Arnold van Wyk

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Arnold van Wyk
GeboortenaamArnoldus Christiaan Vlok van Wyk
Gebore(1916-04-26)26 April 1916
Calvinia, Kaapprovinsie, Unie van Suid-Afrika
Sterf27 Maart 1983 (op 66)
Stellenbosch, Kaapprovinsie, Republiek van Suid-Afrika

Arnoldus Christiaan Vlok van Wyk (26 April 1916 – 27 Maart 1983) was 'n Suid-Afrikaanse kunsmusiek komponis. Hy was een van die eerste noemenswaardige komponiste van die genre, saam met Hubert du Plessis en Stefans Grové.[1]

Vroeë lewe[wysig | wysig bron]

Arnoldus Christiaan Vlok van Wyk is op 26 April 1916 op die plaas Klavervlei, nie ver van Calvinia af nie, 'n klein dorpie in Noord-Kaap, Suid-Afrika, gebore. Hy was die sesde van agt kinders. Sy ma, Helena van Dyk, was afkomstig van 'n welgestelde familie wat skynbaar afgestam het van die sewentiende-eeuse hofskilder Anthony van Dyck. Die egpaar het getrou toe die boerdery hulle 'n redelike hoop op finansiële sekuriteit gebied het, maar Van Wyk se pa was nooit 'n doeltreffende plaasbestuurder nie. Min is bekend oor sy kinderjare behalwe dat die lewe moeilik was.[2] Van so vroeg as 1918 af het die gesin finansieel gesukkel, en sy vader, Arnoldus Christiaan Vlok van Wyk, het sy vrou en kinders sleg behandel. Verskeie familielede, waaronder Van Wyk se moeder en oudste susters, het musikale talent getoon, maar min geleentheid gehad vir musikale opleiding.

Musikale opvoeding[wysig | wysig bron]

Van Wyk het af en toe klavierlesse by sy "gunsteling" suster Minnie, ontvang. Kort voor lank het hy "dramatiese klavier improvisasies van verhale vir enigiemand gespeel wat saggeaard genoeg was om hom ses pennies daarvoor te betaal."[3] Op 16 is Van Wyk na die kosskool aan die Stellenbosch Boys' High School in Stellenbosch gestuur. Hy het eerste klavierlesse van die tjellis Hans Endler, en later van Mej. CE van der Merwe, ontvang.[4] Sy moeder is in die Somerset-hospitaal in Kaapstad oorlede. Dit is 'n paar weke later gevolg deur die afsterwe van sy oudste suster. Hy het op sewentienjarige ouderdom gematrikuleer en besluit om die volgende jaar te spandeer om voor te berei vir 'n oorsese klavier-beursgeleentheid, welke poging onsuksesvol was. Hy het 'n pos in Kaapstad geneem in die eise-afdeling by 'n versekeringsmaatskappy. Gedurende hierdie tyd het hy kennis gemaak met Charles Weich, die musiekkritikus van die Afrikaanse koerant Die Burger, wat hom uitgenooi het om vir die eerste keer op te tree tydens 'n konsert van werke "deur onbekende Suid-Afrikaanse komponiste" wat aangebied is deur die Oranjeklub.[5] Dit het Van Wyk van 'n gehoor voorsien vir sy werke, en aan die jong komponis 'n welverdiende en broodnodige stem gegee.

Londense vakleerlingskap[wysig | wysig bron]

In 1938 het Van Wyk met sy studies aan Stellenbosch Universiteit begin met die doel om 'n BA-graad te behaal. Hy het sy studies onderbreek om aan die Koninklike Musiekakademie in Londen te studeer. Hy was die eerste Suid-Afrikaanse komponis wat 'n Performing Right-beurs ontvang het om daar te studeer. Die beurs is aanvanklik vir een akademiese jaar toegeken. Van Wyk het toestemming gekry om sy studies daar tot 1944 voort te sit. Terwyl hy aan die akademie gestudeer het, het hy verskeie pryse ontvang, insluitende die Worshipful Company of Musicians medalje in 1941, wat toegeken is aan die mees vooraanstaande student in die akademie. Van Wyk het baie bekommernisse gehad oor die professionele opleiding wat hy van sy komposisie-onderwyser, Theodor Holland, ontvang het. Na 'n paar maande aan die akademie het Van Wyk in 'n brief geskryf:[6]

Vanaand nadat ek ordentlik geoefen het, het ek van my vorige stukke gespeel - die "Nokturne", die "Bagatelles", die "Romanza" en "Mazurka" en dit het my in 'n mooi, blou sentimentele bui geplaas. Dit sal doodnatuurlik wees om 'n blou letter te skryf, met pers oomblikke en ligpers kadense, maar ek sal my bes doen om dit nie aan u te doen nie. My kontak met die Engelse het my die ongepastheid van emosie geleer; dit het my geleer dat naakte emosie so onvergeeflik is as om in die straat af te loop sonder 'n broek. Ek het nog nie besluit of ek 'n beter man is, noudat ek hierdie filosofie geassimileer het nie.

Gedurende Van Wyk se tyd aan die akademie is sy werke tydens verskeie studentekonserte opgevoer, waaronder sy Vioolconcerto, onder leiding van Henry Wood. Dit is ook in 1940 deur sy medestudent, Doreen Cordell, opgevoer. Van Wyk het sy inkomste aangevul deur 'n pos te neem by die Afrikaanse afdeling van die BBC. Hy sou vir die res van sy tyd in Londen as omroeper, vertaler en nuusleser daar werk. Hy het by wyse van hierdie pos die Britse komponis en musikoloog Howard Ferguson ontmoet, wat "uiters beïndruk was deur [die] skoonheid en oorspronklikheid" van sy werke.[7] 'n Lewenslange verhouding het uit hierdie ontmoeting ontstaan. Dit het gelei tot verskeie opvoerings van Van Wyk se werke in die Verenigde Koninkryk tydens sy agt jaar lange verblyf daar.

Die eerste van hierdie openbare opvoerings het Van Wyk se "Vyf Elegieë vir Strykkwartet", wat as deel van die bekende Nasionale Galery-konserte opgevoer is, ingesluit. Ander werke wat opgevoer is, was sy twee klavier-duetwerke, "Drie Improvisasies op Nederlandse Volksliedjies", en die variasies getiteld "Poerpasledam", 'n Afrikaanse sinspeling van die Franse frase "pour passer le temps."

Ander werke wat tydens Van Wyk se tyd in die Verenigde Koninkryk gespeel is, was sy Eerste Simfonie, wat deur Henry Wood gedirigeer is as deel van 'n spesiale BBC uitsending wat in 1943 tydens Suid-Afrika se Uniedagvieringe uitgesaai is, en die Saudade vir viool en orkes, wat oorspronklik die middelste beweging van die Vioolconcerto was, en deur die violis Olive Zorian onder leiding van Sir Adrian Boult uitgevoer is tydens 'n Proms-konsert by Albert Hall.[8]

Sommige kritici het Van Wyk se gewildheid onder Engelse gehore bevraagteken, en aangevoer dat die BBC sy werke bevorder het as deel van sy groter veldtog ten behoewe van Afrikaners wat deel gevorm het van die Geallieerde Magte tydens die Tweede Wêreldoorlog.[9]

Van Wyk het in 1946 na die einde van die Tweede Wêreldoorlog na Suid-Afrika teruggekeer.

Terugkeer na Suid-Afrika[wysig | wysig bron]

Toe Van Wyk vroeg in Desember 1946 na Suid-Afrika teruggekeer het, "het hy 'n hartlike ontvangs gekry".[10] Sy terugkeer het 'n belangstelling my mense aangewakker om tot Suid-Afrikaanse kunsmusiek by te dra, welke aangevuur is deur nasionalistiese motiewe.[11] Van Wyk het die volgende paar jaar as vryskutkomponis en -musikant gewerk. Hy het verskeie toere (bestaande uit klavieropvoerings) deur die hele Unie van Suid-Afrika onderneem, en 'n konsertreeks deur die destydse Reddingsdaadbond, 'n organisasie wat in 1939 gestig is om in die hele Unie in kulturele projekte te belê en dit te bevorder, georganiseer. Die musiekkonserte moes waardering onder plattelandse Afrikaners vir musiek aanwakker.

Musikale nasionalisme[wysig | wysig bron]

Talle musiekkritici het die "nasionalistiese styl" wat in Van Wyk se werke voorkom bevraagteken.[12] Tydens 'n openbare lesing in 1955 vir die Gemenebes-afdeling van die Koninklike Genootskap van Kunste, het die kritikus Stewart Hylton-Edwards daarop gewys dat Van Wyk nie daartoe in staat sal wees "om tot die einde van sy lewe Engelse musiek te skryf nie".[13] 'n Ander kritikus het beweer dat Van Wyk uitgebuit gevoel het (deur die nasionaliste), en dat hulle slegs besorg was oor sy bydrae tot die verfyningsproses van Suid-Afrikaanse Kunsmusiek.[14] Van Wyk het veral nie van sy verbintenisse met die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie gehou nie, wat gereeld werke van hom aangevra het.

Van Wyk het voortgegaan om in Suid-Afrika aan sy Kersfees Kantata te werk. Hy het die werk in Londen begin komponeer; dit het die potensiaal gehad om hom te voorsien van finansiële sekuriteit, met jaarlikse staatsgesteunde uitsendings. Om enige verdere verbintenisse met die Afrikaner-nasionaliste te vermy, het Van Wyk 'n aanstelling as dosent in musiek aan die Engelssprekende Universiteit van Kaapstad aanvaar, 'n pos wat "veiligheid belowe het, terwyl dit tyd vir komposisie en klavierspel gelaat het”.[15] Hy het sy Tweede Simfonie (Sinfonia Ricercata) gedurende hierdie tyd voltooi. Die werk, asook sy orkeswerk getitel Rapsodie (1951), was in opdrag van die Van Riebeeck-fees van 1952.

Verskeie akademici voer aan dat Van Wyk se liedjies sy beste werk verteenwoordig. 'n Belangrike sangsiklus Van Liefde en Verlatenheid, wat geprys is deur die kritikus Malcolm Rayment as "een van die belangrikste bydraes van ons tyd tot die literatuur van liedere"[16], het na sy Rapsodie gevolg. Die eerste uitvoering van Van Liefde en Verlatenheid het plaasgevind tydens die Universiteit van Kaapstad se musiekfees van 1953. Van Wyk het in 1954-56 vlugtig na Londen teruggekeer vir 'n reeks konserte. Gedurende hierdie tyd het hy hoofsaaklik aan 'n grootskaalse klavierwerk getiteld Nagmusiek gewerk, wat ter nagedagtenis aan sy vriend Noel Mewton-Wood, 'n Australiese pianis wat in 1953 selfmoord gepleeg het, geskryf is.[17]

Alhoewel Van Wyk op eenvoudige wyse gekomponeer het omrede hy "pragtige dinge" wou skep, was sy verbinding met die ideologieë van Afrikaner-nasionalisme 'n onvermydelikheid. Vir die Uniefees in Bloemfontein in 1960 het Van Wyk een van sy belangrikste werke tot op daardie stadium geskryf naamlik, die simfoniese suite getitelPrimavera, wat van belang is vanweë die lengte daarvan en die belangrike plek wat dit beklee tussen sy ander orkeswerke.[18] Dit bestaan uit vier bewegings wat sonder onderbreking gespeel word. Die derde beweging maak op uitgebreide wyse gebruik van 'n minnelied, soos dit gebruik is deur die dertiende-eeuse Duitse digter Neidhart von Reuenthal.[19]

Aan die einde van sy loopbaan het Van Wyk veral aangetrokke gevoel tot die idee om onbegeleide vokale werke te komponeer, soos sy Aanspraak virrie latenstyd (1973–83) en sy Missa in illo tempore (1979). Hy het aan 'n onderhoudvoerder gesê: "Op die oomblik is dit die ding wat my die meeste aanraak; die idee van mense wat sonder instrumentele begeleiding sing. Miskien het dit iets te make met waarheen die wêreld oppad is."[20]

Belang[wysig | wysig bron]

Van Wyk is in 1952 'n genoot van die koninklike akademie gemaak, en het verskeie reise na Europa onderneem. Belangrike optredes buite die VK en Suid-Afrika sluit onder meer 'n uitvoering van sy Eerste Strykkwartet in Brussel vir die Internasionale Genootskap vir Kontemporêre Musiek in 1950 in, asook 'n opvoering van sy sangsiklus Van liefde en Verlatenheid tydens die genootskap se fees in 1954 in Israel.[21] Tydens hierdie fees het Van Wyk die Jeunesses Musicales-prys ontvang. Die uitvoering van sy sangsiklus tydens die fees is so entoesiasties aangehoor dat dit dieselfde jaar in Nederland, Londen en Oslo tydens verskeie geleenthede opgevoer is.[22] Van Wyk het in 1972 'n eredoktoraat in musiek aan die Universiteit van Kaapstad ontvang, en in 1981 aan Stellenbosch Universiteit.[23]

Styl van komposisie en ontwikkeling[wysig | wysig bron]

Ondanks die erkenning en kritiese ontvangs wat Van Wyk tydens sy leeftyd vir sy werke ontvang het, sou hy nooit sy uiters self-kritiese stem te bowe kom nie. Gevolglik is die meerderheid van Van Wyk se werke dikwels na die eerste uitvoering daarvan hersien. In totaal, die hersiene werke uitgesonder, het Van Wyk gedurende sy leeftyd slegs sewe-en-twintig komposisies gekomponeer. Van Wyk se mees fundamentele stilistiese ontwikkelings het in sy vroeë jeugjare gestalte gekry in Europa. Soos baie van Van Wyk se tydgenote van destyds was hy van mening dat die statuur van enige komponis, en nog belangriker, 'n komponis uit Suid-Afrika, gemeet moes word aan die Europese landskap van artistieke verdienstelikheid en estetiese waardes.[24] Van sy werksetiek het Howard Ferguson gesê: "Hy is 'n stadige en noukeurige werker, en ook uiters selfkrities, soos gesien kan word uit sy gewoonte om werke na hul eerste uitvoering te hersien, of selfs heeltemal te onttrek. Mens wonder soms inderdaad of hy nie te geneig was om selfkrities te wees nie."[25]

Van Wyk se eerste musikale idiome weerspieël die tradisies van die laat-Romantiese musikale tydperk en is tonaal en neo-Romanties van aard. Van Wyk was bewus van die stilistiese beperkings van sy eie musiek, maar het ook die sogenaamde "post-moderne" Europese komposisie-ontwikkelinge gevolg, met komponiste soos Paul Hindemith, Strawinski, en Arnold Schoenberg. Tydens 'n SAUK-onderhoud in 1972 het Van Wyk verduidelik:

Baiekeer dink ek my musiek is min of meer Romanties en tradisioneel ... en watter mark is daar nou eintlik daarvoor?[26]

Sy ontwikkeling as komponis het 'n ommekeer ondergaan toe hy formele onderrig in komposisie, soos voorheen genoem, by die RAM in die Verenigde Koninkryk ontvang het. Hy het die tradisies van sy Engelse tydgenote, soos Britten en Walton, verwerp, en in pleks daarvan sy musikale instinkte gevolg. Van Wyk het in herinnering geroep dat sy komposisiemetodes instinktief gedoen is, en sonder dat hy elke stap op 'n logiese manier moes verklaar.[27] As 'n konsertpianis en slaafse navolger van die Romantiese ideologieë, het Van Wyk gou geïnteresseerd geraak in die laat-klavierwerke van komponiste soos Beethoven, Chopin en Liszt. Hierdie "gebrek aan 'n sterk innerlike kreatiewe rigting" is ook duidelik in Van Wyk se "gereelde gebruik van ingevoerde materiaal van verskillende soorte as basiese vertrekpunte vir verdere musikale behandeling ".[28]

Tydens sy verblyf in die Verenigde Koninkryk en danksy sy vriendskap met Ferguson, het Van Wyk gesosialiseer met mense soos Ralph Vaughan Williams en Gerald Finzi, wat beide die 'sleurgang' van post-Elgar tonale idiome gevolg het.[29] Kort daarna het hy begin belangstel in die komposisietegnieke van Britten, wat die tegnieke van komponiste soos Strawinski, Berg en Mahler gevolg het. Wat Van Wyk die meeste aangetrek het, was die vermoë van Britten om musiek te komponeer wat die idees van sosiale kommentaar gereflekteer het.

'n Ander faktor in Van Wyk se ontwikkeling as komponis was sy intense liefde en belangstelling in die letterkunde en poësie. Aangesien die skep van "pragtige dinge" vir hom die belangrikste oorweging was, het hy dikwels verskeie gedigte of artistieke uitdrukkings van prominente figure soos die groot meesters N.P. van Wyk Louw en W.E.G. Louw in sy komposisies ingesluit.[30]

Hy het dikwels van poësie en letterkunde gebruik gemaak as vertrekpunt vir sy komposisies se titels: Vier Weemoedige Liedjies, Van Liefde en Verlatenheid, en Vyf Elegieë vir Strykkwartet. Die tekste wat Van Wyk vir sy komposisies gekies het, het dikwels nostalgiese sentimente bevat, soos uitdrukkings van pessimisme, of die uitdrukking van isolasie.[31]

Erfenis[wysig | wysig bron]

Na sy dood in 1983 het verskeie geleerdes hulde gebring aan die komponis vir sy bydrae tot Suid-Afrikaanse kunsmusiek. Sommige van hierdie huldeblyke het beklemtoon hoe Van Wyk se komposisies die ideologie van Afrikanernasionalisme weerspieël het. Ander, analitiese kommentare, plaas sy werke in die konteks van die ontwikkeling van die komponis. Daar is nog nie werklik gepoog om die werke binne 'n groter konteks van komposisie ontwikkeling in 'n spesifieke Suid-Afrikaanse konteks te plaas nie, hoofsaaklik as gevolg van 'n individuele styl wat nie maklik gekategoriseer kan word nie.

In 'n huldeblyk aan Van Wyk na sy dood, skryf die Suid-Afrikaanse musikoloog Jacques Pierre Malan dat die skepping van 'n eiesoortige Suid-Afrikaanse abstrakte kunsmusiek, "die werk was van een man, die profeet van Suid-Afrikaanse musiek, Arnold van Wyk. Hy was ons eerste soewereine klankmeester, die eerste een wat in die buiteland aandag kon trek as 'n kreatiewe kunstenaar, die eerste om plaaslik te skep, tussen al die buitelandse meesters, die moontlikheid om 'n eie musiek van die hoogste gehalte te vestig, die eerste om musikale prestasies te maak wat net soveel getel het as al die ander prestasies — om slegs enkele van die 'eerstes' te noem."[32]

In 2014 het die Suid-Afrikaanse musikoloog Stephanus Muller Nagmusiek gepubliseer, wat 'n skolastiese analise sowel as fiktiewe interpretasie van die lewe en werke van Arnold van Wyk bied. Muller het in 2015 die UJ-prys vir 'n debuutroman ontvang vir die publikasie[33].

Van Wyk se musiek het die afgelope paar jaar in Kaapstad gewild geword, en is uitgevoer deur die plaaslike komponis en musikant, Liam Pitcher[34].

Die Universiteit Stellenbosch se musikologie departement het in 2017 'n Suid-Afrikaanse musiekkursus by die kurrikulum gevoeg[35] wat die studie van werke deur Van Wyk, Hendrik Hofmeyr, William Henry Bell, Jeanne Zaidel-Rudolph, en Andile Khumalo behels.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. ↑ Chris Walton; Stephanus Muller (1 Mei 2005). Gender and Sexuality in South African Music. African Sun Media. pp. 35–26. ISBN 978-1-919980-40-9.
  2. ↑ S. Muller, "Arnold van Wyk's hard, stony, flinty path, or making things beautiful in apartheid South Africa," The Musical Times, 2008, bl.61
  3. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.1
  4. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.1
  5. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.1
  6. ↑ S. Muller, "The Musical Times", Arnold van Wyk's hard, stony, flinty path, or making things beautiful in apartheid South Africa, 2008, bl.64
  7. ↑ H. Ferguson, 1996, bl.83
  8. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.3
  9. ↑ S. Muller, "Sounding Margins: Musical Representations of White South Africa", D.Phil. diss., Universiteit van Oxford, 2000, bl. 37. Muller haal 'n brief aan wat Empire Music se Rollo Myers aan Hubert Clifford geskryf het, en waarin hy gesê het: "Mag ek u vra om toe te sien dat die feit dat Arnold van Wyk 'n Afrikanerkomponis is, en dat Engeland sy musikale opleiding verskaf het, so ver moontlik in die pers benadruk word en soveel moontlik publisiteit ontvang."
  10. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl. 3
  11. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl. 17
  12. ↑ 'n Mens bevraagteken sy "nasionalistiese styl" wanneer hy skryf: "Hy het maar 'n boereseun gebly en dit tel soveel by sy mede-Afrikaners as sy meesterlike spel en skitterende komposisies". du Preez, 1978, bl.1
  13. ↑ J. Bouws, "Solank daar Musiek is: Musiek en Musiekmakers in Suid-Afrika (1652–1982)", 1982, bl. 181
  14. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. Diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl. 18
  15. ↑ P. Klatzow, Composers in South Africa Today, 1987, bl. 3
  16. ↑ J. Bouws, "Suid-Afrikaanse Komponiste van Vandag en Gister", 1957, bl. 181. Soos Ferguson ook skryf: “Hy het met groot sensitiwiteit en bekwaamheid die uiteenlopende stemminge van die pragtige gedigte van Eugène Marais vasgelê en dit in uitmuntende musiek geklee". J. Bouws, "Suid-Afrikaanse Komponiste van Vandag en Gister", 1982, bl.3
  17. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.4
  18. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl. 4
  19. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.4
  20. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl. 19
  21. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl. 19
  22. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., University of Stellenbosch, 2006, bl. 18
  23. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.6
  24. ↑ S. Muller, "The Musical Times", Arnold van Wyk's hard, stony, flinty path, or making things beautiful in apartheid South Africa, 2008, bl.62
  25. ↑ P. Klatzow, "Composers in South Africa Today", 1987, bl.3
  26. ↑ Smith, 1991, bl.26
  27. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl.22
  28. ↑ S. Muller, "The Musical Times", Arnold van Wyk's hard, stony, flinty path, or making things beautiful in apartheid South Africa, 2008, bl.69
  29. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, p.23
  30. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl.24
  31. ↑ M.J. Thom, "Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk" (1916–1983), M.Mus. diss., Stellenbosch Universiteit, 2006, bl.25
  32. ↑ Grove, 1984, bl. 10
  33. ↑ http://fourthwallbooks.com/product/nagmusiek/
  34. ↑ "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 September 2020. Besoek op 26 Mei 2020.
  35. ↑ https://www.musicinafrica.net/magazine/stellenbosch-university-gets-south-african-music-course

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Arnold_van_Wyk&oldid=2618177"