Blaarmosse

Blaarmos
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Plantae
Subkoninkryk:	Bryobiotina
Filum:	Bryophyta
Klas
Takakiopsida Sphagnopsida Andreaeopsida Andreaeobryopsida Oedipodiopsida Polytrichopsida Tetraphidopsida Bryopsida

Blaarmosse (filum of divisie Bryophyta, vroeër: klas Musci) is die talrykste filum van die subregnum Bryobiotina van die mosplante. Hoewel blaarmosse in bykans enige soort omgewing op aarde aangetref word, is die meeste soorte lief vir vogtige, skaduryke plekke. Hierdie plantjies se vermoë om reënwater vir lang tye op te berg, maak dat hulle 'n belangrike element in die plantesamelewing is. Omdat die vroulike geslagselle van blaarmosse en varings dieselfde lyk, word hulle dikwels saam die Archegoniata genoem. Daar is op die oomblik sowat 14 000 spesies bekend, versprei oor al die vastelande. Die blaarmosse is op 'n hoër vlak van ontwikkeling as die lewermosse (filum Marchantiophyta, vroeër klas Hepaticae), wat ook tot die subregnum Bryobiotina (mosplante) behoort.

Klassifikasie van blaarmosse

Drie verskillende soorte mosse om 'n boomstam.

Mier op 'n mosheuwel.

Blaarmosse is tradioneel saam met lewermosse en horingblad in die afdeling Bryophyta (briofiete) gegroepeer, waarbinne blaarmosse die klas Musci verteenwoordig het. Hierdieie groep is egter parafilities en word teenwoordig geskei. Gewoonlik as divisies (afdelings) maar WFO Plantlist erken hulle selfs as aparte fila. In so 'n stelsel verwys die afdeling/filum Bryophyta spesifiek na die blaarmosse. Dit lyk of hulle die naaste lewendige verwante van die vaatplante is.

Die blaarmosse word verdeel in agt klasse:

• Takakiopsida
• Sphagnopsida
• Andreaeopsida
• Andreaeobryopsida
• Oedipodiopsida
• Polytrichopsida
• Tetraphidopsida
• Bryopsida

Andreaeopsida word onderskei deur die biseriate (twee rye selle) rhisoïde, multiseriate (baie rye selle) protonema en sporangium wat lengtegewys verdeel. Meeste mosse het kapsules wat bo oopmaak.

Die Sphagnopsida, die veenmosse, bestaan uit die enkele genus Sphagnum. Dié vorm uitgebreide suur veenlande of veenmoerasse. Die blare van Sphagnum het groot dooie selle wat afwissel met lewendige fotosintetiese selle. Die dooie selle help om water te berg. Behalwe vir die kenmerk stel die unieke vertakking, thallose (plat en uitgerek) protonema, en ontploffende sporangium dit apart van ander mosse.

Polytrichopsida het blare met lamellas: flappe op die blare is wat soos die vinne van 'n koelvin lyk. Dit help om vogtigheid te bewaar. Hulle verskil ook van ander mosse wat betref ander details van hulle anatomie en ontwikkeling.

Die Tetraphidopsida is uniek in die sin dat, soos hulle naam aandui, dit slegs vier groot peristome tande om die opening van die kapsule het.

Meeste (>95%) mosse behoort tot die Bryopsida.

Voortplanting

Die voortplanting van blaarmosse is baie spesifiek. Die meeste blaarmosse is immergroen, met die uitsondering van enkele eenjarige plante. Uit 'n mosspoor ontwikkel daar 'n dun, fyn vertakte draadjie (protonema). Bo-groen kleur, terwyl dit onder die grond kleurloos is. Die draadjie vorm knoppe wat uiteindelik tot 'n mosplantjie ontwikkel. Die mosplantjie bestaan uit 'n stingeltjie met 3 rye blaartjies. In die meeste gevalle het die blaartjies een nerf en is dit maar een sellaag dik. Die veelsellige risoïede, wat soos worteltjies Iyk, anker die mosplantjie aan die grond vas. Blaarmosse se grootte kan wissel: benewens spesies wat enkele sentimeters hoog is, is daar ook plante van tot 'n halwe meter bekend.

Behalwe daarvoor dat hulle 'n vaatstelsel ontbreek, het hulle 'n gametofiet-dominante lewensiklus, dit wil sê die plant se selle is haploïdies (enkelkernig) vir die grootste deel van hulle lewensiklus. Sporofiete (die diploïedliggaam) is van korte duur en is afhanklik van die gametofiet. Dit is in teenstelling met die patroon wat deur meeste "hoër" plante en deur meeste diere gevolg word. In vaatplante word haploïedgenerasies byvoorbeeld deur die stuifmeel en die saadknoppie verteenwoordig, terwyl diploïedgenerasies deur die alombekende blomplant verteenwoordig word.

Lewensiklus

Lewensiklus van 'n tipiese Mos (Polytrichum commune).

Die meeste plantsoorte het 'n dubbele chromosoomgedeelte in hulle selle (diploïed, m.a.w. elke chromosoom het 'n ooreenstemmende chromosoon wat dieselfde genetiese inligting bevat) terwyl blaarmosse (en ander mps[lante) slegs 'n enkele stel chromosome het (haploïed, d.w.s. elke chromosoom in 'n sel is uniek). Daar is tydperke in die moslewensiklus wanneer hulle 'n volle gepaarde stel chromosome het, maar dit is slegs tydens die sporofietstadium.

Die lewe van 'n mos begin met 'n haploïed spoor, wat ontkiem om 'n protonema te produseer, wat óf 'n massa filamente óf talloïed (plat en tallusagtig) is. Dit is 'n oorgangstadium in die lewe van 'n mos. Uit die protonema groei die gametofoor ("gamete-draer") wat differensieer in stingels en blare ('microphylls'). Van die punte van die stingels of stamme ontwikkel die geslagsorgane van die mosse. Die vroulike organe staan bekend as archegonia (enkelvoud archegonium) en word beskerm deur 'n groep aangepaste blare wat as die perichaetum (meervoud perichaeta) bekend staan. Die archegonia het nekke genaamd venters waarin die manlike sperm afswem. Die manlike orgaan staan as antheridia (enkelvoud antheridium) bekend en word toegevou deur aangepaste blare genaamd perigonium (meervoud perigonia).

Mosse kan óf tweehuisig (vergelyk met tweehuisigheid in saadplante) óf eenhuisig wees. In tweehuisige mosse word beide manlike en vroulike geslagsorgane op verskillende gametofietplante gedra. In eenhuisige mosse word dit op dieselfde plante gedra. In die teenwoordigheid van water swem sperm van die antheridia tot by die archegonia, waarna bevrugting plaasvind. Dít lei tot die produksie van 'n diploïedsporofiet. Die sperm van mosse is twee-geseldraend, met ander woorde hulle het twee sweephaarselle wat aandrywing ondersteun. Sonder water kan bevrugting nie plaasvind nie. Na bevrugting druk die onvolwasse sporofiet deur die argegoniale buik. Dit neem omtrent 'n kwart tot 'n halwe jaar vir die sporofiet om volwasse te word. Die sporofietliggaam bestaan uit 'n lang steel, genaamd 'n seta, en 'n kapsule met 'n kappie wat die operkulum of sluitklep genoem word. Die kapsule en operkulum word op hulle beurt weer deur 'n haploïed calyptra-skede omvou wat die oorblyfsel van die archegoniale venter is. Die calyptra val gewoonlik af wanneer die kapsule ryp is. Binne die kapsule ondergaan spoorproduserende selle meiose om haploïde spore te vervaardig, waarna die siklus weer kan begin. Die mond van die kapsule word gewoonlik omring deur 'n stel tande genaamd die peristoom. Dit kan in sommige mosse afwesig wees.

In sommige blaarmosse word groen vegetatiewe strukture genaamd gemmas op die blare of stingels vervaardig. Die strukture kan afbreek en nuwe plante vorm sonder dat dit nodig is om deur 'n bevrugtingsiklus te gaan. Dit is 'n geslaglose voortplantingsvermoë. Blaarmosse kan dus sowel ongeslagtelik as geslagtelik voortplant. By ongeslagtelike voortplanting vorm die plantjie 'n broeiknop (gemma) , waaruit die nuwe plantjie ontwikkel. Gedeeltes van die stingel of stukkies blare kan ook so uitgroei en 'n volledige mosplantjie vorm. Geslagtelike voortplanting vind as volg plaas: aan die bokant van die stingel of op die sytakkies, staan die manlike en vroulike geslagsorgane omring deur digte, klein blaarrosette en meersellige drade (parafise). Die manlike organe word die antheridia genoem, terwyl die vroulike organe as die archegonia bekend staan. Die meeste mosse is tweehuisig, dit wil sê elke plantjie dra net manlike of net vroulike organe. As die geslagsorgane aan die bokant van die stingel voorkom, praat 'n mens van 'n apokarpe mosplantjie. As die geslagsorgane egter op die sytakkies gedra word, praat 'n mens van 'n pleurokarpe mos. Sodra die antheridium ryp is, word 'n aantal skroefvormige swemmende selle vrygestel (antherosoïede). Aan die bokant van elke antherosoïed is daar 2 sweephare. In die archegonium is daar 'n eiersel. Die manlike geslagsel kan deur reënwater meegevoer word en sodoende na die eiersel swem. 'n Suikeragtige stof wat deur die nekselle van die vroulike archegonium afgeskei word, 10k die manlike geslagsel. Nadat die manlike selkern met die vroulike eiersel versmelt het, ontwikkel dit tot 'n sporofiet, 'n gesteelde spoordosie aan die bokant van die mosstingeltjie. Die spoordosie dra 'n mussie (kaliptra), wat uit die archegonium gevorm word en ná die rypwording afval. Onder die mussie is daar gewoonlik 'n dekseltjie (operkulum), wat los gaan sodra die spore in die dosie ryp is. Sodra dit gebeur, word die rand van die spoordosie sigbaar. Hierop kom een of twee rye tandjies (peristoom) voor, wat in droë weer oopgaan sodat die spore kan ontsnap. Die spore word binnein die spoordosie gevorm om 'n sentrale weefselkolom, wat die kolumella genoem word. Uit hierdie spore ontstaan 'n protonema, waaruit daar uiteindelik weer 'n mosplantjie ontwikkel.

Omgewing

Grimmia pulvinata

Hoewel die meeste blaarmosse 'n vogtige woonplek verkies is daar ook spesies wat op droë plekke, soos onder andere op rotse of hout, aan die lewe kan bly. Met die uitsondering van een spesie, die Grimmia maritima hou mosse nie van 'n soutagtige omgewing nie. Die Grimmia maritima vorm donker olyfgroen kussinkies op rotse by die see. In die trope is daar hangende soorte mosse, byvoorbeeld van die genus Neckera. Sommige mosse is baie kieskeurig en groei net in plekke waar die lig, suurheidsgraad, vogtigheid en temperatuur aan hulle eise voldoen. Ander soorte kan egter groot skommelinge in hulle lewensomstandighede verdra en kan byvoorbeeld reënwater vir 'n lang ruk opberg om droogtetye te kan deurleef.

Verteenwoordigers

Sowat 14 000 soorte blaarmos is tans bekend. Die bekende veenmos (Sphagnum acutifolium) is maar een van die 300 Spagnales-soorte. Mosse van hierdie orde lewe in kalkarme water en in moerasse, waar hulle 'n belangrike rol in die vorming van turf speel. Die stingels van hierdie soort is vertak en hegworteltjies kom nie voor nie. Blare is dig opmekaar en het geen nerwe nie. Verskeie soorte Polytrichum word oral in die wêreld aangetref. 'n Baie bekende verteenwoordiger is die Polytrichum commune, wat aan die pers sterretjies op sy steeltjies uitgeken kan word. Nog 'n belangrike orde is die pleurokarpe Fissiden-tales. Die blaartjies is hier nie in 3 nie maar wel in 2 rye langs die stingel gerangskik, en die onderkant van die nerf steek aan die buitekant van die blaar uit. Daar is ongeveer 700 spesies in hierdie orde, wat hoofsaaklik in tropiese gebiede voorkom.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982 Ensiklopedie Afrikana (Edms) Bpk, ISBN 0908409443