Elandsfontein (plaas)

Elandsfontein is een van die plase waarop woonbuurte aanvanklik op die Witwatersrand aangelê is, naamlik die suidoostelike uithoek van Johannesburg, heelparty voorstede van Alberton en enkele suidelike dele van Germiston.

Elandsfontein het teen 1886 toe goud ontdek is en die Sentrale Rand sy landelike karakter begin verloor het, in werklikheid uit twee dele bestaan: Elandsfontein No. 142 in die suide en Elandsfontein No. 147 in die noorde. Op die noordelike plaas is Bedfordview aanvanklik as kleinhoewes aangelê en Geldenhuis Estate-kleinhoewes genoem. Die naam is op 4 Februarie 1926 na Bedfordview verander na aanleiding van Bedford Farm, sir George Farrar se plaas wat van die voorstad af sigbaar is. Blykbaar is ’n groot deel van Germiston ook op die noordelike Elandsfontein aangelê, en wel in 1887. Die ontluikende stad het tot 1904 as Elandsfontein bekendgestaan, toe die naam amptelik na Germiston verander is, na aanleiding van die geboorteplaas van die goudmynpionier John Jack naby Glasgow in Skotland. Die naam leef voort in verskeie dele van die plaas wat nog nie ontwikkel is nie.

Agtergrond

Tydens die aanvanklike vestiging van Voortrekkers uit die Kaapkolonie in Transvaal is mans bo 16 toegelaat om by die owerheid om twee plase van hul keuse aansoek te doen. Die baie spruite en vrugbare grond het die aanlê van plase op die Witwatersrand aanloklik gemaak vir dié nedersetters, maar weens die koue winters waartydens die gras doodgeryp het, het die gebruik bestaan om ’n tweede plaas in die warmer streke uit te soek. So het die meeste Boere teen die 1880's elk twee plase besit: ’n somerplaas op die hoëveld (Witwatersrand) en ’n winterplaas in die laeveld.

Met die uitsoek van plase op die Rand het die Boere net belang gestel in die landbouwaarde van die grond aangesien hulle onbewus was van die enorme ondergrondse rykdom. Volgens oorlewering was daar gevalle dat plase op die Rand voor 1886 vir ’n span osse of ’n ossewa verruil is. Tog het die waarde van die grond vanaf omstreeks 1883 vermeerder, waarskynlik omdat die gemeenskap op die Witwatersrand toe reeds sterk bewus was van die moontlike aanwesigheid van goudrykdomme.

Weens onderverdeling van die plase en die groot families wat daarop gewoon het, is die Rand reeds etlike jare voor die ontdekking van die dagsoom betreklik dig bewoon. In Julie 1875 was daar byvoorbeeld 281 burgers in die wyk Witwatersrand (distrik Pretoria) en minstens 200 in die wyk Kliprivier (distrik Heidelberg); dus sowat 500 burgers en hul afhanklikes in ’n tyd toe gesinne dikwels uit agt of meer kinders bestaan het en in sommige gevalle bejaarde ouers ook op die plaas gewoon het in 'n tyd toe ouetehuise ongekend was.

Elandsfontein

Jan Meyer was die eienaar van drie aangrensende plase in die suidooste van die huidige Johannesburg, waaronder Elandsfontein.

Die ou stadsaal in Alberton-Noord. Alberton is in 1904 op die plaas Elandsfontein aangelê, maar het eers in 1939 munisipale status verkry.

Twee beskikbare bronne vertel uiteenlopende verhale oor die geskiedenis van Elandsfontein, moontlik omdat na verskillende dele van die plaas verwys word. Die een weergawe is dat Org Meyer, die vader van die Volksraadslid en veldkornet Jan Meyer (1842–1919) in 1844 uit die Karoo na die Rand teruggekeer en drie plase ontvang het: Elandsfontein (die familie se woonplaas), Klipriviersberg en Alwynsfontein. Volgens dié weergawe is die Albertonse voorstede op die plaas aangelê. Dit het dus betrekking op die suidelike deel, Elandsfontein 142.

Volgens die ander weergawe is die plaas Elandsfontein op 17 Junie 1867 aan Gerhardus Philippus Leonardus van der Linde uitgereik. In 1869 het hy 'n gedeelte van Elandsfontein (1 284 morg) aan Johannes Alwyn van der Linde verkoop. Aangesien daar ’n Van der Lindeweg in Bedfordview is, kan aanvaar word dat die Van der Lindes se grond was. Die orige 2 280 morg het hy op 21 April 1885 aan sy twee seuns, Hendrik Stephanus van der Linde en Daniël Michiel van der Linde, geskenk teen betaling van £50 en op voorwaarde dat die twee seuns "zich verbinden hunnen vader en zijne huisvrou (hunne moeder) gedurende hunne leeftijd vrij en ongestoord woning te verschaffen op dit gemelde eiendom en voor hun goed te zorgen zooals 't kinderen betaamt, beloven zij verder hunne ouders op te passen tot hunne ouderen dood "

Johannes Alwyn van der Linde is in die vroeë 1870's oorlede en op 3 Oktober 1873 is sy gedeelte van die plaas oorgedra op die naam van sy weduwee, Maria Magdalena van der Linde. Sy is later in gemeenskap van goedere met Schalk Willem Jacobus Meyer getroud. Meyer het ná die ontdekking van goud op bekwame wyse groot finansiële voordele behaal uit die verkoop van gedeeltes van hierdie plaas, maar op die vooraand van die goudontdekking het hy byna 'n groot verlies gely deur sy plaas vir twee jaar aan P.C. van der Walt te verhuur. Gelukkig vir hom het die kontrak wat hulle op 9 Januarie 1886 opgestel het, deur die mat geval, anders sou Meyer slegs 20 mud koring, 20 rolle tabak en een mud droë vrugte vir sy plaas ontvang het, soos die huurkontrak bepaal het.

In 1904 is Alberton op die plaas Elandsfontein aangelê en in 1939 het dit munisipale status verkry. Dis genoem na genl. Hendrik Abraham Alberts, voorsitter van die sindikaat wat die grond in 1904 aangekoop het.

Bronne

• (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (en) Raper, Peter Edmund. 2004. New Dictionary of South African Place Names. Johannesburg & Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
• (af) Stals, prof. dr. E.L.P (red.). 1978. Afrikaners in die Goudstad. Deel 1. 1886 - 1924. Kaapstad en Pretoria: HAUM.