Artem quaevis terra alit

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Artem quaevis terra alit of artem quaevis alit terra is 'n meerduidige uitdrukking in Latyn. Die uitdrukking word beskou as die Latynse vertaling van die Griekse woorde wat Suetonius aan Nero toedig in sy gelyknamige boekdeel van De vita Caesarum, Hoofstuk 40, 2de paragraaf.[1]

Oorsprong[wysig | wysig bron]

In hierdie hoofstuk word genoem sterrekykers het voorspel Nero sal eendag onttroon word, waarop hy daardie woorde in Grieks sou geuiter het. Dit was glo omdat hy sy musikaal-virtuose studies (op die lier) wou regverdig of verdedig as iets wat hy kan geniet as keiser, maar waarmee die privaatman sy brood moet verdien; altans volgens Suetonius in sy werk self.[2] Maar Cassius Dio se siening daarvan is min of meer: "met die talent (kuns) wat ons het sal ons daar in Alexandrië ook kan oorleef" (wanneer die keiser daarheen moet vlug).[3][4]

Die probleem is nou die presiese Griekse sin wat in die oerteks van Suetonius staan, of, in der waarheid, watter oerteks gebruik is. Die leser van Latyn en Grieks sal vinnig genoeg opmerk van die (ouer) vertalings, sowel in moderne lewende tale as in Latyn, stem nie noodwendig ooreen met een van die Griekse aanhalings in die Latynse teks nie. [5] Skynbaar is daar twee of meer Griekse uitdrukkings wat in verskillende manuskripte voorkom, naamlik:

Oerteks Moontlike vertaling
Τὸ τέχνιον πάσα γαια τρέφει
Τὸ τέχνιον πάσα γή τρέφει
“Die kuns word orals op aarde gevoed”
Τὸ τέχνιον ἡμᾶς διατρέφει “Die kuns sal ons voed”

Artem quaevis terra alit is daarmee die letterlike vertaling van die eerste Griekse sinne hierbo. Dié Latynse uitdrukking kry mens ook in die dialoog van die bedelpraatjies (Ptochologia) in Erasmus se Irides et Misoponus (1523):[6]

Oorspronklike Latyn Nederlands (vrye 1634-vertaling)[7] Afrikaans
Irides: Dic igitur de fortuna. Repertus est thesaurus aliquis?
Misoponus: Non; sed repertus est quaestus vestro paulo commodior.
Irides: Qui potuisti facere quaestum, quum non suppeteret sors?
Misoponus: Artem quaeuis terra alit.
Irides: Intelligo. Dicis artem incidendi loculos.
Misoponus: Bona verba. Dico artem alcumisticam.
Irides: Segh mij dan van u avontuur, heb ghy erghens een schatt ghevonden?
Misoponus: Neen: maer ick heb een neeringh ghevonden, die wat profijtelijker is dan de uwe.
Irides: Hoe hebt ghy neering konnen doen, daer ghy niet en hadt waer mede?
Misoponus: De konst vindt over al herbergh.
Irides: Nu versta ick’t, ghy meent de konst van beursesnijden (beurs afsny = sakkerol)
Misoponus: Seg niet al te veel. Ick meen de konst van algemist.
Irides: Vertel my dan van jou gelukkie. Het jy êrens 'n skat ontdek?
Misoponus: Nee, maar ek het 'n nering gevind wat 'n bietjie winsgewender is as joune.
Irides: Nou hoe kan jy wins maak, as jy dan geen ware het nie?
Misoponus: Die kuns word orals op aarde gevoed.
Irides: Ek verstaan. Jy praat van die kuns om te steel. (letterlik: sakkerol)
Misoponus: Rustig, maar. Ek bedoel die kuns van die alchemis. (of, die alchemie)

Selfs ouer oorsprong[wysig | wysig bron]

Nero se toegedigte woorde is heel waarskynlik selfs ouer as wat dit lyk, sou mens op die gees daarvan let. Dit word verbind met die Griekse toneelskrywer, Menander.

Die volgende sin vind mens uit Menander se Monostichoi v. 312:

Λιμὴν πέφυκε πᾶσι παιδεία βροτοῖς. ('n Hawe is die opvoeding van alle sterwelinge.)

Dit lyk weer op 'n druppel water na Monostichoi v. 309

Λιμὴν ἀτυχίας ἐστὶν ἀνθρώποις τέχνη. ('n Hawe in die ongeluk vir die mens is die kuns)

Die kuns word hier vergelyk met 'n (veilige) hawe in die tierende storm (van die ongeluk) vir die mensdom.

Die Latynse vertaling hiervan is ars ipsa inopiae portus est mortalibus, in Erasmus se Adagia.

Erasmus verbind die woorde van Nero met hierdie ou verse uit die werk van Menander ('n paar eeue voor Nero). Hy skryf in sy spreekwoordeboek, Adagia[8], net onder "Ars ipsa inopiae portus est mortalibus", die volgende:

Unde qui sapiunt, etiam si suppetat abunde res familiaris, tamen liberos suos opificium aliquod discere cogunt, quo si contingat, vt fortuna auferat opes aut in exilium ire iubeantur, sit quo sibi victum parent.

Dit kom daarop neer: wie wys is moet sy kinders 'n beroep leer, selfs al leef mense (nou) ook in oorvloed. Die lot kan dit net so beskik dat mens van hierdie besittings beroof word of verban word. 'n Mens het dan darem nog ietsie oor waarmee mens jou brood kan verdien.

Betekenisverandering[wysig | wysig bron]

Omrede die Latynse woorde elkeen afsonderlik hul eie verskillende betekenisse kan hê, het die vertalings in die moderne lewende tale, uit hierdie uitdrukking, deur die loop van die jare ander gestaltes gekry.

Artem (verbuiging van 'ars') kan byvoorbeeld “kuns” maar ook “kunde”, “kennis”, “teorie”, “bekwaamheid”, “bevoegdheid”, “eienskap”, “lis” of “handigheid” beteken.

Quaevis kan “elke liewe een” of “elke moontlike [een]” beteken.

Terra kan benewens “grond”, “grondbodem” en “aarde” ook onder andere “land”, “landskap” of “streek” beteken.

Alit (vervoeging van ‘alere’) kan benewens “voed” ook “soog”, “grootmaak”, “koester”, “bewaar”, “bewaak”, “onderhou” of “ontwikkel” beteken.

‘n Uitdrukking wat dus veronderstel was om direk met keiser Nero verband te hou, het met verloop van tyd al hoe meer na die kuns en die onderskeie lande self begin kyk, moontlik omdat die duidelike band met Nero nie meer so sigbaar was nie.

Die verklaring van Joachim Nikolaus von Dessin se lyfspreuk word byvoorbeeld gegee: Elke land kweek kennis (of kuns of kunde), soos Immelman dit vertaal. Hy wil selfs iets persoonlik in hierdie lyfspreuk insien, wat duidelik niks met Nero te make het nie:[9]

Dit kenmerk inderdaad hierdie man wat hierdie versameling aangelê het; dit gee ‘n sleutel tot sy persoonlikheid en ‘n insig in die beweegredes wat hom aangesit het om boeke te versamel en hulle aan die kolonie te bemaak ten gebruike van die publiek.

Tog bestaan die Spaanse vertaling ook, met min of meer dieselfde betekenis: Todos los países cultivan el arte.[10]

In die wydste sin van die woord kan die uitdrukking dan ook beteken: 'n Kunstenaar of kundige is orals tuis, kom orals tot sy reg, en word orals deur die omgewing gevoed.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. Liscov, C.L. 1806. (1739) Sammlung satyrischer und ernsthafter Schriften. Erster Theil. Berlin: Carl Muechler/Hamburgischen Buchhandlung. S. 133: "Er pfleghte im Sprichworte zu sagen: Τὸ τέχνιον πάσα γαια τρέφει Artem quaevis terra alit. Wer etwas kann, kömmt allenthalben fort. Suetonius, 1. c. cap. 40."
  2. Gaius Suetonius Tranquillus, Nero 40
  3. Suetonius, Nota 127
  4. Cassius Dio Nota 63
  5. The Latin Library: SVETONI TRANQVILII VITA NERONIS
  6. la.wikisource.org: Irides et Misoponus
  7. Erasmus 1634-vertaling
  8. Artem quaevis alit terra.
  9. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818-1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24
  10. Significado y Origen, s.v. Artem quaevis alit terra
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Duitse Wikipedia vertaal.