Calman Postma

Calman Postma, omstreeks 1949.

Dirk Calman (Callie) Postma (Middelburg, Kaap, 17 November 1901 – 1948 of '49) was ’n Suid-Afrikaanse joernalis en dramaturg.

Herkoms

Calman Postma se vader, ds. Willem Postma (1874–1920), was beter bekend as die skrywer Dr. O'kulis.

Calman Postma is op Middelburg gebore as die tweede kind en oudste seun van ds. Willem Postma, die jongste seun van die eerste predikant van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika, ds. Dirk Postma, en Susanna Elisabeth Sophia Snyman (2 Desember 1876 – 11 Oktober 1941), oudste dogter van ds. W.J. Snyman van die Gereformeerde kerk Venterstad en suster van dr. P.C. Snyman, wat in 1915 in die amp oorlede is terwyl hy predikant was van die Gereformeerde kerk Steynsburg. Dr. Snyman was getroud met Gertruida Adriana van Rooy (1876–1941), ’n dogter van die stamouers van die Van Rooy-familie in Suid-Afrika, Johannes Cornelis van Rooy en Anne Françoise Holsters. Calman se sibbes was Sophia (4 Maart 1900 – onbekend); die latere beeldhouer Johanna Laurika (17 April 1903 – 26 Maart 1987); Phillipus Snyman (26 Junie 1905 – 28 Junie 1962); Helenius Postma (25 Mei 1907 – 1951); Valerie Chlotilde (getroude van Du Plessis; 3 Maart 1913 – 16 Maart 1955); Guillemette Estelle (19 Januarie 1910 – onbekend); Stephanie Elifelie (2 Januarie 1920 – onbekend); Susanna Fernande (2 Julie 1914 – onbekend) en Willem Jacobus (15 Junie 1898 – 4 Julie 1952). Die skrywer Minnie Postma was Dirk Calman se skoonsuster deur haar huwelik met sy broer Philippus.

Jeugjare

Ds. Willem Postma en sy gesin omstreeks 1909 in Bloemfontein. Van links: Willem (later ds. Postma, onder meer leraar van Thabazimbi), Philippus (later onder meer onderhoof van die nywerheidskool op Sterkstroom), mev. S.E.S. Postma, dogter van ds. W.J. Snyman en suster van dr. P.C. Snyman), voor haar Calman, Laurika, 'n beeldhouer wat onder meer aan die Voortrekkermonument gewerk het, en Sophie Postma, in lewe onderhoof van die George Hofmeyr-skool op Standerton.

Calman se vader het ná sy studie aan die Teologiese Skool Burgersdorp in 1897 ’n beroep aangeneem na sy eerste gemeente, Bethulie, waar hy met Gertruida van Rooy getroud is. Kort ná die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog is ds. Postma naby die dorp gevange geneem en gestuur na Middelburg, Kaap. Daar het hy kos vir sy gesin in 'n winkel en deur privaat lesse verdien. In dié tyd is Calman gebore. Ná die oorlog is die gesin – die ouers, Sophia en Calman – terug na Bethulie, maar in Maart 1905 is ds. Postma na Bloemfontein beroep is, waar hy in 1903 die eerste Gereformeerde gemeente in die Vrystaatse hoofstad gestig het en daarna as konsulent van die gemeente opgetree het. Op Bethulie sou Dirk Calman saam met sy gesin woon tot hy nagenoeg 15 jaar oud was, wat in 1915 aanvaar sy vader 'n beroep na Reddersburg, waar hy gewerk het tot aan sy dood in Desember 1920. Die gesin het ná ds. Postma se dood op Reddersburg aangebly, waar Gertruida Postma ’n 1941 oorlede is.

P.J. Nienaber skryf Calman se vader moes die stryd in sy huis alleen stry, net soos hy dit in die beginjare in Bloemfontein vir sy volk alleen moes stry: "Moeder en kinders het nooit geweet wat vader deurmaak nie. Nie na haar nie, maar na hom moes die kinders met hul moeilikheidjies kom. Hy kon die ernstigste gesprek met iemand voer, maar as die kindertjies verbykom, word die gesprek onderbreek om eers 'n woordjie of twee met hulle te wissel – gewoonlik 'n grappie." Nienaber haal Calman as volg aan uit 'n onbekende geskrif: "Sal ons ooit die lang nagte vergeet, toe hy, ná 'n dag van kommer en sorg, selfs persoonlike lyding, by ons bedjies gewaak het as ons siek was. Hy kon pragtig sing, en dan word ons gewoonlik aan die slaap gesing.

"Later, toe ons groter geword het, het ons dikwels onsself afgevra: het Vader gesing net om ons te kalmeer en te troos, of het hy ook gesing om uiting te gee aan sy eie leed en lyding? Sy gesang het altyd iets meer in gehad as bloot om 'n neulerige kind uit die pad te kry. Saans om die tafel is gereeld godsdiens gehou: elke kind moes 'n stukkie uit die Bybel lees, dan word saam 'n paar Psalms gesing – en Vader het altyd bo al die kinders uit gesing. En hoe moeiliker die dag vir hom was en hoe sieker hy gevoel het, hoe meer Psalms moes gesing word, en hoe inniger en pragtiger het sy stem geklink.

"Dikwels moes ons ons na die ete om die klavier skaar om nog tot so negeuur gewyde liedere te sing – hy het dan op die klavier begelei. Daar was ook altyd 'n harmonium in die huis en soggens vroeg (hy het met baie min slaap klaargekom) hoor ons maar weer die heerlike stem van Vader daar in die eetkamer by die harmonium. Sang was die enigste wyse waarop hy ooit aan ander sy gevoel openbaar het – nie doelbewus nie, maar hy het homself dit tog gegun om in sang en musiek geen masker oor sy gevoel te trek nie."

Loopbaan

Ná sy matrikulasie op Reddersburg ’n jaar of wat voor sy vader se dood, was Calman ses jaar verbonde aan die redaksie van die Bloemfonteinse dagblad The Friend. Einde 1927, toe hy 26 jaar oud was, het hy hom laat inskryf as student aan die Grey-universiteitskollege. Hy was lid van die GUK-toneelvereniging en het nie net in toneelstukke opgtree nie, maar ook die klug Die swartkat vir hul 1929-toer geskryf. In sy tweede jaar is hy benoem tot sekretaris van die Studenteraad en is 1929 tot voorsitter gekies. Aan die einde van daardie jaar het hy die B.A.-graad behaal en toegetree tot die redaksie van Die Volksblad, waar hy jare lank werksaam was.

Oom Paul

Hendrik Hanekom as pres. Paul Kruger, moontlik sy grootste rol, in Postma se toneelstuk Oom Paul.

Sy simboliese drama in vier bedrywe, Oom Paul, het in 1935 verskyn en is met veel welslae deur die Hanekomse se Toneelskool in Bloemfontein opgevoer. Dit was seker Hendrik Hanekom se bekendste rol; hy het dit in 1935–'36 en in 1941 byna 500 keer vertolk. Volgens Anna Minaar-Vos in Die gaan, gaan voort het Calman (Callie, soos sy na hom in die boek verwys) in Junie 1933 ná '’n opvoering van Die seeman, gegrond op Hans die skipper, na Hanekom en vir hom gesê hy het eindelik sy oom Paul gesien nadat hy 15 jaar met die idee om ’n toneelstuk oor die president te skryf rondgeloop het. Minnaar-Vos skryf Postma wou net die regte akteur hê vir die karakter aangesien daar skaars drie dekades ná Kruger se dood nog heelparty mense wat hom geken het. Hanekom en Postma het glo dikwels beraadslaag oor die stuk terwyl laasgenoemde daaraan gewerk het. Die eerste opvoering, ná intensiewe voorbereidings, was op 27 September 1934 in die Grand-teater op Bloemfontein. Dit was onmiddellik ’n sukses. Die tweede opvoering was op Reddersburg, waar Calman Postma se pa oorlede is. In November daardie jaar neem die Hanekoms afskeid van Bloemfontein en gaan op toer met Oom Paul tot einde 1936. Minnaar-Vos beskryf dit as "’n ware triomftog". Na raming het 250 000 mense dit gesien. Daar was wel baie kritiek op die stuk, onder meer dat die "helde te heldhaftig en die skurke te skurkagtig" was. Die Nasionale Pers het dié drama in 1944 in boekvorm uitgegee as Oom Paul: ’n simboliese drama in drie (of vier) bedrywe. maar volgens ander bronne reeds die eerste maal in 1934 of '35. In 1941 is dit opgevoer vir geldinsameling vir die Reddingsdaadbond. Van 1935 af was daar meer as een keer sprake dat dit verfilm sou word, maar dit het nooit gebeur nie, hoewel beeldmateriaal van Hanekom se vertolking van die rol behoue gebly het.

Generaal De Wet

Hanekom in die naamrol in Generaal De Wet.

Later het Postma ook die historiese drama Generaal De Wet vir Hanekom geskryf. Die première was in April 1938 op Bloemfontein. Minaar-Vos skryf Die Volksblad het ’n loflied daaroor aangehef. Hierna het die geselskap met die stuk op toer gegaan, tot selfs in Suidwes-Afrika. Die stuk het mettertyd in die Unie die wind van voor gekry weens sy sterk anti-Engelse gees. Die rofstoeier Johannes van der Walt, ’n Dopper nes Calman Postma, het selfs een aand saam met vriende na ’n vertoning voor 2 000 mense in Pretoria se stadsaal gegaan om te keer dat "die ander kant", soos hy Engelsgesindes genoem het, "moleste maak". Van die kritiek op die stuk het gekom van M.J. Posthumus en H. Gündelpfennig, resensente van die Afrikaanse Kultuurraad, wat geskryf het: "Ons historiese dramas bestaan ongelukkig nog hoofsaaklik uit bombas, chauvinisme, sedeprekery en melodrama. Generaal De Wet is geen uitsondering nie, nee, dis een van die swakstes van die swakkes." Verbasing is ook uitgespreek dat Hanekom soveel grootsheid aan die gestalte van genl. Christiaan de Wet kon gee aangesien die dramaturg oorwegend ’n "prekerige, bombastiese" dialoog in sy mond gelê het. Toe die Hanekoms nie meer teen so ’n groot vooroordeel kon stry het, het hulle die stuk onttrek, met ’n groot geldelike verlies.

Bronne

• Krüger, prof. D.W. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing, 1972.
• (af) Minnaar-Vos. 1969. Die spel gaan voot. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
• (af) Nienaber, P.J. 1949. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• Potgieter, D.J. (hoofred.) Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd., 1973.