Gebruiker:Suidpunt/Harenarium

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Die Latynse grammatika behandel op stelselmatige wyse die eienskappe van die Latynse taal. Dit ressorteer onder die Italiese vertakking van die Indogermaanse tale. Die grammatika self toon baie ooreenkomste met die moderne en geskiedkundige tale van hierdie taalfamilie. Latyn vorm die grondlaag waarop die Romaanse tale gebou en uit ontwikkel het.

Latyn is net soos Oudgrieks, Sanskrit en ander ou Indogermaanse tale een met woordbuigings (fleksie), wat die grammatikale inligting op 'n samestellende (sintetiese) wyse uitdruk. (Uit weergawe 21 April 2016 verwyder: Met die ontwikkeling van Volkslatyn en die uiteindelike totstandkoming van die Romaanse tale het die tipologie van Latyn toenemend 'n analitiese taalbou begin aanneem.)

Vergeleke met die grammatika van die herboude Oerindogermaanse taal, toon Latyn taalkundige prosesse wat meestal as vereenvoudigings aangesien word. Dit kan geëien word aan die agtervoegsels wat by werkwoordtyd (Tempora) en naamvalle (Kasus) gebruik word, asook die vermindering na vyf werkwoord- en ses selfstandige naamwoordklasse. Daarby het die agt tot nege naamvalle uit die oertaal tot ses in Latyn verminder. Hierdie taalkundige begrippe wat uit die beskrywing en bespreking van die klassieke tale (waaronder ook Latyn) in die geskiedenis ontwikkel het, word vandag sowel in die taalkunde as in die algemene omgang dikwels gebruik by tale wat nie tot die Indogermaanse tale hoort nie.

Hierdie artikel behandel slegs die "Klassieke" Latyn. Dit is 'n genormeerde kunstaal wat wesenlik slegs in die eerste eeu voor Christus deur die destydse Romeinse skrywers gebruik is en vandag in Latynonderrig by skole aangebied word. Lees ook die artikel oor Oudlatyn.

Klankleer[wysig | wysig bron]

Vir meer inligting, besoek die artikel Latynse uitspraak

Woordvorming[wysig | wysig bron]

Die woordvorming in Latyn word veral deur afleiding gekenmerk, waarby sowel die werkwoordstamme (deverbatiewe) asook die naamwoordstamme (denominatiewe) as uitgangspunt vir hierdie afleidings kan dien. Daar bestaan 'n groot aantal woordvormingsagtervoegsels waarmee nuwe selfstandige naamwoorde en byvoeglike naamwoorde geskep kan word. Net so kan ook werkwoorde uit naamwoorde afgelei word.

Net soos in Duits kan die groot aantal voorvoegsels ook in Latyn die grondbetekenis van die onderskeie werkwoorde en naamwoorde laat wissel.(Van weergawe 21 April 2016 is verander: Präpositionen (voorsetsels) na Präfixen (voorvoegsels).)

Deur middel van die agtervoegsel -sc- word inchoatiese werkwoorde gevorm, d.w.s. 'n werkwoord wat die inchoatiewe aspek ("wat in 'n beginstadium verkeer") sterk op die voorgrond stoot. 'n Mens kry op soortgelyke wyse byvoorbeeld in Afrikaans die werkwoorde wat met ont- begin, soos ontbrand, ontvlam, ontwaak.(Van weergawe 21 April 2016 is verander: "invoegsel -sc-" (Mittels des Infixes -sc-) is verander na "agtervoegsel -sc-" (...Suffixes -sc-).)

Anders as in die Oudgrieks en Sanskrit (maar ook die Duits en Afrikaans) is die samestellings met selfstandige naamwoorde (bv. hond + hok = hondehok) in Latyn 'n rare verskynsel. Dit is 'n wesenstrek wat in die Romaanse tale voortgesit word.[1]

Woordsoorte[wysig | wysig bron]

Die woordsoorte of -klasse van die Latynse taal kan tot 'n hoë mate in verbuigbare (flekteerbaar, veranderlike) en onverbuigbare woorde ingedeel word. Die verbuigbare (flekteerbare) woorde van die Latyn sluit in die verbuigende naamwoorde of dan deklinerende naamwoorde (o.a. selfstandige naamwoorde wat uit eiename, voornaamwoorde, byvoeglike naamwoorde en telwoorde bestaan) en vervoegende werkwoorde. Soos alle ou Indogermaanse tale besit ook Latyn 'n ryke vormleer (morfologie) wat heel gepas met veel leerinspanning gepaard gaan.

Die woordsoorte wat nie verbuig of vervoeg kan word nie is:

  • Bywoorde
  • Voorsetsels (wat agtersetsels ook insluit)
  • Voegwoorde (wat ook toevoegings (subjunksies) insluit)
  • Tussenwerpsels

Klassieke Latyn ken geen bepaalde of onbepaalde lidwoord nie, maar Middellatyn wel.

Die verbuiging (fleksie) in Latyn[wysig | wysig bron]

(Gaan hierdie aanname na): Ek dink ek moet vir die lesers uitspel: 'n woordstam, of "stam", is 'n woord in sy grondvorm wat nie in die huidige taal eenvoudiger gemaak kan word nie. So het jy in Afrikaans "oom" en in Middelhoogduits "oheim". Hierdie woorde kan nie nog eenvoudiger gemaak word nie. Maar die wortel(s) is veel ouer en strek veel vroeër in die geskiedenis terug, as ek dit nou reg verstaan. By http://etymologiebank.nl/trefwoord/oom sien ons "oheim" en "oom" is 'n vereenvoudiging van *awa-haima. Die eersgenoemde hou verband met "avus" (grootvader) en haima beteken "woonplek".

Die grammatikale funksies van die naamwoordverbuigings en werkwoordvervoegings kan in Latyn soos volg uitgedruk word:

  • die plasing van agtervoegsels
  • verandering van die woordstam
  • reduplikasie (slegs by vervoeging)

In Latyn vervul die voorvoegsels nie soos die agtervoegsels die rol van grammatikale bousels (morfeme) nie, maar word slegs by woordvorming gebruik. Latyn verskil in hierdie opsig van baie ander Indogermaanse tale waar die voorvoegsels ook as grammatikale morfeme kan dien. In Oudgrieks, Sanskrit en Armeens kry mens die toevoeging van 'n klank vooraan die werkwoordstam om 'n verledetyd aan te dui (augmentering of vermeerdering). Ook in Duits kry mens die voorvoegsel ge- wat by die deelwoord van die voltooide verlede tyd van die sterk werkwoorde gebruik word - vergelyk: Ich esse; ich aß; ich habe gegessen.

Die toevoeging van agtervoegsels is die gebruiklikse vorm van verbuiging in Latyn. Dit kom oorwegend by die vervoeging voor, maar word byna uitsluitlik by die verbuiging van die naamwoorde gebruik. Elke agtervoegsel kan, soos dit by flekterende tale gebruiklik is, gelyktydig verskeie grammatikale funksies vervul. So kan die agtervoegsel -arum by 'n woordstam dui op die woordgeslag wat vroulik is, 'n meervoud, en 'n besitlike naamval (genitief) wat ter sprake kom. Verskillende agtervoegsels kan agter mekaar aan 'n woordstam gevoeg word.

Die verandering van die woordstam of selfs (geheel en al) die -wortel is die kenmerkende erfenis van die Indogermaanse oertaal. Dit word byvoorbeeld nog baie sterk in Duits gevind (veral by die ablaut of klinkerwisseling van die sterk werkwoorde). Die oorspronklike Oerindogermaanse ablaut het egter in Latyn slegs nog in enkele taaloorblyfsels behoue gebly. Een voorbeeld is die verwisseling van die stameindklank -o- by die tweede verbuiging na -e in die vokatief enkelvoud (Brutus word Brute). Hier handel dit om die oorgeërfde e-vokaalwisseling uit die Indogermaanse oertaal. Maar die lukrake verandering van die stameindklank (byvoorbeeld vetus - veteris (oud) met die klankverandering van u na e) is slegs klankverskynsels en wat die grammatikale inhoud betref, betekenisloos. Die verbuiging van die wortel kom veral in Latyn voor by die woordstam van die voltooide verlede tyd. Nog 'n goeie voorbeeld is te vinde by die vervoeging van die koppelwerkwoord esse.

Selfstandige naamwoord[wysig | wysig bron]

Verbuigingskategorieë[wysig | wysig bron]

By die selfstandige naamwoord word die volgende grammatiese kategorieë aangetref:

  • Geslag (genus): manlik, vroulik, onsydig
  • Getal (numerus): enkelvoud, meervoud
  • Naamval (kasus): nominatief, genitief, datief, akkusatief, vokatief, ablatief, lokatief.

Wanneer daar sprake is van kongruensie (of grammatikale ooreenstemming) stem twee of meer woorde ten opsigte van getal, geslag en persoon of naamval (wat in sinsverband bymekaar hoort) ooreen, soos byvoorbeeld bonarum feminarum (van goeie vrouens).

Geslag (genus)[wysig | wysig bron]

Soos die meeste ou Indogermaanse tale ken die Latynse taal drie grammatiese geslagte. Dit kan aan die hand van die stamuitgang vasgestel word, veral by die 1ste verbuiing (a-stamme) en die 2de verbuiging (o-stamme).

By persoonsame volg die grammatiese slag dié van die natuurlike geslag:

  • Manlik: vir (man), dominus (heer, meester), Marcus, Gaius, Gnaeus (manlike eiename)
  • Vroulik: femina (vrou), virgo (maagd), domina (meesteres), Maria, Lucretia, Hortensia (vroulike eiename)

Ook by selfstandige naamwoorde wat eintlik by 'n ander woordgeslag hoort, volg dikwels die natuurlike geslag na. So is die a-stamme sonder natuurlike geslag steeds vroulik (soos flamma, mensa, ira, insula). Daarteenoor is die selfstandige naamwoord agricola (boer) 'n a-stam, maar behoort to die manlike woordgeslag, omdat daarmee 'n man bedoel word: bonus agricola ('n goeie boer, die goeie boer)

Dit verskil hier wesenlik van Duits, waar die natuurlike geslag niks met die woordgeslag mee uit te waai het nie. Die verkleinwoorde met -chen of -lein bly steeds onsydig, selfs al is die selfstandige naamwoord oorspronklik vroulik of manlik: gute Maid -> gutes Mädchen, schöner Mann -> schönes Männlein.

Tipies van die Indogermaanse tale sal die Latynse onsydige selfstandige naamwoorde, byvoeglike naamwoorde, deelwoorde, voornaamwoorde en telwoorde by die eerste en vierde naamval (nominatief en akkusatief) sowel in die enkelvoud as in die meervoud ooreenstem.

Getal (numerus)[wysig | wysig bron]

Wat die woordgetal betref ken Latyn die enkelvoud en meervoud. By bittermin woorde kry mens nog die oorblyfsels van die tweevoud. Dit word gekenmerk deur die uitgang -o, byvoorbeeld duo (twee), ambō (beide).

Naamval (kasus)[wysig | wysig bron]

Daar is vyf afsonderlike naamvalle in Latyn: nominatief, genitief, datief, akkusatief en ablatief. Hierby kom nog die vokatief, maar hier kry dit slegs sy eie vorm by 'n enkele selfstandige naamwoordklas (2de verbuiging) in die enkelvoud, manlike woordgeslag. Verder bly die vokatief meestal dieselfde as die nominatief. Reste van die lokatief kom nog voor by stadsname, sommige woorde (rus, domus, tempus, humus), asook enkele verstokte bywoorde.

Dikwels deel die verskillende naamvalle dieselfde vorm.

Nominatief[wysig | wysig bron]

Die nominatief gee die onderwerp van 'n sin aan.

In die nominatief se meervoudsvorm het Latyn die nominatiefuitgang -s of -es bewaar. Slegs by die a/o/e-stamme word die vorme van die voornaamwoorde gebruik (byvoorbeeld illi "daardie", nominatief meervoud manlik" – domini "here, meesters", nominatief meervoud manlik; illae "daardie" nominatief meervoud vroulik – dominae "meesteresse", nominatief meervoud vroulik).

Gewoonlik word -es by die meervoud gebruik, wat met die voorafgaande klinker saamsmelt (byvoorbeeld: portus, turres, plebes); onsydige meervoude kry altyd die uitgang -a (byvoorbeeld: maria, capita).

Genitief (besitsnaamval)[wysig | wysig bron]

Die genitief dui die besit of betrekking met 'n ander woord aan. Dit kan in Latyn sowel attributief of predikatief geskryf word. (In die sin Die liewe hond is rustig is "liewe" attributief en "rustig" predikatief). Die genitief het die uitgang -i (dit word by die a-Stämmen as ae gespel, maar in die Klassieke Latynse uitspraak is dit ai), -is in die enkelvoud, -rum of -um in die meervoud (byvoorbeeld: dominae – dominarum, domini – dominorum, rei – rerum, portus – portuum, turris – turri-um, plebis – plebium, capitis – capitum).

Die oorspronklike Indogermaanse uitgang by die genitiewe enkelvoud was -os. Latyn het daarteenoor die klinkerwisselende vorm -es > -is. Ook by die a-stamme staan oorspronklik -as . Hierdie uitgang het egter slegs by uitdrukkings soos pater familias behoue gebly. By meervoude het Latyn die uitgang -um < -om. Die a/o-stamme het by die meervoud die uitgange van die voornaamwoorde oorgeneem (byvoorbeeld: illorum "van daardie", Genitief, meervoud, manlik – dominorum "van die here", Genitief, meervoud, manlik).

Die genitief is by die volgende naamvalfunksies te vinde:

Konstruksie Latynse voorbeeld Vertaling
Genitivus subjectivus
(Onderwerpsgenitief)
amor patris die liefde van die vader
Genitivus objectivus
(Voorwerpsgenitief)
amor patris die liefde aan die vader
Genitivus possessivus
(Besitsgenitief)
domus patris die huis van die vader
Domus patris est. Die huis behoort aan die vader. (Predikatief geskryf)
Genitivus qualitatis
(Eienskapsgenitief, aardsgenitief)
puer novem annorum 'n negejarige seun
Amicus erat corporis parvi. Die vriend was van klein liggaamsbou. (Predikatief geskryf)
Genitivus pretii
(Waardegenitief of waarskattingsgenitief)
aestimare parvi op weinig waarde skat
Genitivus partitivus (totius)
(Deelsgenitief, gedeelde eenheidsgenitief)
multum laboris baie moeite
Genitivus explicativus
(Begripsverklaringsgenitief)
verbum libertatis die woord "vryheid"
Genitiefvoorwerp
(by werkwoorde van gedagtes
, gerigte handelinge en
by onpersoonlike werkwoorde van gevoelsuiting)
noli oblivisci mei Vergeet my nie!
aliquem stultitiae arguere iemand van domheid/dwaasheid beskuldig
me taedet istius sermonis hierdie geklets walg my
Genitief in die afhanklikheid van sommige byvoeglike naamwoorde
(gretig, kundig, mee rekening hou, deelagtig, magtig, volledig en by hul teenoorgesteldes)
cupidus contionis strydsugtig
ignarus linguae Latinae sonder die kennis van Latyn
expers rationis sonder rede

Datief[wysig | wysig bron]

Die datief kom as die doel of ontvanger by die datiefvoorwerp (indirekte voorwerp) voor. Dit word by die enkelvoud meestal gekenmerk deur die uitgang -i (byvoorbeeld rei, portui, turri, plebi, capiti), by die a/o-stamme deur -ae (byvoorbeeld dominae) of -o (byvoorbeeld domino).

In die meervoud is die uitgang by die a/o-stamme -is, dikwels -(i)bus (byvoorbeeld dominis, rebus, portibus, turribus, plebibus, capitibus). Omdat woorde soos dominis sowel die datief van dominus as van domina kan wees, kry mens in hierdie en soortgelyke gevalle soms die uitgang -abus vir die a-stamme (byvoorbeeld: deis deabusque "vir die gode en godinne"). → u-stamme het oorspronklik die uitgang -ubus gehad, wat onder andere by arcubus, artubus, tribubus behoue gebly het.[2]

By die datief enkelvoud kan die herkoms in Latyn van -i  teruggevoer word na -*ei. By die o-stamme het die Oudlatynse -oi verander na -o en in die meervoud is die Latynse -bus  afkomstig van -*bhjos.

Akkusatief[wysig | wysig bron]

Die akkusatief kom voor by die voorwerp van 'n werkwoord (direkte voorwerp) of by 'n akkusatiefeisende voorsetsel. Dit word as naamval van die doel na die meeste voorsetsels geplaas, en vorm ook losstaande rigtingaangewers (byvoorbeeld Romam proficisci "na Rome vertrek").

Die akkusatief het meestal die uitgang -m (byvoorbeeld: dominam, dominum, rem, portum, turrim, plebem); die meervoud kry die uitgang -s met verlenging (byvoorbeeld dominas, dominos, res, portus, turris, plebes). Die i-stamme het later ook die akkusatiefmeervoud -es bygekry. By alle onsydige woorde is die akkusatief in die enkelvoud en meervoud dieselfde as die onderskeie nominatiewe.

Latyn het die Indogermaanse akkusatiefuitgang -m en -s onveranderd behou.

Vokatief[wysig | wysig bron]

Die vokatief behsels die aanspreek van 'n persoon (aanroepsvorm). Dit is nie van die gesegde (predikaat - 'n gedeelte van 'n sin waar die werkwoord die kern is buiten die onderwerp) afhanklik nie en daarom nie noodwendig 'n klous ('n konstruksie wat 'n hoofwerkwoord bevat) of sinsdeel nie.

Vormleer: Omdat die vokatief geen betrekking tot ander sinsdele uitwys nie, het dit oorspronklik geen naamvaluitgang gehad nie. In Latyn is die vokatief in byna al die verbuigings gelykvormig aan die nominatief. Die uitsonderings is onder andere die vokatief enkelvoud van die selfstandige naamwoorde en byvoeglike naamwoorde, waar die uitgang -us van die o-verbuiging by die vokatief -e word (klinkerwisseling; ablaut). Eindig 'n selfstandige naamwoord met -ius, word dit by die vokatief -i. Verder word meus "my" in die vokatief mi.

Voorbeelde:

  • Quid fecit, senatores? – Wat doen jy, senatore?
  • Et tu, mi fili Brute? – Ook jy, my seun Brutus?
  • Quo vadis, Marce? – Waarheen gaan jy, Marcus?
  • Quid facis, mi fili? – Wat maak jy, my seun?

Uitsonderings: Die vokatief van deus (god) word in die Klassieke Latyn verander na dive (vokatief van divus "goddelik"). Terwyl die Romeinse - dus heidense - gode so aangedui word, bly die vokatief van Deus (God in die Joods-Christelike sin) meestal soos die nominatief (byvoorbeeld: Miserere mei, Deus - "Wees my genadig, o God."). Die -i-eindigende vokatief van woorde wat met die -ius-uitgang eindig, kry mens ook by -eius, -aius en -aeus: Pompei, Gai, Gnaei. Woorde van Griekse herkoms wat op -as (-ας) eindig, soos Aeneas, kry in die vokatief -a. Woorde van Griekse herkoms wat op -es (-ης) eindig, soos Anchises, dynastes, asook -e soos Andromede, kry in die vokatief -e: Aenea, Anchise, dynaste, Andromede. Hierdie woorde het egter dikwels "normale" Latynse wisselvorme soos Andromeda vir Andromede en Anchisa vir Anchises.[3] Hercules word aangeroep: Hercules, Hercule of Hercle. En Jesus word Jesu.

Ablatief[wysig | wysig bron]

Die Latynse ablatief het ontstaan deur die samesmelting van enkele ou naamvalle: die ablatief, die instrumentnaamval (instrumentalis) en die lokatief. Die ablatief het daarom ook 'n verskeidenheid funksies in Latyn oorgeërf. Om verwarring te vermy, word die voorsetsels meer ingespan, veral by die gebruik van die lokatief. Die ablatief kom voor as bywoordelike bepaling alleen, of met die ablatiefvereisende voorsetsel. Dit vervul die drie basiese funksies: "deur middel van" aan te dui (die daadmiddel, of middel om iets mee te verrig), "begeleiding" (iets/iemand wat saam met iets/iemand anders gepaardgaan) en skeiding.

Oorspronklik het die ablatief 'n beweging in tyd of ruimte weg van die daaropvolgende selfstandige naamwoord beteken, byvoorbeeld a Roma "(weg) van Rome", Ab Urbe Condita "sedert die stigting van die stad (Rome)". Die ablatief as instrumentsnaamval beteken die gebruik van iets/'n ding, bv. gladio pugnare "met die swaard veg". Die ablatief as lokatief beteken 'n plek in ruimte of tyd, byvoorbeeld eo loco "op daardie plek", eo tempore "op daardie oomblik". By die werkwoorde waarmee handel vereenselwig word, kry mens die Ablativus pretii: denario "vir een/'n Denar".

In die enkelvoud eindig die ablatief op 'n verlengde stamklinker; die stamme wat met 'n medeklinker eindig kry -e (byvoorbeeld: domina, domino, re, portu, turri, plebe, cápite). In die meervoud is die ablatiewe altyd identies met dié van die afsonderlike datiewe.

In Oudlatyn was die gemene enkelvouduitgang -d, byvoorbeeld med "van my (af)", lupod "van die wolf (af)", ens.; die uitgang -e in die enkelvoud van die medeklinkerverbuiging was egter die oorspronklike lokatiefuitgang gewees.

Lokatief[wysig | wysig bron]

Die lokatief dui die plek van 'n gebeurtenis aan. Buiten enkele plekname en min ander woorde (byvoorbeeld Romae "in Rome", Deli "op Delos", domi "tuis/by die huis") word deur die ablatief van die plek vervang.

Voorbeelde van stadsname:

Verbuigingsklas, Getal, Geslag Nominatief Lokatief
1ste Verbuiging, enkelvoud, vroulik Roma
Sinopa of Sinope
Romae
Sinopae
1ste Verbuiging, meervoud, vroulik Athenae Athenis
2de Verbuiging, enkelvoud, vroulik Corinthus of Corinthos Corinthi
2de Verbuiging, enkelvoud, onsydig Londinium Londinii
2de Verbuiging, meervoud, manlik Puteoli
Delphi
Puteolis
Delphis
2de Verbuiging, meervoud, onsydig Hierosolyma Hierosolymis
3de Verbuiging, enkelvoud, vroulik Carthago Carthagine, ook Carthagini
3de Verbuiging, enkelvoud, vroulik Neapolis Neapoli
3de Verbuiging, meervoud, vroulik Gades of Gadis
Andes
Gadibus
Andibus

Die Oudlatynse lokatief het Romai en Deloi. Dit bestaan ook in ander stamklasse. Die reste van die ou lokatiewe het in die verstokte bywoorde soos ibi (daar) behoue gebly.

Verbuigings (Klasse/stamme)[wysig | wysig bron]

Die selfstandige naamwoorde word volgens vyf patrone na gelang van die verbuiging ingedeel. Hulle is tradisioneel genommer (1ste, 2de, 3de verbuiging, ens.), maar ook volgens die oorspronklike stameindklank wat in die Klassieke Latyn met die vroeë eindklank saamgesmelt het. 'n Mens beskou die eerste verbuiging byvoorbeeld as die a-verbuiging of praat van die "a-stamme".

Die 3de verbuiging vorm in meer as een opsig 'n uitsondering, omdat die vroeë medeklinkerstamme en die i-stamme begin saamsmelt het. Dit was 'n neiging wat met verloop van tyd begin toeneem het.

Oorsig[wysig | wysig bron]

Verbuiging 1ste verbuiging 2de verbuiging 3de verbuiging 4de verbuiging 5de verbuiging
Stam a-verbuiging o-verbuiging Medeklinker-
verbuiging
Gemengde stamme i-stamme u-verbuiging e-verbuiging
Voorbeeld domina, -ae f.
"die meesteres"
dominus, -i m.
"die heer"
"die meester"
mercator, -oris n.
"die koopman"
"die handelaar"
navis, -is f.
"die skip"
turris, -is f.
"die toring"
portus, -us m.
"die hawe"
res, rei f.
"die saak"
Enkelvoud
Nominatief domina dominus mercātor nāvis turris portus rēs
Genitief dominae dominī mercātōris nāvis turris portūs r *
Datief dominae dominō mercātōrī nāvī turrī port r *
Akkusatief dominam dominum mercātōrem nāvem turrim portum rem
Ablatief dominā dominō mercātōre nāve turrī portū rē
Vokatief domina domine mercātor nāvis turris portus rēs
Meervoud
Nominatief dominae dominī mercātōrēs nāvēs turrēs portūs rēs
Genitief dominārum dominōrum mercātōrum nāvium turrium portuum rērum
Datief dominīs dominīs mercātōribus nāvibus turribus portibus rēbus
Akkusatief dominās dominōs mercātōrēs nāvēs (navīs) turrīs portūs rēs
Ablatief dominīs dominīs mercātōribus nāvibus turribus portibus rēbus
Vokatief dominae dominī mercātōrēs nāvēs turrēs portūs rēs
* By woorde wat op ies uitgaan, is dit in die genitief en datief enkelvoud -ēī pleks van -eī, byvoorbeeld nominatief diēs en genitief en datief diēī.

By die reëlmatige onsydige woorde kry mens die volgende verbuigings:

Verbuiging o-verbuiging medeklinker i-verbuiging u-verbuiging
Enkelvoud
Nominatief /
Akkusatief
dōnum os mare cornū
Dativ cornū
Meervoud
Nominatief /
Akkusatief
dōna ossa maria cornua

Selfstandige naamwoorde van die sogenaamde gemengde verbuiging het dieselfde vorm soos dié van die i-verbuiging. In die akkusatief en ablatief het hulle egter dieselfde uitgange soos die medeklinkerverbuiging. Die oorgrote deel van die selfstandige naamwoorde met die Nominatief-enkelvoud-uitgang -is behoort tot die gemengde verbuigings.

Die bostaande verbuigingspatroon geld vir verreweg die meeste Latynse selfstandige naamwoorde. Tog is daar 'n groot aantal uitsonderings. Die meeste onreëlmatighede ontstaan as gevolg van die volgende verskynsels:

  • sonderlinge skryfwyse (byvoorbeeld: rex "koning" pleks van *regs, lux "lig" pleks van *luks)
  • klinkerwisseling (byvoorbeeld: homo - hominis "mens", caput - capitis "kop")
  • d en t voor die s of na die konsonant by die woordeinde word weggelaat, soos byvoorbeeld by laus – laudis "lof", sors – sortis "lot", cor – cordis "hart", lac – lactis "melk"
  • die weglaat van n in die nominatief by die manlike en vroulike woordgeslag (byvoorbeeld: sanguis – sanguinis "bloed", ordo – ordinis "orde")
  • rotasisme (verandering van s na r, byvoorbeeld: corpus – corporis "liggaam", honos - honoris "eer“, ius - iuris "reg")
  • uitruil van e/o en i/u (byvoorbeeld: miles – militis "soldaat", cinis – cineris "as", mare – maris "see", robur – roboris "krag")
  • s in die nominatief enkelvoud na m (weens die wegval van die p, byvoorbeeld: hiems – hiemis "winter").

Eerste verbuiging (a-verbuiging)[wysig | wysig bron]

Die eerste verbuiging is meestal woorde van die vroulike woordgeslag wat in die nominatief enkelvoud op -a uitgaan, byvoorbeeld domina "meesteres".

domina, ae f. "die meesteres"
Getal Enkelvoud Meervoud
Nominatief domina dominae
Genitief dominae dominarum
Datief dominae dominis
Akkusatief dominam dominas
Ablatief domina dominis

Opmerkings:

  • Manlike persone bly steeds manlik (natuurlike geslag word bo woordgeslag gestel). Byvoorbeeld: agricola "boer".
  • Sommige Griekse leenwoorde het die nominatiefuitgang -as, byvoorbeeld Aeneas (die vokatief is hier Aenea en die akkusatief ook Aenean).
  • By 'n aantal woorde het die argaïese uitgange behoue gebly, soos -as by die genitief enkelvoud by pater familias "huisvader" en -abus by die datief en ablatief meervoud deabus "die godinne".

Tweede verbuiging (o-verbuiging)[wysig | wysig bron]

Die tweede verbuiging behels manlike en onsydige selfstandige naamwoorde, byvoorbeeld die manlike dominus "heer" en die onsydige templum "tempel".

dominus, i m. "die heer"
Getal Enkelvoud Meervoud
Nominatief dominus domini
Genitief domini dominorum
Datief domino dominis
Akkusatief dominum dominos
Ablatief domino dominis
Vokatief domine domini
 
templum, i n. "die tempel"
Getal Enkelvoud Meervoud
Nominatief templum templa
Genitief templi templorum
Datief templo templis
Akkusatief templum templa
Ablatief templo templis
Vokatief templum templa

Van die o van die o-verbuiging in die Klassieke Latyn het nie alte veel oorgebly nie: eerstens word -os en -om tot -us en -um omgeskakel; tweedens het die Oudlatynse diftong -oi na -i verskuif. Die vokatiefuitgang -e is die Indogermaanse klinkerwisseling van die stamklinker o.

Selfstandige naamwoorde in die nominatief enkelvoud met die uitgang -(e)r, (byvoorbeeld: puer "seun" of ager "land, akker") hoort ook by die 2de verbuiging. Slegs by die nominatief en vokatief enkelvoud wyk hulle van die normale paradigma af. Sommige van hierdie selfstandige naamwoorde kan by die verbuiging die -e- verloor (dit is in hierdie geval 'n hulpklinker); soos byvoorbeeld ager, wat in die akkusatief enkelvoud slegs nog agr-um is:

puer, i m. "die seun"
Getal Enkelvoud Meervoud
Nominatief puer pueri
Genitief pueri puerorum
Datief puero pueris
Akkusatief puerum pueros
Ablatief puero pueris
Vokatief puer pueri
 
ager, i m. "die land/akker“
Getal Enkelvoud Meervoud
Nominatief ager agri
Genitief ageri agrorum
Datief agro agris
Akkusatief agrum agros
Ablatief agro agris
Vokatief ager agri

Opmerkings:

  • Selfstandige naamwoorde met die uitgang -ius, veral eiename soos Claudius, het -i in die genitief enkelvoud pleks van -ii. Die vokatief gaan op -i uit.
  • Locus "plek", van die manlike woordgeslag, het ook in die nominatief en akkusatief meervoud loca - op dieselfde wyse wat onsydige woorde te werk gaan.
  • deus "god" het by die nominatief en vokatief meervoud di, by datief en ablatief meervoud dis, by genitief meervoud soms deûm, asook ander vorme by die onderskeie naamvalle.
  • Die uitgang -um van die genitief meervoud kry soms 'n sametrekkingsteken (signum contractionis, uitgebeeld met 'n kappie) -ûm. Voorbeelde sluit in: triumvirum of triumvirûm pleks van triumvirorum ("van die Drieman"); en templa deum of templa deûm in stede van templa deorum "die tempel van die gode".
  • humus "grond" is vroulik, vulgus "volk" en virus "gif" is onsydig.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. Im Mittellateinischen lassen sich einige Substantivkomposita wie virlupus (Mannwolf, Werwolf, Lykanthrop) und Deushomo (Gottmensch) finden. Siehe:
    • Peter Stotz: Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Zweiter Band. Bedeutungswandel und Wortbildung. Verlag C.H.Beck München, 2004, S.454 (bei books.google). Zitat: „Nur ganz schwach – und anscheinend nur in Lehnbildungen – vertreten ist der etwa im Dt. so verbreitete Zssg.'stpus Haustür ‚des Hauses Tür?‘“. Als Beispiele werden Deus-homo (nach griechisch θεάνθρωπος) und virlupus (nach angelsächsisch werewulf) angeführt.
    • Peter Stotz: Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Fünfter Band. Bibliographie, Quellenübersicht und Register. Verlag C.H.Beck München, 2000, S.1041 (bei books.google). Zitat: „virlupus, -i,‚Werwolf?‘“.
  2. Otto Schulz: Ausführliche lateinische Grammatik für die oberen Klassen gelehrter Schulen. Halle, 1825, S.108 (bei books.google)
  3. Otto Schulz: Ausführliche lateinische Grammatik für die oberen Klassen gelehrter Schulen. Halle, 1825, S.51f. (bei books.google)
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Duitse Wikipedia vertaal.