopotamië. In die 25ste en 24ste eeu v.C. was die Assiriese konings landelike leiers, en in die laat 24ste eeu v.C. het hulle onder die mag van Sargon van Akkad gekom wat al die Akkadies-, Semities- en Sumeriessprekende volke van Mesopotamië onder die Akkadiese Ryk (omstreeks 2334 tot 2154 v.C.) verenig het. Ná die val van die Akkadiese Ryk omstreeks 2154 v.C. en die kortstondige Nieu-Sumeriese Ryk (Ur III) wat net oor Suid-Assirië geheers het, het Assirië weer onafhanklik geword.
Die ryk se geskiedenis word ingedeel in drie tydperke, bekend as Oud-, Middel- en Nieu-Assiries. Hierdie terme word algemeen in Assiriologie gebruik en stem rofweg ooreen met onderskeidelik die Vroeë tot Middel-Bronstydperk, Laat Bronstydperk en Vroeë Ystertydperk. Tydens die Oud-Assiriese tydperk het die ryk kolonies in Klein-Asië en die Levant gestig en onder koning Ilushuma het dit ook beheer oor Suid-Mesopotamië oorgeneem. Van die middel 18de eeu v.C. het die ryk in konflik gekom met die pasgestigte staat Babilonië, wat die veel ouer Sumeries-Akkadiese state in die suide soos Ur, Isin, Larsa en Kisj oorskadu het.
Assirië het ’n magtige ryk geword tydens die tydperk van die Oud-Assiriese Ryk van die laat 21ste tot middel 18de eeu v.C. Daarna het dit in die 18de en 15de eeu v.C. vir kort rukke onder onderskeidelik Babiloniese en Mitannies-Horitiese heerskappy gekom. Nog ’n tydperk van groot mag het gevolg met die begin van die Middel-Assiriese Ryk (1365 tot 1056 v.C.) waartydens groot konings geheers het, soos Assur-uballit I, Arik-den-ili, Tukulti-Ninurta I en Tiglath-Pileser I. In dié tyd het Assirië ook die Mitanniese Ryk omvergewerp en die Hetitiese Ryk, Antieke Egipte, Babilonië, Elam en Frigië in die Nabye-Ooste oorskadu.
Van die veldtogte van Adad-nirari II in 911 v.C. af het dit vir die volgende drie eeue ’n groot mag geword wat die 25ste Dinastie van Egipte omvergewerp en Egipte verower het. Dit het ook Babilonië, Elam, Urartu, Armenië, Medië, Persië, Mannea, Gutium, Fenisië/Kanaän, Aram (Sirië), Arabië, Israel, Edom, Moab, Ammon, Samarra, Sisilië, Siprus, Galdea, Nabatea, Kommagene, Dilmun, Libië, die Horiete, Sutu en die Nieu-Hetiete oorrompel en die Ethiopiërs, Koesjiete en Nubiërs uit Egipte verdryf. Hulle het die Kimmeriërs en Skitiërs onderwerp en belasting geëis van onder meer Frigië, Magan en die Land van Poent.
Ná sy val tussen 612 en 605 v.C. het Assirië ’n provinsie en geo-politieke entiteit onder die Babiloniese, Mediese, Achaemenidiese, Seleukidiese, Parthiese, Romeinse en Sassanidiese Ryk gebly tot met die Arabies-Islamitiese verowering van Mesopotamië in die middel 7de eeu n.C.
Dit het daarna finaal tot ’n val gekom en die oorblywende Assiriërs (teen dié tyd hoofsaaklik Oos-Assiriese Christene) het geleidelik ’n etniese, taalkundige, kulturele en godsdienstige minderheid in die tradisioneel Assiriese grondgebiede geword waar hulle tot vandag toe woon.
Week 39
Estland (Estnies: Eesti), amptelik die Republiek van Estland (Eesti Vabariik), is 'n land in Noordoos-Europa, wat in die weste begrens word deur die Oossee, in die noorde deur die Finse Golf, in die ooste deur Rusland en in die suide deur Letland. Dit is die mees noordelike en die kleinste van die drie Baltiese lande. Estland bestaan hoofsaaklik uit bosryke heuwellande met talle mere, vleie en moerasgebiede. Inwoners praat oorwegend Estnies wat nou verwant is aan Fins en - in teenstelling met die ampstale van Letland en Litaue - deel uitmaak van die Fins-Oegriese taalgroep.
Estland is eeue lank deur Europese moondhede soos die Duitse Orde, Denemarke, Swede, Pole, Rusland en die Sowjetunie oorheers en het - ná 'n kortstondige periode as 'n onafhanklike staat tussen die twee wêreldoorloë - saam met die ander twee Baltiese lande, Letland en Litaue, in 1991 sy onafhanklikheid verklaar. Vanweë sy geografiese ligging en historiese bande met Sentraal- en Noord-Europa het Estland homself steeds as 'n voorpos van die westerse beskawing beskou. Sy huidige buitelandse beleid word dan ook deur sy nou bande met Finland en Skandinawiese lande asook sy lidmaatskap in die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO), die Europese Unie, die OESO en die OVSE oorheers.
In die 13de eeu is die kerstening van Estland vanuit Denemarke deurgevoer, en die land is later deur die Duitse Orde oorheers, terwyl Duitse koopmans van die Hansebond handelskantore in Lyfland, die huidige Letland en Estland geopen het. Tallinn, wat deur die Duitsers Reval genoem is, het net soos Narva, Tartu (Dorpat), Pärnu (Pernau) en Viljandi (Fellin) tot 'n bloeiende Hansestad ontwikkel.
In die 16de en 17de eeu het Pole, Swede en Russe pogings onderneem om Estland by hulle magsgebied in te lyf. Dit was Rusland wat uiteindelik oorwinning behaal het. Alhoewel Estland in 1917/1918 sy onafhanklikheid van Rusland bereik het, is die land as gevolg van die sogenaamde Hitler-Stalin-ooreenkoms van 1939 weer by die Sowjet-invloedsfeer ingelyf en in 'n Sowjetrepubliek omgeskep. Ná die Duitse besetting tydens die Tweede Wêreldoorlog is Estland met geweld gesowjetiseer, en duisende Estniese burgers het uit die land gevlug of is na Siberië gedeporteer. Talle inwoners is deur die nuwe bewindhebbers vermoor, en uiteindelik het Estland sowat 'n kwart van sy oorspronklike bevolking kwytgeraak, terwyl honderdduisende Russiese immigrante hulle in die land gevestig het. Vandag is sowat 72 persent van die totale bevolking etniese Este.
Met die sogenaamde "Singende Rewolusie" in die tydperk tussen 1989 en 1991 het Estland tydens die ontbinding van die Sowjetunie sy kans waargeneem om sy onafhanklikheid te herwin. Die nuwe onafhanklike Republiek van Estland is op 20 Augustus 1991 geproklameer, en Estland het 'n lidland van die Verenigde Nasies geword.
Week 40
Die vlag van Europa bestaan uit ’n sirkel van 12 vyfpuntige goue (geel) sterre op ’n asuur (blou) agtergrond. Dit is die vlag en embleem van die Raad van Europa (RvE) en die Europese Unie (EU). Dit word dikwels ook gebruik om die lande van die Eurosone te vertoon, en, meer losweg, om die kontinent van Europa of die lande van Europa onafhanklik van enige van hierdie instellings te verteenwoordig. Die getal van die sterre wissel nie volgens die aantal lidlande van albei organisasies nie omdat hulle bedoel is om al die mense van Europa te verteenwoordig, selfs diegene buite die EU, maar binne die RvE.
Die vlag is in 1955 ontwerp deur Arsène Heitz en Paul M.G. Lévy as simbool vir die RvE en die organisasie het die aanvaarding van die vlag deur ander organisasies aangemoedig. In 1985 het die EU, destyds bekend as die Europese Ekonomiese Gemeenskap (EEG), op die inisiatief van die Europese Parlement, dit aanvaar as sy eie vlag (omdat dit geen eie vlag gehad het nie). Die vlag word nie in die EU se verdrae genoem nie, sy inlywing sou saamval met die Europese grondwet, maar volgens wet is dit formeel aangeneem.
Ondanks die feit dat die vlag deur twee afsonderlike organisasies gebruik word, word dit dikwels meer verbind met die EU as gevolg van die EU se hoër profiel en hul gereelde gebruik van die embleem. Die vlag word ook gebruik om Europa in sportbyeenkomste te verteenwoordig en as ’n pro-demokrasie vaandel buite die Unie. Die vlag van Europa het as inspirasie gedien vir ander Europese organisasies en vir lande waar die EU baie betrokke was (soos Bosnië en Herzegowina en Kosowo).
Week 41
Palmyra of Palmira (Aramees: ܬܕܡܘܪܬܐ, Tedmurtā; Arabies: تدمر, Tadmoer) was ’n antieke Semitiese stad in die hedendaagse Sirië. Argeologiese vondste dateer van tot die Neolitikum en dit is in die vroeë 2de millennium v.C. die eerste keer genoem as ’n karavaanrusplek vir reisigers in die Siriese Woestyn. Die stad word genoem in die annale van die Assiriese konings en is dalk ook in die Hebreeuse Bybel genoem. Palmyra is in die 1ste eeu in die Seleukidiese en toe die Romeinse Ryk opgeneem, wat dit laat vooruitgaan het.
Danksy die stad se rykdom is monumentale bouprojekte aangepak. Teen die 3de eeu n.C. was dit ’n vooruitstrewende metropolis en streeksentrum. Voor 273 was dit vir ’n groot deel van sy bestaan outonoom. Tydens die eerste twee eeue n.C. is dit by die Romeinse provinsie Sirië gelas en sy politieke organisasie is beïnvloed deur die Griekse stadstaatmodel. Die stad is deur ’n senaat geregeer wat verantwoordelik was vir openbare werk en die weermag. In die 3de eeu het Palmyra Romeinse regeringsinstellings ingevoer. Die stad se rykdom het van handelskaravane gekom; die Palmyrene, bekende handelaars, het handelsposte aan die Syroete deur die hele Romeinse Ryk gestig. Hulle was hoofsaaklik ’n mengsel van Amoriete, Arameërs en Arabiere, met ’n Joodse minderheid. Die stad se sosiale struktuur was stamgebonde en die inwoners het Palmyreens gepraat, wat ’n dialek van Aramees was. Grieks is vir handels- en diplomatieke doeleindes gebruik. Palmyra se kultuur, wat beïnvloed is deur die Grieks-Romeinse wêreld en Persië, het ’n eiesoortige kuns en argitektuur tot gevolg gehad. Die inwoners het plaaslike, Mesopotamiese en Arabiese gode aanbid.
In 260 het die Palmyreense koning Odaenathus die Persiese keiser Shapur I verslaan. Hy het verskeie kere teen die Perse geveg voordat hy in 267 vermoor is. Odaenathus is opgevolg deur sy twee jong seuns onder die regentskap van koningin Zenobia, wat teen Rome in opstand gekom en die ryk se oostelike provinsies in 270 begin inval het. Die Palmyreense heersers het in 271 keiserlike titels aangeneem. Die Romeinse keiser Aurelianus het die stad in 272 verslaan en dit in 273 geplunder ná ’n mislukte tweede opstand.
Onder die Bisantynse Ryk was Palmyra ’n minder belangrike sentrum. Die Palmyrene het hulle in die 4de eeu tot die Christendom bekeer en in die tweede helfte van die 1ste millennium tot Islam; Palmyreens en Grieks is vervang deur Arabies. Die stad – wat in 1400 deur die Mongole verwoes is – het onder die Ottomaanse Ryk ’n klein dorpie gebly tot in 1918, en daarna onder die Siriese koninkryk en die Franse Mandaat Sirië. In 1929 het die Franse begin om inwoners na die nuwe dorp Tadmoer te skuif. Die verskuiwing is in 1932 voltooi en die terrein van Palmyra is leeg gelaat.
Op 21 Mei 2015 het Palmyra onder beheer gekom van die ekstremistiese militante groep Islamitiese Staat in Irak en die Levant (ISIL).
Week 42
.jpeg)
Boeddhisme is ’n Dharmiese geloof of filosofie (Sanskrit: dharma; Pali: dhamma). Dit sluit ’n verskeidenheid tradisies, gelowe en spirituele gebruike in wat grootliks geskoei is op die leringe van Gautama Boeddha, algemeen bekend as die Boeddha ("die verligte een").
Volgens die Boeddhistiese tradisie het die Boeddha tussen die 6de en 4de eeu v.C. op die noordoostelike Indiese subkontinent gewoon en ander onderrig. Boeddhiste beskou hom as ’n "verligte" of "ontwaakte" onderwyser wat sy insig gedeel het om ander te help om hul lyding te beëindig deur die verbanning van onkunde en begeertes en deur die ontwikkeling van hul gees.
Geleerdes erken oor die algemeen twee bestaande takke van Boeddhisme: Theravada ("Tradisie van die Oudstes", soms verkeerdelik "Hinayana" genoem) en Mahayana ("Die Groot Voertuig"). Theravada het baie volgelinge in Sri Lanka en Suidoos-Asië (Thailand, Birma, Laos, Kambodja ens.). Mahayana kom voor in Oos-Asië, (China, Korea, Japan, Viëtnam, Singapoer, Taiwan ens.) en sluit in die tradisies van Suiwer Land, Zen, Nichiren-Boeddhisme, Tibettaanse Boeddhisme, Shingon en ander. Vajrayana, ’n stel leringe wat toegeskryf word aan Indiese siddhas, kan beskou word as ’n derde tak of bloot deel van Mahayana. Tibettaanse Boeddhisme, soos beoefen in Tibet, Bhoetan, Nepal, die Himalajastreek van Indië, Kalmikië, Mongolië en omringende gebiede, volg die Vajrayana-leringe van die 8ste-eeuse Indië.
In Theravada-Boeddhisme is die primêre doel die behaling van die verhewe staat nirwana, wanneer ’n mens ontsnap van die siklus van lyding en hergeboorte. In Mahayana- en Tibettaanse Boeddhisme word na boeddhaskap gestrewe deur ’n bodhisattva te word en juis in dié siklus te bly met die doel om ander te help om verligting te behaal.
Boeddhistiese skole verskil oor die presiese aard van die pad na nirwana, die belangrikheid en egtheid van verskeie geskrifte en veral die toepassing daarvan. Een ding waaroor almal eens is, is dat daar geen skeppingsgod bestaan nie. Die grondbeginsels van die Boeddhistiese tradisie is die Drie Juwele: die Boeddha, die dharma (geloof) en die sangha (gemeenskap). Om "toevlug tot die drievoudige juweel" te neem is tradisioneel ’n verklaring dat iemand die Boeddhistiese pad volg, en onderskei Boeddhiste gewoonlik van nie-Boeddhiste. Ander praktyke kan insluit die gehoorsaming van etiese grondreëls; die ondersteuning van die kloostergemeenskap; afstanddoening van die gewone lewe om ’n Boeddhistiese kloosterlewe te lei; die ontwikkeling van die gees en die beoefening van meditasie; die kweek van groter wysheid en oordeel; die bestudering van die geskrifte; godsdienspraktyke; seremonies; en, in die Mahayana-tradisie, smeekbedes tot die boeddhas en bodhisattvas.
Week 43
Vilnius (Litaus: ['vilɲus] , Duits ook Wilna, Russies: Вильнюс of Вильна, Pools: Wilno, Jiddisj: ווילנע Wilne) is die hoofstad van Litaue en die administratiewe gewes Vilnius (Litaus: Vilniaus Apskritis). Vilnius, wat in die suid-ooste van die land aan die monding van die Vilnia-rivier in die Neris en net sowat veertig kilometer van die Wit-Russiese grens af geleë is, is ook die grootste stad van Litaue met 'n bevolking van 540 000.
Vilnius het in die 13de eeu rondom 'n ou vesting ontstaan en is deur grootvors Gediminas in 1322/1323 tot die hoofstad van Litaue verklaar. Vilnius het hierdie funksie tot in die jaar 1795 vervul. Die Rooms-Katolieke bisdom Vilnius is in 1387 gestig, en in dieselfde jaar het Vilnius stadstatus volgens die Maagdenburgse Reg gekry. Die stadsmuur is in die vroeë 16de eeu voltooi.
In die tydperk tussen 1794 en 1915 het Vilnius onder Russiese heerskappy gestaan en het vervolgens tot in 1939 deel van Pole uitgemaak. In die periodes tussen 1915 en 1918 en tussen 1941 en 1944 is Vilnius deur Duitse troepe beset. Ná 'n kortstondige periode as administratiewe sentrum in 1940/1941 is Vilnius sedert 1945 die hoofstad van Litaue.
Vilnius is die kulturele en ekonomiese sentrum van Litaue met beduidende nywerhede soos masjienbou, voedsel-, hout- en leerverwerking, asook chemiese, elektrotegniese, elektroniese en boubedrywe. Die stad beskik daarnaas oor 'n termiese kragsentrale, 'n see- en 'n lughawe. Nogtans word meer as die helfte van die stadsgebied deur parke en ander groen gebiede beslaan. Twee natuurbewaringsgebiede is net buite Vilnius geleë, en die stad word deur golwende heuwellande omsluit.
Vilnius is die setel van 'n Rooms-Katolieke aartsbiskop en sedert 1578/1579, toe 'n Jesuïete-akademie gestig is, wat vanaf 1803 as Poolse universiteit gefungeer het en in die periode tussen 1832 en 1919 gesluit was, 'n beduidende opvoedkundige sentrum. Naas die universiteit is daar tersiêre opvoedkundige instellings en 'n kunsskool.
Vilnius beskik oor drie teaters en belangrike musea. Die stad het saam met die Oostenrykse Linz die titel Europese Kultuurhoofstad van die jaar 2009 gedra, terwyl die historiese stadskern - die grootste in Oos-Europa - reeds in 1994 deur UNESCO as wêrelderfenisgebied gelys is.
Beduidende besienswaardighede sluit die 13de eeuse torings van die Laer en Hoër Vesting, die Anne-kerk uit die 16de eeu, die 15de eeuse Sint Nikolai- en die Bernhardyne-kerk uit die vroeë 16de eeu asook 'n aantal sakrale geboue in die barokstyl in. Die kloktorings van sowat dertig Rooms-Katolieke kerke, veertig kloosters en die uietorings van Ortodokse kerkgeboue gee aan Vilnius nie net sy kenmerkende stadshorison nie, maar versinnebeeld ook Vilnius se geskiedenis van religieuse verdraagsaamheid. Vilnius dra dan ook byname soos "Rome van die Ooste", die "Nuwe Praag", "Pêrel van die Barokstyl" of "Stad van Kerke". Vroeër is die stad as 'n beduidende Joodse sentrum en die bakermat van die Joodse Verligting ook die "Jerusalem van die Noorde" genoem.
Vilnius was daarnaas reeds sedert die 15de eeu 'n kulturele smeltpot tussen die ooste en weste en word vandag vanweë sy ryk kulturele lewe, sy naglewe en die groot aantal feeste dikwels as die mees kosmopolitaanse stad in die Baltiese lande beskryf.
Week 44
Die Koue Oorlog (Russies: холо́дная война́, cholodnaja woina, Engels: Cold War; 1947–1991) was ’n langdurige toestand van politieke konflik, militêre spanning en ekonomiese mededinging wat ná die Tweede Wêreldoorlog (1939–1945) ontstaan het tussen hoofsaaklik die Sowjetunie en sy satellietstate aan die een kant en die Westerse wêreld, veral die VSA, aan die ander kant. Hoewel die twee belangrikste magte amptelik nooit regstreeks gebots het nie, het die konflik gelei tot militêre bondgenootskappe, die strategiese ontplooiing van wapens, uitgebreide hulp aan swakker lande, spioenasie, propaganda, ’n wapenwedloop, mededinging op internasionale sportgeleenthede en tegnologiese mededinging soos die Ruimtewedloop.
Hoewel hulle in die Tweede Wêreldoorlog bondgenote was teen die Spilmoondhede, het die USSR en VSA verskil oor politieke filosofie en die samestelling van die wêreld ná die oorlog terwyl hulle die grootste deel van Europa beset het. Die Sowjetunie het die Oosblok geskep met die Oos-Europese lande wat hy beset het, sommige as sosialistiese Sowjetrepublieke geannekseer en ander satellietstate gemaak. Van die laasgenoemde lande is later gekonsolideer as die Warskou-verdragslande (1955–1991). As teenvoeter vir kommunisme het die VSA en sy bondgenote verenigings soos Navo gestig.
Die VSA het die Marshall-plan in werking gestel om Europa te help om vinniger te herstel ná die oorlog, maar die Sowjetunie wou die meeste Oosbloklande nie toelaat om deel te neem nie. Elders, soos in Latyns-Amerika en Suidoos-Asië, het die USSR kommunistiese rewolusies aangevuur en gesteun, en is hy deur verskeie Westerse lande en hul bondgenote teengestaan. Sommige lande het hulle by Navo en die Warskou-verdrag geskaar, en ander het lid geword van die Beweging van Onverbonde Lande.
Tydens die Koue Oorlog was daar tydperke van relatiewe kalmte en ander van groot internasionale spanning, soos met die Berlynse Blokkade (1948–1949), Koreaanse Oorlog (1950–1953), Berlynse Krisis van 1961, Viëtnamese Oorlog (1959–1975), Kubaanse missielkrisis (1962), Sowjetoorlog in Afganistan (1979–1989) en Navo se Able Archer 83-oefeninge in November 1983. Albei kante het hulle tot détente gewend om politieke spanning te verlig en regstreekse militêre aanvalle te verhoed.
In die 1980's, onder Ronald Reagan, het die VSA diplomatieke, militêre en ekonomiese druk op die USSR verhoog in ’n tyd toe die land reeds ekonomiese stagnasie onder Leonid Brezjnef beleef het. In die laat 1980's het die Sowjet-president Michail Gorbatsjof die bevrydende hervormings perestroika ("herbouing, herstrukturering", 1987) en glasnost ("openheid", c. 1985) ingestel. Die Koue Oorlog het geëindig ná die verbrokkeling van die Sowjetunie in 1991, waarna die VSA die dominante militêre mag was en Rusland die grootste deel van die Sowjet-kernarsenaal besit het. Die Koue Oorlog en die gebeure in dié tyd het ’n groot impak op die moderne wêreld gehad.
Week 45
Dr. Herman Dirk van Broekhuizen (Rijssen, Overijssel, Nederland 17 Junie 1871 – Pretoria 4 Augustus 1953) was een van die vroegste spelers in ’n Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan (1896; die naam Springbokke is eers vanaf 1906 gebruik), ’n predikant in die Nederduitse Gereformeerde (1898–1917) sowel as die Nederduitsch Hervormde Kerk (1917–1925), ’n Volksraadslid (1925–1933), Suid-Afrika se spesiale gesant in Nederland en België (1933–1941) en ’n Afrikaanse taalstryder wat hom onvermoeid beywer het vir ’n Afrikaanstalige universiteit in Pretoria. Hy was ook ’n adviseur van die Afrikaanse Bybelvertaling van 1933.
Van Broekhuizen was ’n kleurryke en flambojante figuur wat reeds as jong man die wêreld deurreis het. As predikant was hy ’n omstrede figuur weens die politieke inslag van baie van sy preke. Sommige mense het beweer dat hy te veel van ’n politikus was om ’n goeie dominee te kon wees, en te veel van ’n dominee om ’n goeie politikus te kon wees. So het hy in 1899 met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog, pleks van aanbly in die NG gemeente Pretoria, waar hy sedert die vorige jaar hulpprediker was, die wapen opgeneem en by Danie Theron se Verkennerskorps aangesluit. Nadat hy in 1900 gevange geneem is, is hy tronkstraf opgelê en drie weke later uit Suid-Afrika verban en, hoewel hy ná die vrede toegelaat is om na die Kaapkolonie terug te keer, moes hy tot 1907 wag voor hy na Transvaal kon gaan. In 1914 het ’n vurige preek tydens die Maritz-rebellie daartoe gelei dat hy 18 maande tronkstraf opgelê is. Ná sy vrylating het hy oorgegaan na die Nederduitsch Hervormde Kerk omdat die kerk waarin hy en sy vader albei predikant was, volgens hom onbevredigend op die Rebellie gereageer het.
As politikus het hy gemengde welslae behaal. Sy emosies het glo in die pad gestaan en hy kon nooit leer om partypolitieke dissipline te aanvaar nie, want daarvoor was hy lewenslank te veel van ’n individualis.
Week 46
Die poema (Puma concolor), voorheen bekend as die bergleeu, is ’n soogdier van die familie Felidae, wat eie is aan die Amerikas. Hierdie groot, enkellopende katsoort het die grootste verspreidingsgebied van alle groot wilde landsoogdiere in die Westelike Halfrond, 'n hougebied wat vanaf Yukon in Kanada tot die suidelike Andesgebergte van Suid-Amerika strek. As ’n aanpasbare, wyd voorkomende spesie, hou die poema in bykans elke groot Amerikaanse habitat. Die poema kan uitgeken word aan sy groot, katagtige voorkoms, met 'n egalige geelbruin pels en lang stert. ’n Volwasse poema se stert kan nagenoeg een meter lank word, wat sowat ’n derde tot die helfte van sy liggaamslengte beslaan. Dit is die tweede swaarste kat op die twee vastelande, naas die jaguar. Ondanks die poema se bonkige voorkoms, is hy nader verwant aan die kleiner katsoorte, waaronder die huiskat, as aan enige subspesie van die leeu (en gevolglik was die benaming bergleeu nog altyd misleidend).
Die poema, wat meestal teen dagbreek en sononder aktief is, is ’n doeltreffende jagter wat sy prooi óf voorlê óf bekruip en dan bespring. Die dieet bestaan uit ’n groot verskeidenheid hoefdiere, waaronder takbokke, elk, Amerikaanse eland (moose), dikhoringskaap, sowel as beeste, perde en skape, veral in die noordelike dele van die Amerikas, ten prooi geval word. Nieteenstaande sal daar ook jag gemaak word op klein insekte- en knaagdierspesies. Hierdie katsoort verkies habitatte met digte onderbos en rotsagtige gebiede om hul prooi beter te bekruip, maar sal ook tuis in die oop veld wees. Die poema is territoriaal van aard, en word in lae bevolkingsdigthede aangetref. Territoriumgroottes hang grotendeels af van die terrein, plantegroei en die hoeveelheid prooi wat voorkom. Hoewel dit ’n groot roofdier is, is die poema nie noodwendig die dominante spesie in sy tuisgebied nie – daar moet onder andere om prooi meegeding word met ander roofdiere soos die jaguar, wolf, swartbeer en die grysbeer. Dit is ’n seldsame kat wat gewoonlik die mens probeer ontwyk. Die aanvalle op mense kom selde voor, ondanks ’n onlangse toename.
Vanweë die oormatige jag en menslike ontwikkeling wat sedert die Europese kolonisering van Amerika inbreuk op die poema se habitat gemaak het, het die bevolkingsgetalle in die meeste dele van die oorspronklike tuisgebied gekrimp. Die poema is veral aan die oostelike Noord-Amerika uitgeroei, met ’n afsonderlike onderbevolking wat in Florida oorleef het. Ooggetuienis beweer dat die dier besig is om in sy voormalige oostelike tuisgebied, waaronder Maine en Noord-Michigan, terug te neem. In Noord-Amerika is die poema inheems aan Wes-Kanada (veral Brits-Columbië en Yukon), Washington, Oregon en Noord-Carolina. Oregon op sigself is die tuiste vir meer as 5 000 poemas, met die hoogste voorkoms in die Blue-gebergte in die noordoostelike gedeelte van die staat en in die suidwestelike Cascade-reeks. Hul vernaamste prooi bestaan hier uit takbokke, hoewel wasbere, elke, dikhoringskape en ander soogdiere en voëls ook as voedsel dien.
Week 47
Mabel Catherine Malherbe (Pretoria, Transvaal, 9 Augustus 1879 – Roodewal, Nelspruit, 1 Februarie 1964) was ’n Suid-Afrikaanse politikus, joernalis, die tweede vrou wat tot die Volksraad verkies is en die eerste burgemeesteres van ’n Suid-Afrikaanse stad (Pretoria).
C. Pretorius skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek: "Ofskoon klein en fyn van persoon, was Malherbe 'n vrou met merkwaardige dryfkrag en vasberadenheid, maar ook met 'n diepe deernis vir haar medemens. Volgens die skryfster M.E.R. wat haar goed geken het, was dit haar geaardheid om te help en te gee aan dié wat moes ontbeer, en kon sy gebrek nêrens gesien het sonder om dit te probeer verhelp nie." Anna Neethling-Pohl sê sy was as jong vrou fyn, aantreklik, lewenslustig en idealisties. Al was sy later ’n bekende openbare figuur, het min mense haar regtig intiem geken. Sy was terughoudend en van haar vriende het haar as “intimiderend” beskryf. Nietemin was almal dit eens dat sy ’n vrou met ontsaglike integriteit was. Sy het vroue, veral Afrikanervroue, se belange deurentyd op die hart gedra en bevorder, en ’n onmiskenbare rol gespeel, deur haar politieke bedrywighede en haar redakteurskap van Die Boerevrou, om Afrikaanse vroue op die moderne lewe in die 20ste eeu voor te berei.
Week 48
Helen Suzman (gebore Helen Gavronsky, Germiston, 7 November 1917 – Johannesburg, 1 Januarie 2009) was ’n lid van die Volksraad van 1953 tot 1989.
Veral nadat sy in 1959 uit die Verenigde Party bedank het weens die amptelike opposisie se halfhartige bestryding van afsonderlike ontwikkeling en van 1961 tot 1974 die Progressiewe Party se enigste Volksraadlid was, was Suzman dikwels die enigste teenstem in die Parlement tydens die aanvaarding van die mees drakoniese apartheidswette. Al was haar opvattings oor die regering se rassebeleid vir die meeste Volksraadslede van die Nasionale Party aanstootlik, het hulle genoeg respek vir die Parlement as instelling gehad dat dit vir haar moontlik was om vergrype en onreg deur die apartheidsregering aan die lig te bring. Sy was ook ses jaar lank die enigste vrou in die Unie-Volksraad.
Suzman was jare lank een van die bekendste figure in die Suid-Afrikaanse parlement, nie net binnelands nie, maar ook buitelands. By haar uittrede in 1989 was sy die LV met verreweg die langste diens nadat sy die Nasionale Party se apartheidsbeleid 36 jaar lank teengestaan het. As dit nie vir haar volgehoue pogings en sukses by die stembus in haar kiesafdeling, Houghton, was nie, sou die Progressiewe Party, ’n afstammeling van die Suid-Afrikaanse en Verenigde Party (VP) van genls. Louis Botha, Jan Smuts en J.B.M. Hertzog en ’n voorloper van die Demokratiese Alliansie, bes moontlik ten gronde gegaan het, net soos die ses ander partye wat tussen 1953 en 1977 uit die VP ontstaan het. As dit gebeur het, kon die opposisiepolitiek in 'n demokratiese Suid-Afrika heelwat anders daar uitgesien het.
In haar eensame jare van 1961 tot 1974, toe sy die Progge se enigste Volksraadslid was, het selfs VP-lede haar meermale aangeval vir haar onverskrokke geloof in basiese menseregte en die oppergesag van die reg. Met geen geesgenote in die parlement nie, is sy selfs sosiaal uitgesluit en verguis oor onder meer haar sterk standpunt teen aanhouding sonder verhoor en die regering se tuislandbeleid. Al het sy vlymskerp aanvalle op haar teenstanders in die raadsaal geloods, het sy respek by selfs haar vyande afgedwing. Toe sy in 1989 weer haar plek gaan inneem nadat sy haar laaste toespraak in die Volksraad gelewer het, het haar jare lange vriend en medestryder Colin Eglin ’n verkrampte lid van die Konserwatiewe Party teenoor ’n kollega hoor opmerk: "Dié Helen Suzman; sy's darem ’n grand lady." Gelukkig het sy altyddeur die speakers se beskerming geniet, wat verseker het dat sy haar standpunt kon stel en dat die goedgesinde Engelse pers dit verder kon uitdra.
Hoewel nie een enkele van haar tientalle mosies in die loop van 36 jaar aanvaar is nie, het sy meer vrae as enige ander LV gestel en so inligting aan die lig gebring oor die regering se toepassing van apartheidswetgewing wat andersins verskuil sou gebly het. Vanaf die tweede helfte van die 1960's het sy gereeld gevangenisse besoek om ’n verbetering in aangehoudenes se omstandighede te bewerkstellig, iets wat deur haar toedoen geleidelik wel gebeur het.
Week 49
Siberië (Russies: Сиби́рь, Sibir) beslaan die grootste deel van Asiatiese Rusland. Dis ’n uitgestrekte, mineraalryke en grootliks ysbedekte gebied wat feitlik oor die hele Noord-Asië strek en reeds vanaf die 16de eeu deel van die Russiese Ryk was.
Dit sluit ’n groot deel van die Eurasiese steppe in en strek ooswaarts van die Oeralgebergte tot by die skeiding tussen die opvanggebiede van die Stille Oseaan en die Arktiese Oseaan, en suidwaarts van die Noordelike Yssee tot by die heuwels van Noordsentraal-Kasakstan en die nasionale grense van Mongolië en China.
Opgrawings getuig van gesofistikeerde nomadiese beskawings wat reeds voor die Christelike era aan die oewers van al die Siberiese mere gewoon het. Tans beslaan dit sowat 77% van Rusland se grondgebied (13,1 miljoen vk. km), maar bevat slegs 25% van die land se bevolking (38 miljoen mense). Die meeste van hulle woon in die suide, al langs die Transsiberiese Spoorlyn wat Moskou in die weste met Wladiwostok in die ooste verbind. Die grootste stad is Nowosibirsk, wat met sy 1,5 miljoen inwoners ook die derde grootste stad in Rusland is.
Die streek is buite Rusland veral bekend weens die groot aantal strafkampe, bekend as die Goelag, wat hoofsaaklik in die Sowjet-tyd daar opgerig is. Hulle was later so algemeen dat die naam "Siberië" sinoniem geraak het met verbanning en gedwonge arbeid.
Die belangrikste geografiese streke is die Wes-Siberiese Vlakte, ’n laagliggende, moerasagtige gebied waar grasvlaktes plek-plek voorkom, en die Sentraal-Siberiese Plato, ’n grootliks vulkaniese gebied met veral naaldboomwoude. Die klimaat is subarkties – die jaarlikse gemiddelde temperatuur is sowat 0°C, met die gemiddelde in Januarie -15°C en in Julie 20°C.
Week 50
Uraan is 'n silwerwit metaalagtige chemiese element in die aktiniede reeks van die periodieke tabel, met 'n atoomgetal van 92. Die chemiese simbool U word aan uraan voorgeskryf. 'n Uraan-atoom het 92 protone en 92 elektrone. 6 van die elektrone is valenselektrone. Die uraankern bevat tussen 141 en 146 neutrone, wat die 6 isotope van uraan bevestig, die algemeenste hiervan is uraan-238 (146 neutrone) en uraan-235 (143 neutrone). Al hierdie isotope is onstabiel en uraan se radioaktiwiteit is redelik swak. Uraan het die tweede hoogste atoomgetal van elemente wat natuurlik voorkom, naas plutonium-244. Uraan se digtheid is omtrent 71% hoër as dié van lood, maar nie so dig soos goud of wolfram nie. In die natuur kom dit in lae konsentrasies voor (min deeltjies per miljoen) in grond, rotse en water, en word kommersieel ontgin uit uraandraende minerale soos uraniniet.
In die natuur kom uraan voor as uraan-238 (99,284%), uraan-235 (0,711%), en baie klein hoeveelhede uraan-234 (0,0058%). Uraan verval stadig deur die uitstraling van 'n alfadeeltjie. Die halfleeftyd van uraan-238 is omtrent 4,47 miljard jaar en vir uraan-235 is dit 704 miljoen jaar, wat dit nuttig maak vir die datering van die Aarde se ouderdom.
Hedendaagse gebruike van uraan baat by die unieke kerneienskappe daarvan. Uraan-235 word geken daarvoor dat dit die enigste splytbare isotoop is wat natuurlik voorkom. Uraan-238 is splytbaar deur vinnige neutrone en is ook fertiel (wat omgeskakel kan word na splytbare plutonium-239 in 'n kernreaktor). 'n Kunsmatige splytbare isotoop, uraan-233 kan geproduseer word vanuit natuurlike torium, wat ook belangrik is vir kerntegnologie. Uraan-235, en tot 'n mindere mate uraan-233, het 'n hoër waarskynlikheid vir spontane kernsplyting as uraan-238 wanneer dit deur stadige neutrone gebombardeer word. Hierdie kernreaksie genereer die hitte in kernreaktore en voorsien die kernsplytingsmateriaal vir kernwapens. Albei gebruike is afhanklik van die beskikbaarheid van uraan om 'n volhoubare kernkettingreaksie voort te bring. Verarmde uraan (uraan-238) word gebruik in kinetiese energie penetratore en in pantserplate.
Uraan word gebruik as 'n kleurmiddel in uraanglas, wat 'n oranje-rooi tot lemoen-geel skynsels produseer. Dit was ook gebruik vir tinte en beskaduwing tydens vroeë fotografie. Die ontdekking van uraan in die mineraal Uraniniet (of pikblende) in 1789 kan aan Martin Heinrick Klaproth toegeskryf word. Hy het die element vernoem na die planeet Uranus. Eugène-Melchior Péligot was die eerste persoon wat die metaal geskei het, en die radioaktiewe eienskappe daarvan is ontdek in 1896 deur Antoine Becquerel. Navorsing van Enrico Fermi en ander persone wat in 1934 begin het, het gelei tot die gebruik daarvan in die kernkragindustrie en in Little Boy, die eerste kernwapen wat gebruik is in 'n oorlog. 'n Daaropvolgende bewapeningsresies gedurende die Koue Oorlog tussen die Verenigde State van Amerika en die Sowjetunie het tienduisende kernwapens geproduseer wat verrykte uraan en uraan-verarmde plutonium gebruik. Die bewaring van daardie wapens en hul kernmateriaal na die ineenstorting van die Sowjetunie in 1991 is steeds 'n voortdurende bekommernis vir gesondheid en veiligheid van die publiek.
Week 51
Darmstadt is 'n stad in die deelstaat Hesse in Duitsland. Dit maak deel uit van die nywerheidstreek Frankfurt-Ryn-Maingebied (Duits: Rhein-Main-Gebiet) en is ná Frankfurt am Main, Wiesbaden en Kassel die vierde grootste stad in Hesse.
Darmstadt het 'n buitengewoon hoë konsentrasie van wetenskaplike instellings wat grootliks te danke is aan Darmstadt se Tegniese Universiteit (Duits: Technische Universität Darmstadt). In 1997 is Darmstadt deur die regering van Hesse met die eretitel "wetenskapstad" vereer (Duits: Wissenschaftsstadt). Die tegniese universiteit en twee Tegniese Kolleges (Duits: Fachhochschulen) het op enige gegewe tyd meer as 30 000 studente en met 'n ongewoon hoë konsentrasie van besighede, navorsingsinstellings en assosiasies vorm Darmstadt 'n geïntegreerde netwerk van kennis. Die hoë persentasie werkgeleenthede in sektore soos navorsing en ontwikkeling is ongeëwenaar in Duitsland.
Week 52
Die Arktiese Oseaan, wat ook as die Noordelike Yssee of Noordpoolsee bekend staan, is hoofsaaklik in die Noordpoolstreek geleë. Dit is die kleinste en vlakste van die wêreld se vyf oseane. Groot dele van die oseaan word vir dele van die jaar of die hele jaar deur see-ys bedek. Alhoewel die Internasionale Hidrografiese Organisasie dit as 'n oseaan erken, verwys sommige oseanoloë daarna as die "Arktiese Middelandse See" of slegs die "Arktiese See". Alternatiewelik kan dit ook as die mees noordelike deel van die hele Wêreldoseaan gesien word.
Die Arktiese Oseaan se temperatuur en soutgehalte verskil seisoenaal, soos die boonste yslae smelt en weer vries. Dit het die laagste soutgehalte van die vyf oseane, as gevolg van die lae verdamping, hoë hoeveelhede varswater wat afkomstig is van riviere en strome en die beperkte verbinding met die omliggende oseaniese waters wat hoër soutgehaltes het.
Week 53
Die sekretarisvoël (Sagittarius serpentarius) is 'n groot, grondlewende roofvoël wat endemies aan Afrika is. Hierdie voëls word aan hulle unieke voorkoms gekenmerk: lang, kaal bene, met 'n statige houding en kuifvere met 'n swart punt. Gewoonlik word hierdie voëls in die oop grasvlaktes en savannes van Afrika suid van die Sahara gevind, waar hulle bedags aktief op jag is na prooi.
Die oorsprong van die naam "sekretarisvoël" is moontlik afkomstig van die kuifvere, wat die voëls soos outydse sekretarisse laat lyk, met penvere agter die ore. Daar is egter voorgestel dat "sekretaris" afkomstig is van die Arabiese saqr et-tair ("jagvoël"), wat by hierdie voël se eetgewoontes pas.
Die wetenskaplike naam is Sagittarius serpentarius (Latyns): Sagittarius beteken "boogskutter" en die spesienaam serpentarius beteken "betrekking hê op slange". Die "boogskutter" verwys moontlik na die kuifvere, wat herinner aan pyle wat bo 'n koker uitsteek, terwyl "serpentarius" waarskynlik na die slange in die voël se dieet verwys.