Elizabeth Kotze

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
(Aangestuur vanaf E. Kotze)

Elizabeth M. Kotze (gebore Walters op 17 Oktober 1933 in Hopefield) is ’n bekroonde Afrikaanse skrywer wat onder meer die Eugène Maraisprys vir haar skryfwerk verower. Hoewel sy aanvanklik as kortverhaalskrywer debuteer, verwerf sy later gewildheid met haar tydskrifvervolgverhale (wat ook in boekvorm uitgegee word). Later in haar loopbaan publiseer sy meer ernstige romans en skryf sy ook enkele kinderverhale.

Lewe en werk[wysig | wysig bron]

Die geskiedkundige opstal op die plaas Langrietvlei waar Kotze gebore is.

Herkoms en vroeë lewe[wysig | wysig bron]

Elizabeth M. (Sussie) Walters is op 17 Oktober 1933 op die plaas Langrietvlei in die distrik Hopefield gebore as een van vier kinders, drie dogters en ’n seun. Haar susters is Anita en Freda. Op eenjarige ouderdom trek die gesin na Doornbaai, ’n vissersdorpie aan die Weskus, waar sy groot word. Haar pa, Coenraad Walters, is hier as ingenieur verbonde aan die kreeffabriek van North Bay Canning Company.

In hierdie tyd is Doornbaai (teenswoordig Doringbaai) slegs ’n visserdorpie wat rondom die visfabriek ontstaan het. Dit is ’n afgeslote gemeenskap, met geen telefoonverbinding met die buitewêreld nie, geen dokter op die dorp nie, kerk net met Pinkster en een maal ’n maand bring ’n skip die dorp se proviand. Sy begin haar skoolopleiding by die eenmanskooltjie op die dorp en gaan later na die skool op Hopefield. Wanneer sy hoërskool toe moet gaan, bly sy in Vredendal in die koshuis en matrikuleer aan die Hoërskool Vredendal in 1950. In hierdie tyd verhuis haar ouers na Lambertsbaai.

Persoonlike lewe[wysig | wysig bron]

Na skool voltooi sy ’n sekretariële kursus in Kaapstad en werk dan by Sanlam in Kaapstad totdat sy in 1954 trou met die skipper Willie Kotze van Lambertsbaai. Hulle ontmoet mekaar reeds wanneer sy veertien jaar oud is en hy vier en twintig. Uit die huwelik word vier kinders gebore, ’n dogter, Marlene, en drie seuns, Petrus, Hannes en Oostenwald.

Tot en met 1972 bly die gesin op verskeie dorpe aan die Weskus. Hulle bly aanvanklik in Lambertsbaai, waar hulle eerste kind gebore is, die dogter Marlene. Marlene is sowat ’n jaar oud toe hulle na Walvisbaai trek agter die ryk visbronne aan. Hier bly hulle eers in ’n losieshuiskamer totdat hulle genoeg geld het om ’n huis te laat bou. Kort na hulle by die huis ingetrek het, word hulle oudste seun, Petrus, gebore. Na sowat drie jaar trek hulle na Houtbaai, waar hulle vir twaalf jaar lank bly en Willie ’n reputasie opbou as skipper op ’n vissersboot. Die ander kinders, Hannes en Oostenwald, word gebore terwyl hulle hier bly. Op 47-jarige ouderdom ontdek Willie ’n harde knoppie aan sy lies, maar gee aanvanklik nie aandag daaraan nie. Eindelik laat hy hierdie klier uitsny, maar die toetse wys dat die klier kwaadaardig is, dat hy Hodgkins se siekte het en dat die klierkanker reeds al die limfkliere aangetas het behalwe dié in sy linkerblad. Swak gesondheid maak dan ’n einde aan Willie se loopbaan ter see en die gesin vestig hulle in 1972 op die plasie Sunnybrook in die Piketberge, waar hulle ’n vrugteboerdery bedryf. Met behulp van ’n gesonde dieet en harde werk gaan Willie se kanker vir amper vyftien jaar in remissie. Wanneer hy te swak word om langer alleen die boerdery aan die gang te hou, verkoop hulle in 1988 die plasie en huur ’n huis in Moorreesburg.

Willie is in April 1989 dood aan klierkanker, wat vir Sussie ’n geweldige slag was. Boonop is haar ma nie lank daarna nie dood aan Alzheimer se siekte en word breinkanker by haar suster gediagnoseer. Hierna verhuis sy ’n paar keer in ’n stryd om weer vastrapplek te kry. Eers is sy in ’n huurhuisie in Moorreesburg, daarna laat bou sy ’n huis op Vredenburg op die erf wat sy saam met haar man gekoop het. Die swak vakmanskap dwing haar om steeds op Vredenburg ’n eenheid in ’n meenthuisontwikkeling te betrek en die lawaai laat haar eindelik verhuis na Velddrif, ’n dorpie aan die Bergrivier. Hierna verhuis sy na ’n aftree-oord in Tafelbaai naby Kaapstad.[1]

Skryfwerk[wysig | wysig bron]

Kortverhale[wysig | wysig bron]

Haar skryfloopbaan het sy ontstaan te danke aan die lang tye wat haar man op see is en die stories wat daaruit voortvloei. Hy was ’n onderhoudende en natuurlike verteller en terwyl hy weg is, het sy die tyd gehad om te skryf. Eers skryf sy kortverhale vir tydskrifte soos Sarie en Huisgenoot. Haar kortverhale, veral dié wat gebundel word in Halfkrone vir die nagmaal, Silt van die aarde, Halwe hemel, Waterwyfie en ander woestynverhale en Die wind staan oos, het meestal hulle wortels in die unieke omgewing en mense van die Weskus, wat in die kontreitaal gestalte kry. Dit hanteer die oorlewingstryd van die mens teen die natuur en veral die see, maar ook teen mekaar. Die kleurryke karakters en hulle gewestelike woordgebruik sorg dat hierdie unieke verbygaande wêreld tot die wins van Afrikaans permanent vasgelê word.[2]

Halfkrone vir die nagmaal[3] word in 1983 met die Eugène Maraisprys bekroon en is ook haar debuut as belangrike kortverhaalskrywer. Meeste van hierdie verhale het voorheen in tydskrifte verskyn. Dit is veral die lewenskragtige weergawe van die taal van die streek en die lewens en kultuur van die mense van die Weskus wat indruk maak. Gewone mense se lief en leed word ingeklee met universele betekenis. Dis ’n harde wêreld en lewe wat hier beskryf word, met oorlewing wat die leefwyse bepaal. Tog word hierdie wêreld sonder sentiment of nostalgie geskets, sodat die leser meeleef in die verhaal en met die mense.In Bloedige dag is die Weskus-vrou Lya Solms die hoofkarakter. Sy bring ongeluk oor die huis omdat sy die vuurgees gevloek het, want daarna het Jakkie se beentjies uitgeteer, hul melkkoei is deur die weerlig doodgeslaan en hulle het verarm. Eindelik brand ook hulle huis af, waarna sy besluit dat haar skuld nou vereffen is. Daarna kry sy vele geskenke en gawes van die bure wat soveel beter is as wat sy voor die brand gehad het en selfs ’n nuwe huis. Hier raak haar nuwe tafeldoek aan die brand en sy gooi die melk wat die buurvrou gebring het oor die tafeldoek en op die slagoffer, klein Jakkie. Hierdie is ’n laaste plengoffer aan die vuurgees en sy kan dit besweer met melk, ’n teken van voorspoed. By Franken se pan is ’n hoogtepunt in die bundel en ook die langste verhaal, wat strek oor ’n periode van sewentig jaar. Dit begin met die ou Frankens se werk by die soutpanne en eindig met hulle kinders, Heila en Jiems, reeds baie oud en krom getrek van rumatiek. Deur die jare raak die soutwerkers al minder, verarm die gemeenskap en word hulle al hoe meer afgesluit van die buitewêreld. Na sy ouers se dood trou Jiems met Sielie en na Sielie se dood trou hy teen sy sewentigste jaar met die veel jonger Makkie Dixon, ’n huwelik wat nie Heila se goedkeuring wegdra nie. Sy behandel dan ook vir Makkie as ’n buitestaander en woon nie eens die troue by die kerk by nie. Eindelik is dit net hulle drie wat by die soutpan agterbly en staar hongersnood hulle in die gesig. Makkie bring uitkoms deur brood te bak in ’n vleispot wat toegedraai is in ’n goiingsak. Hierdie subtiele verhaal beeld uit hoe rasse- en karakterverskille onbelangrik raak sodra mense moet saamstaan om te kan oorleef. Die treffende milieu-beskrywings skep deurgaans die regte atmosfeer, terwyl die aftakeling en verval van die gemeenskap doeltreffend op verskeie maniere beskryf word. In Halfkrone vir die nagmaal wil die jong Frits dolgraag die basaar op die Saterdag voor nagmaal bywoon, waar hy lekkergoed kan eet en pryse kan wen met skiet. Hy beplan haarfyn en gaan dan saam met Dampies op die visserskuit en vang dan vir ’n week lank eers vis en daarna kreef sonder om te rus. Hulle kom eers op die Saterdagoggend van die basaar tuis. Die geld wat hy huis toe bring, is so baie dat sy pa verbaas is daaroor. Frits vra verlof om die perd te gebruik om basaar toe te gaan en sy pa stem in, maar wanneer hy skoon gewas is en uitgevat in sy beste klere, gee sy pa van al daardie geld vir hom net ’n sjieling. Dit is veels te min om die basaar te geniet en Frits trek sy klere uit en gaan lê teleurgesteld in sy kamer. Benewens die sterk verhaalelement munt hierdie verhaal verder uit in sy beskrywing van die intieme verhouding wat daar tussen die mens en die natuur heers.[4] Noemenswaardig is ook Die jaar van die groot reëns. Verhale soos Man van die sensus, Pouveer en Die erfdeel styg egter nie uit bo die vlak van die populêre tydskrifverhaal nie. Hierdie boek word in Nederlands vertaal.[5]

Silt van die aarde[6] bou voort op hierdie stewige grondslag en slaag volgens Abraham H. de Vries[7]daarin om die betekenislaag van die verhale selfs nog duideliker na vore te laat kom. Weer is dit die gewone mense, die sout van die aarde van die titel, wat op die voorgrond staan. Soetloop is ’n hoogtepunt en die aangrypende beskrywing van ’n jong meisie se eerste liefde.[8]

Halwe hemel[9] sluit by bogenoemde bundels aan en skets met sy kleurryke karakters en die spreektaal en idioomgebruik van die streek ’n lewe en kultuur wat aan die verbygaan is.[10] Waar die eerste twee boeke hoofsaaklik oor die lewe aan die see handel, skryf sy hierin hoofsaaklik bergverhale na aanleiding van die gesin se lewe en ervarings op Piketberg. In hierdie bundel is die dood ook ’n terugkerende tema, beide die dood van ’n geliefde en ook die verandering wat na die dood vir die agterblywendes kom. Die titelverhaal beeld ’n leefwyse van die verlede uit wat in die hede deur latere spelers herbeleef word, terwyl Oesjietjie ’n verhaal oor twis om ’n kind is, wat opwerk tot ’n aangrypende hoogtepunt. Omkeer beeld met woordekonomie die afskeid van die see en die aanvaarding van die binneland uit, maar met die suggestie dat die see nog nie uit die hart gehaal is nie. Halwe hemel word in 1993 genomineer vir die Rapportprys.

Waterwyfie en ander woestynverhale bevat veral verhale uit haar eie grootwordjare op Doornbaai. Dit is verhale vol aardse humor, waarin die harde lewens en hartstogte van die ongekunstelde maar tog wyse mense van haar kontrei beskryf word. Die verhale self is suiwer, onsentimenteel en subtiel, wat daarin slaag om in die menslike hart se geheime in te delf. Dit is ’n beskrywing van ’n verbygegane wêreld wat vir meeste hedendaagse lesers al onbekend is, maar in sy universele toepassing van die menslike emosies op aangrypende wyse beleef word. In Die vrou van Jakob Els staan Sissa haar hardwerkende man by die afgeleë veepos by en verberg haar eie smart oor kinderloosheid. ’n Eie kind is haar grootste begeerte en sy is uitnemend geskik vir moederskap, met ’n hart vol liefde en hande wat vir niks verkeerd staan nie. In hulle eensame leefwyse vind sy nou veral vreugde in die klein wonders van die natuur en die samesyn wat sy saam met haar man kan geniet, maar moet dan aan die einde sy lewelose liggaam vashou. In Mure veg ’n man sy hele lewe lank teen sy ingeperktheid en soek die ruimtes op, maar begewe hom dan teen sy hele aard en wese in ’n huwelik met ’n gesin. Die visserslewe is die agtergrond vir Mantel, waarin die vader van die gesin na ’n beroerte en verniel deur die harde lewe op die see op sy sterfbed lê. Sy seun oorleef in hierdie tyd die stormagtige see in die skuit. Kort na hierdie ontsettende ervaring stap hy met sy vader se baadjie oor sy skouers in die koue lug uit, as simbool dat hy sy vader se mantel op hom geneem het.[11]

Die wind staan oos [12]bevat verhale waarin, benewens tipiese verhale oor Weskusvissers en ander inwoners van die kontrei, ’n nuwe milieu (die voorstad) ook verken word en die teenstelling tussen platteland en voorstad in verskeie verhale voorop staan.

Suzette Kotzé-Myburgh stel ’n keur uit al haar kortverhale saam wat as[13] Diepsee gepubliseer word.

Versamelbundels[wysig | wysig bron]

Van haar kortverhale word in versamelbundels opgeneem, soos in Van spoke gepraat onder redaksie van Charles Fryer; Vrou: Mens saamgestel deur Corlia Fourie, Uit die kontreie vandaan onder redaksie van Abraham H. de Vries, Lyfspel / Bodyplay van Rachelle Greeff, Vertellers en Vertellers 2 van Merwe Scholtz, Op Afrikaanse werf van A. Schwerdtfeger en N.J. Snyman en Borde borde boordevol onder redaksie van Hennie Aucamp.

Die liefde en die blits word in die versamelbundel Om lief te hê opgeneem, wat ’n keur bevat van die mooiste liefdesverhale wat in Sarie verskyn het.

Vervolgverhale[wysig | wysig bron]

Na die oorspronklike fokus op kortverhale begin sy ook vervolgverhale skryf vir tydskrifte soos Sarie en Huisgenoot, waarna sy van die vervolgverhale in boekvorm laat publiseer. Dit sluit in Die prys vir Vogelsang, Oggendblom en bitterkalbas, Kielwater en Die vuurgety. Hierdie vervolgverhale is uiteraard slegs ontspanningsleesstof, maar is so gewild onder lesers dat hulle ook in boekvorm uitgegee word.

Die prys vir Vogelsang is ’n plaasroman, waar die ryk Oumie Wagener van Oorlogsvlei haar nasate en werkers met ’n ysterhand regeer en die bure, die Hugo’s, vermy. Daar is lank reeds wedywering en kwade gevoelens tussen hierdie families, veral vanweë die varswaterpan tussen Oorlogsvlei en Vogelsang. Braam Hugo koop dan die plaas Vogelsang van Oumie se seun Albert, wat die konflik op ’n spits dryf.

Oggendblom en bitterkalbas vertel die storie van die bekrompe Mart Bosman wat nie haar broer se kunstige vrou (Lynette) kan verdra nie. Sy beskou haar as iemand soos ’n pampoenblom wat mooi is terwyl die dou daarop lê, maar in die son gou verwelk. Lynette maak dan ’n skildery van die pampoenblom en gee dit vir Mart. Hierna wil Mart wegkom en word teatersuster by dr. Laufer in die afgeleë Osipi. Hulle raak romanties betrokke met mekaar. Dr. Laufer bestel ’n skildery van Lynette van ’n bitterkalbas (vrug van die pampoenblom) wat die titel van die roman verduidelik en Mart se metamorfose simboliseer.

Die prys vir Vogelsang en Oggendblom en bitterkalbas word later saam gepubliseer as Tweeluik.

Die vuurgety vertel van Eveline se vlug na ’n afgeleë dorpie in die Vrystaat, om weg te kom van haar verlede en die misdaadverslaggewer Sas Stofberg, wat eersdaags uit die tronk vrygelaat gaan word. Deur terugflitse word die spanning opgebou.

Al drie hierdie vervolgverhale word later saam in ’n E. Kotze Omnibus uitgegee.

Romans[wysig | wysig bron]

Haar ander langer werk is meer ernstig van aard.[14] Die slag van die breekbrander[15] verskyn elf jaar na haar man Willie se dood. Dit het haar lank gevat om sy dood te verwerk en eindelik die krag te kry om daaroor te skryf. Sy vertel hierin met deernis die verhaal van haar lewe saam met haar eggenoot, sy dood en die pyn en die stryd om daarna aan te gaan met haar lewe. Dit is ’n waardevolle toevoeging tot die rouliteratuur in Afrikaans, maar word selfs meer as dit. Die boek word ’n besinning oor die lewe en die dood en die broosheid en krag van menslike verhoudings, asook die mens se verbintenis met die grond en aarde waarop hulle woon.[16]

Toring se baai[17] is ’n roman wat die verhaal van ’n vissersdorpie aan die Weskus vertel. Die inwoners van alle rasse moet van vooraf begin wanneer die kreeffabriek in 1940 in ’n kwaai storm verwoes word en weldra kom daar ’n mate van welvaart. Dit is veral die tydgees en emosies van die Tweede Wêreldoorlog wat goed vasgevang word, met die impak wat die gebeure en mense se opinies eindelik op hulle lotgevalle het. Die boek begin (en eindig) met die besoek van twee oud-inwoners vroeg in die 21ste eeu, wanneer alles feitlik onherkenbaar verander het. Weg is die vissershuisies, wat gesloop is en vervang is deur moderne glaspaleise, alles is gemoderniseer – maar misdaad voer hoogty. Die bekoring van die boek lê nie in die feitlik afwesige intrige nie, maar in die intieme blik op die lewens en verhoudings van die inwoners van alle rasse, hul taalgebruik en die eenvoud van hulle karige bestaan.[18]

Hoogty se hoofkarakter[19] is Helena Burger, ’n vrou in die hoogty van haar lewe.[20] Die verhaal speel af in die vyftigerjare. Helena besluit om die Weskushuis van haar ruwe visserman pa, Jas, te verlaat en wyk uit na Grenspan in die Vrystaat. Haar sagmoedige ma word deur haar pa onderdruk en hy wil van haar skrander broer teen wil en dank ’n seeman maak. Om dit te voorkom en hom te oorreed om Boetie sy hoërskoolopleiding te laat voltooi, keer sy terug na die ouerhuis op Volleminkbaai. Hier besef sy dat dit moeilik is om die see uit jou gestel te kry. Aan die Weskus ontmoet sy dan die heelwat ouer skipper Auret Nagel, maar sy het ook ’n werk en ’n vriend, Chris, wat sy in die Vrystaat agter gelaat het. Die sterkpunte van die boek is die raak beskrywings van die mense en gewoontes binne ’n vissersgemeenskap en die gebruike en veral taalgebruik van die mense van die tyd. Daarby word die werklikheid van liefdesverhoudings lewensgetrou uitgebeeld, met die bagasie wat die individue in ’n verhouding inbring en die impak daarvan wat realisties uitgebeeld word.

Kinderverhale[wysig | wysig bron]

Sy skryf ook die kinderboek Boetie-Jan se skilpadnes.

Haar kinderverhaal Bamboesie word opgeneem in die versamelbundel Goue fluit, my storie is uit onder redaksie van Linda Rode.

Eerbewyse[wysig | wysig bron]

In 2014 word haar werk en lewe op Woordfees op Stellenbosch deur Petra Müller en Nelleke de Jager in ’n profielaanbieding in oënskou geneem.

Publikasies[wysig | wysig bron]

Werke wat uit haar pen verskyn sluit in:[21][22]

Jaar Publikasies
1972 Die prys vir Vogelsang
1973 Oggendblom en bitterkalbas
1975 Kielwater
1978 Die vuurgety
1982 Halfkrone vir die nagmaal
1984 Boetie-Jan se skilpadnes
Tweeluik (Die prys vir Vogelsang en Oggendblom en bitterkalbas)
1986 Silt van die aarde
1992 Halwe hemel
1997 Waterwyfie en ander woestynverhale
1999 E. Kotze Omnibus (Oggendblom en bitterkalbas; Die vuurgety en Die prys vir Vogelsang)
2000 Die slag van die breekbrander
2007 Die wind staan oos
2009 Toring se baai
2011 Hoogty
2014 Diepsee

Bronnelys[wysig | wysig bron]

Boeke[wysig | wysig bron]

  • De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1989.
  • Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
  • Kotze, E. Die slag van die breekbrander. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 2000.
  • Nienaber-Luitingh, M. Halfkrone vir die nagmaal. Blokboeke 43. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1986.
  • Schwerdtfeger, A en Snyman, N.J. Op Afrikaanse werf. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Tweede uitgawe, 1988.
  • Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
  • Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
  • Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.

Tydskrifte en koerante[wysig | wysig bron]

  • Britz, Elretha. Jy moet hier gebore wees om hiervoor lief te wees. Die Volksblad, 30 Oktober 2000.
  • Cloete, Sarie. Bylieg maak storie lekker – skryfster. Die Burger, 27 Mei 1983.
  • Leuvennink, Jacqueline. Dié Waterwyfie skryf ’n ‘knypvars’ Afrikaans. Vandag, Junie 1998.
  • Maartens, Maretha. Om die dood agter te laat. Vrouekeur, 12 Januarie 2001.
  • Meyer, Susan. ’n Alternatiewe beskouing van die natuur se andersheid in E. Kotze se kortverhaal ‘Halfkrone vir die nagmaal’. Tydskrif vir Letterkunde Jaargang 52 no. 2 Lente 2015
  • Müller, Petra. Wêreld van Sussie Kotze. Bylae by Nasionale Koerante, Augustus 1993.
  • Nieuwoudt, Stephanie. Heling ná slag van die breekbrander. Beeld, 22 November 2000.
  • Nieuwoudt, Una. Van kaalvoetkind tot bekroonde skrywer. Die Burger, 28 Maart 1993.
  • Prins, M.J. Enkele verhale uit ‘Hoogtepunte in die Afrikaanse verhaalkuns’ byeengebring deur A.P. Grové. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 24 no. 3, Augustus 1986.
  • Rautenbach, Elmari. Vrou van die aarde. Insig, Januarie 2001.
  • Roux, J.B. Omtes van die soutbostaal. Rapport, 27 November 2011.
  • Steyn, Suzaan. ’n Weskusser se eerlike ‘stories’. Rooi Rose, 25 Augustus 1993.
  • Van Deventer, Susanne. Aspekte van ‘Die jaar van die groot reën’ en ‘Troosgoed vir Jantjie’ uit ‘Halfkrone vir die nagmaal’ van E. Kotze. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 24 no. 4, November 1986..
  • Van Wyk, Pierre. Weskus se mense laat haar skryf. Rapport, 13 Mei 1984.
  • Van Zyl, Johan. Jy skryf om wat ook al dit is wat wil uit, uit jou uit te kry. By, 30 April 2011.

Internet[wysig | wysig bron]

Resensies[wysig | wysig bron]

  1. LitNet ATKV-Skrywersalbum 9. April 2015: http://www.litnet.co.za/e-sussie-kotze-1933/
  2. Brink, André P. Rapport, 19 Desember 1982.
  3. Roos, Henriette. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 21 no. 3, Augustus 1983.
  4. Susan Meyer. Tydskrif vir Letterkunde Lente 2015. ’n Alternatiewe beskouing van die natuur se andersheid in E. Kotze se kortverhaal ‘Halfkrone vir die nagmaal'.
  5. Brink, André P. “Rapport” 14 Desember 1986
  6. De Vries, Abraham. Die Burger, 10 Desember 1986.
  7. Die Burger 10 Desember 1986
  8. Grové, Henriette. Insig, Mei 1993.
  9. Kannemeyer, J.C. Rapport, 30 Mei 1993.
  10. Kannemeyer, J.C. Op weg na 2000. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Eerste uitgawe, 1998
  11. De Vries, Abraham. Rapport, 29 April 2007.
  12. De Vries, Abraham. Rapport, 29 April 2007.
  13. Roux, J.B. Beeld, 1 September 2014.
  14. Retief, Hanlie. Rapport, 24 Junie 2001.
  15. Wybenga, Gretel. Beeld, 16 Oktober 2000.
  16. Goosen, Jeanne. Rapport, 20 Desember 2009.
  17. Rousseau, Leon. Beeld, 28 September 2009.
  18. Harper, Susanne. Beeld, 16 Mei 2011.
  19. Roux, J.B. Rapport, 5 Junie 2011.
  20. Thiart, Lezandra. Tydskrif vir Letterkunde, Jaargang 49 no. 1, Herfs 2012.
  21. Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Kotze,_Elizabeth
  22. Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-n79-53800/