Gereformeerde Kerke in Namibië
Die Gereformeerde Kerke in Namibië is die gemeentes van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in Namibië wat sedert Junie 1930 in die destydse Suidwes-Afrika gestig is en teen 2015 reeds 18 gemeentes getel het met 1 917 belydende en 907 dooplidmate. Omstreeks 2015 het vyf gemeentes, Aranos, Outjo, Biermanskool, Namib Kus en Khomas Hoogland hulle losgemaak van die kerkverband. Op 21 September 2023 het die Klassis Etosha oorgegaan in die Nasionale Sinode Namibië.
Die eerste drie gemeentes van die Gereformeerde Kerk is eers in 1930 in die mandaatgebied Suidwes-Afrika gestig, meer as drie dekades ná die eerste NG gemeente, Gibeon, later Mariental genoem. ’n Groot aantal lidmate van die Gereformeerde Kerk is van 1928 tot '31 teen ’n koste van £500 000 deur die Unie-regering uit Angola na Suidwes-Afrika gerepatrieer en plase toegeken in die distrikte Gobabis, Gibeon en Outjo. Hulle was die oorlewendes en nasate van die Dorslandtrek wat vanaf 1874 in twee groot en ’n kleiner groep uit Transvaal deur die Kalahari (vandaar die naam Dorsland) na eers Suidwes-Afrika en toe in 1880 na Angola getrek het. In dié Portugese kolonie het die Dorslandtrekkers hulle in die omgewing van Humpata gaan vestig waar ds. Jan Lion Cachet die Gereformeerde kerk Humpata in 1881 gestig het. Mettertyd het die Angola-Afrikaners ook noord van Humpata gaan woon sodat die Gereformeerde kerk Que in 1906 gestig is om in dié mense se geestelike behoeftes te voorsien.
Redes vir die repatriasie[wysig | wysig bron]
’n Ongeslaagde poging is reeds omstreeks 1883 aangewend om die Angola-Afrikaners terug te bring na Transvaal. Die emigrante het ’n tyd lank ’n taamlik goeie bestaan gevoer. En tog het hulle, nes die oorspronklike aankomelinge, vreemdelinge in ’n vreemde land gebly. Die koms van die spoorweë het hulle ontneem van hul inkomste uit transportryery en die opbrengs van hul jagtogte het mettertyd afgeneem. Die ontwikkeling van grootskaalse plantasies ten koste van kleinskaalse boerdery het ook teen hulle getel. Ook het verhouding met die Portugese owerheid mettertyd versuur omdat die Portugese begin voel het hulle kon sonder die Boere klaarkom by wie hulle al die nodige vaardighede geleer het, soos veeteelt en die skietkuns. Die Sweedse reisiger Peter Möller het dit reeds in 1895/'96 opgemerk, net 15 jaar nadat die Boere hulle hier kom vestig het en meer as 30 jaar voor die byna volledige repatriasie van 1928. Hy het toe al die meeste van die redes uitgesonder waarom hy gemeen het die Afrikaners sou Angola weer verlaat: Die Boere het nooit volle burgerskap geniet nie, hulle kon nie eiendomsreg op hul plase kry nie, Afrikaanse skole is verbied, hulle het gemeen hulle (Protestantse) geloof word bedreig en hulle kon nie meer ’n goeie bestaan voer uit kleinskaalse boerdery, jag en transportry nie.
Leiers van die Afrikanergemeenskap het die Uniale regering genader met die versoek om terug te keer na Suid-Afrikaanse grondgebied, meestal die mandaatgebied Suidwes-Afrika. Ná beraadslaging met die administrateur en die Unie se minister van lande, het die regering van genl. J.B.M. Hertzog £500 000 vir die tweede groot trek van die Angola-Boere beloof, dié keer suidwaarts oor die Kunenerivier tot in Suidwes. Van 22 Augustus 1928, toe die eerste groep die Kunene by Swartbooisdrift oorgesteek het waar daar ’n kamp vir hulle opgerig is, tot 27 Februarie 1929 is 1 922 mense, sowat 373 gesinne, na Suidwes-Afrika gerepatrieer. Ook per skip het ’n aantal mense in 1928 en '29 na Suidwes en Suid-Afrika geëmigreer. Nie al 420 gesinne aan wie treksertifikate uitgereik is, het wel getrek nie. Baie Afrikaners in die noorde van Angola, wat waarskynlik nie van die voorgenome trek geweet het nie, het ook nie sertifikate gekry nie. Die laaste Afrikaners van die repatriasie het Angola in 1930 en '31 verlaat.
Kerkskeuring[wysig | wysig bron]
Die sowat 300 blankes wat Angola in 1880 bereik het, was amper almal lidmate van die Gereformeerde Kerk en dié wat nie was nie, het so te sê almal omstreeks die stigting van die Gereformeerde kerk Humpata by dié kerkverband aangesluit. Maar in 1928, toe die meeste Angola-Boere na Suidwes-Afrika gerepatrieer is, was daar onder hulle ook heelparty lidmate van die Nederduitsch Hervormde Kerk, die gevolg van ’n kerkskeuring in Angola in 1908. Daarom het die eerste drie gemeentes van die Hervormde Kerk ook vanweë die repatriasie ontstaan, maar eers in 1937: Gobabis op 31 Julie, Otjiwarongo op 21 Augustus en Grootfontein op 4 September. Ná die repatriasie het net 15 lidmate van die Hervormde Kerk in Angola agtergebly, maar 35 gesinne van die Gereformeerde Kerk. Nietemin het die Hervormde Kerk se gemeente Humpata eers in 1958 (met die laaste groot repatriasie) ontbind, terwyl die Gereformeerde kerk Humpata reeds in 1926 ontbind het. Die verskil in lidmaattalle van destyds word vandag nog in die lidmaattalle van die twee kerkgenootskappe in Namibië weerspieël: In 2015 het die Gereformeerde Kerk amper 2 000 belydende lidmate gehad, vergeleke met die Hervormde Kerk se 1 058.
Die onenigheid in die Gereformeerde Kerk wat tot die skeuring gelei het, het reeds op 'n kerkraadsvergadering van 6 April 1908 na vore gekom toe dit duidelik blyk die meeste lidmate van Humpata verskil van die Sinode se standpunt oor die sending. Die volgende dag het 118 lidmate amptelik uit die Kerkverband bedank. Die lidmate het nie kans gesien dat ds. H.P.J. Pasch, Humpata se leraar van 1908 tot 1911, ook vir die mak volk se sendinggemeente preek en een leer elke drie maande die sakramente aan hulle bedien nie. Op 18 April 1908 het 124 lidmate die skriba van die Sinode in kennis gestel hulle onttrek aan die Gereformeerde Kerk omdat hul gevoelens oor die sendingsaak "geheel afwijken van de inzichten de Synode". Sommige het kort daarna hul bedanking teruggetrek. Die ontevredenes se aansoek om hulp tot die Gereformeerde Kerke van Nederland het hierna misluk omdat die kerk hulle uit die Skrif daarop gewys het dat hulle standpunt verkeerd is. Hulle is ook aangeraai om hulle met ds. Pasch te versoen en hul verband met die Kerk in Suid-Afrika, wat hulle met die jare geestelik en geldelik gesteun het, weer op te neem. Die ontevredenes het dié voorstelle verwerp.
Daarna het die Nederduitsch Hervormde Kerk tot Angola toegetree en stig ds. Pieter van Drimmelen op 31 Mei 1910 'n Hervormde gemeente op Humpata. Nadat ds. Van Drimmelen sy kerk se kerkwet voorgelees het, het 34 mense, op een na almal gesinshoofde, dit onderteken. Op 11 Januarie 1919 is ook die gemeente Mombolo met 14 lidmate deur ds. Van Drimmelen gestig. Op sy terugreis na Humpata is hy oorlede. In 1923 het ds. S.J. Strydom van die Hervormde Kerk bevind die verhouding tussen die twee Afrikaanse kerkgenootskappe in Angola was steeds nie na wense nie, hoewel dit beter as net ná die kerkskeuring, toe dit as "ellendig sleg" beskryf is. Teen 1926 was die vroeëre vyandigheid glo iets van die verlede. Gereformeerdes het dienste van Hervormde predikante bygewoon, maar daar was wel Hervormdes wat nooit weer hul voete in 'n Gereformeerde kerk wou sit nie.
So het dit gebeur dat Gereformeerdes sowel as Hervormdes na Suidwes-Afrika gerepatrieer is en lidmate van albei genootskappe verantwoordelik was vir die koms van hul kerkverband na die mandaatgebied. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk, van wie amper geen lidmate aan die Dorslandtrek deelgeneem het nie en wat sy enkele lidmate indertyd aangespoor het om by die Gereformeerde Kerk in Angola aan te sluit, is nie deur die repatriasie geraak nie; trouens, die NG gemeente Gobabis, gesetel op die vernaamste sentrum van die teruggekeerde Afrikaners, is eers in 1939 gestig, nege jaar ná die plaaslike Gereformeerde kerk en twee jaar ná die Hervormde gemeente. Die NG gemeentes Aranos (1952) en Outjo (1943) se stigting was ook nie die gevolg van die repatriasie nie.
Gobabis gestig[wysig | wysig bron]
'n Groot aantal van die Angola-Boere is op plase in die distrik Gobabis gevestig. Hierdie lidmate van die Gereformeerde Kerk was die fondament waarop die nuwe gemeente Gobabis, gestig in 1930, gebou is.
In Kerk in 'n beter land: Die Kerkverhaal van die Dorsland- en Angolatrekkers 1873–1937 skryf J.M. van Tonder (red.) as volg oor die vestiging van die Afrikaners in dié omgewing: "Die Partikuliere Sinode van die Gereformeerde Kerk Kaapland het op 26 Mei 1930 vir ds. H.S. van Jaarsveld afgevaardig om hierdie lidmate uit Angola en ander uit die Unie van Suid-Afrika te gaan opsoek, kerklik te organiseer en Woord en Sakramente te bedien. Ds. Van Jaarsveld is deur ouderlinge Sarel du Plessis en E.T. Meyer ontmoet. Hulle het na Plaas 412 vertrek, waar 'n groot groep lidmate hulle ingewag het." Prof. Dr. Jooste skryf in die Gedenkboek van die Dorstandtrek: "Gedurende die eerste week in Junie was ds. Van Jaarsveld besig met belydenis-katkisasie. Op Saterdag 6 Junie 1930 (in werklikheid eers die volgende dag) het die stigting van die gemeente van Gobabis (op die plaas Auheib) plaasgevind. Tydens die stigtingsverrigtinge het ds. Van Jaarsveld se toespraak uit Efesiërs 2:19-22 gekom: 'So is julle dan nie meer vreemdelinge en bywoners nie, maar medeburgers van die heiliges en huisgenote van God, gebou op die fondament van die apostels en profete, terwyl Jesus Christus self die hoeksteen is, in wie die hele gebou, goed saamgevoeg, verrys tot 'n heilige tempel in die Here, in wie julle ook saam opgebou word tot 'n woning van God in die Gees.'
"Op 6 Junie 1930 het al die kerksraadslede uit Angola byeengekom om sake te reël vir die stigting van 'n gemeente, wat toe goedgekeur is. Daar kom 'n emosionele oomblik toe die laaste notule van Humpata, Angola, gelees is en deur daardie kerkraadslede goedgekeur en geteken is. Die verkryging van grond is bespreek en die Humpata-kerkraad sou voorlopig aanbly tot na die stigting. 'n Brief sou ook aan lidmate in Ghanzi (Botswana) gestuur word omdat Gobabis vir hulle die naaste Gereformeerde gemeente was. Op Saterdag 7 Junie 1930 (die gemeente Gobabis se stigtingsdatum) is al die Gereformeerdes byeen op die plaas Helew 408, by die huis van P.C. Akkerman, waar seile gespan is. Daar was 364 belydende lidmate en 462 dooplidmate, altesaam 826. Die te stigte gemeente sal wees die Gereformeerde gemeente Gobabis S.W.A. Ds. Van Jaarsveld, die voorsitter, verduidelik aan die gemeente dat die bestaande kerkraad van Angola nou ontbind en dat 'n nuwe kerkraad verkies moet word. Met geslote stembriefies is die kerkraad toe verkies. Hulle sou tydens die voorbereidingsdiens bevestig word. Daar is ook, soos in Angola, 'n beesfonds gestig en elkeen is versoek om na vermoë by te dra."
Ook in 1930 is die gemeentes Gibeon en Outjo gestig, aangesien die distrik Gideon (aan die Nossobrivier) en die distrik Outjo die ander twee vernaamste nedersettingsgebiede van die teruggekeerde Afrikaners was. Gibeon se naam is in 1938 verander na Omrah en in 1959 na Aranos.
Verdere stigtings[wysig | wysig bron]
Die eerste Gereformeerde leraar in Suidwes-Afrika was ds. H.F.V. Kruger wat op 14 November 1931 deur A.S.E. Yssel van Reddersburg op die plaas Halma bevestig is. Hy het al drie gemeente bedien en af en toe ook Keetmanshoop, waar ’n gemeente in 1936 gestig is, besoek. Die lidmate van Ghanzi in Betsjoeanaland was ook sy verantwoordelikheid. Dié lidmate het in 1948 oorgegaan tot gemeentestigting, maar dié kerk het in 1973 ontbind. Ds. Kruger het die gebied in 1935 verlaat toe hy leraar op Fauresmith in die Vrystaat word. Hy is op 17 Mei daardie jaar van die gemeente losgemaak. Hierna moes die gemeentes tot 1939 sonder 'n predikant worstel. In hierdie tydperk het verskeie predikante uit die Unie (Partikuliere Sinode Kaapland) Suidwes-Afrika besoek. Nog Namibiese gemeentes het gekom en gaan: 1. Usakos van 1953 tot 1960, 2. Bitterwater, distrik Windhoek, van 1935 tot 1964, 3. Bethanie van 1969 tot 1975, 4. Kamanjab van 1969 tot 1977, 5. Erongo van 1972 tot 1982, 6. Oshakati van 1988 tot 1990 en 7. Rundu van 1988 tot 1993.
Nadat verskeie beroepe vergeefs uitgebring is, het ds. J.L. van der Merwe van Kuruman in 1939 die beroep na Gobabis-kombinasie aangeneem. Sy bevestiging het op 3 Maart 1939 plaasgevind. Ds. Van der Merwe sou bedien Gobabis, Windhoek, Bitterwater, Omrah en Keetmanshoop. Ook het hy Ghanzi een maal per per besoek. Outjo is toe deur predikante uit Kaapland bedien; ds. H.S. van Jaarsveld was die grootste gedeel van die tyd daarvoor verantwoordelik. Ds. Van der Merwe het eers op Windhoek gewoon, maar omdat die bearbeiding in kombinasie daarvandaan baie moeilik was, het hy hom in Mei 1940 op Gobabis gevestig. Die geldelike posisie van die gemeentes was nog glad nie goed nie, met die gevolg dat meestal van die trein gebruik gemaak moes word wanneer hy Windhoek of Keetmanshoop besoek het. Dit het verskeie dae weg van die huis af beteken met elke besoek. Wanneer hy Bitterwater en Omrah (Aranos) per motor besoek het, was hy gewoonlik elf dae van Gobabis af weg. Tog het die bediening toe reeds makliker as in ds. Kruger se tyd gegaan. Die verbetering in die paaie in die gebied het baie daartoe bygedra. Ds. van der Merwe het hom baie vir die oprigting van die kerk op Gobabis beywer, maar die Tweede Wêreldoorlog het die planne so vertraag dat met sy vertrek op 27 Oktober 1944 nog nie met die bouwerk begin kon word nie.
Die stigting van Keetmanshoop, die vyfde gemeente, in 1936 was die eerste geval van ’n gemeente wat nie uit die repatriasie ontstaan het nie, want die meeste lidmate was intrekkers uit die Kaapprovinsie en Transvaal, wat hulle in die omgewing van Keetmanshoop, Mariental en Karasburg gevestig het. Die laaste gemeentestigting voor die Tweede Wêreldoorlog was Windhoek, die gebiedshoofstad, maar eers die sesde gemeente. In die geval van die NG gemeente Windhoek, gestig in 1929, was dit eers die vyfde gemeente in die land, net soos die Hervormde gemeente Windhoek, gestig op 25 November 1950, ná Gobabis, Otjiwarongo, Grootfontein en Outjo.
Van 1935 tot 1949 het predikante uit die Kaapprovinsie lidmate van die gemeentes Otjiwarongo, Outjo en Keetmanshoop af en toe besoek, terwyl die predikant van Gobabis ook vir Windhoek, Aranos, Leonardville (deel van die gemeente Aranos) en Ghanzi verantwoordelik was. Eers in 1950 het Windhoek sy eerste voltydse predikant in die persoon van dr. D.C.S. van der Merwe gekry wat hier gebly het tot hy in 1957 as sendeling na Potchefstroom-Noord vertrek het. Ds. Johan van Ryssen het reeds die jaar vantevore Outjo se eerste predikant geword en daar gebly tot hy in 1953 na Parys in die Vrystaat vertrek het. Otjiwarongo het nog in sy stigtingsjaar (1955) die voltydse diens van ds. M.W. van der Walt bekom, wat hier gebly het tot 1958. Volgens die kombinasie-ooreenkoms by afstigting van Outjo, sou ds. Van der Walt 11 Sondae per jaar op Grootfontein preek, 11 op Walvisbaai en Usakos en 22 op Otjiwarongo. Hy is in 1959 opgevolg deur ds. E.W. Meyer, wat in 1965 'n beroep na Pongola/Goedgegund aanvaar het.
Teen 1959, die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika se eeufeesjaar, was daar 12 gemeentes in Suidwes-Afrika met 1 436 belydende en 1 328 doop lidmate wat bedien is deur vier predikante. In 1998, toe Namibië in twee klassisse verdeel was, naamlik Nossob en Etosha, was hier 1 887 belydende en 877 dooplidmate en 11 predikante. Die belydende lidmate het in 2014 toegeneem tot 1 723, maar die dooplidmate het afgeneem tot 481. In daardie jaar was daar nege predikante, terwyl die gemeentes toegeneem het tot 17 (18 met die sendinggemeente Sanveld ingereken). Gemeentes behoort steeds tot twee verskillende klassisse, maar die meeste is saamgetrek in Etosha, terwyl Aranos, Outjo, Biermanskool (van 1955 tot 1961 bekend as Vanjaarsveld en daarna tot 1985 as Outjo-Wes), Namib Kus en Khomas Hoogland tot die Klassis Waterberg behoort.
'n Nuwe bedeling[wysig | wysig bron]
Op 21 September 2023 was dit die 59ste en laaste sitting van die Klassis Etosha. Nadat al die sake van die Klassis afgehandel is, het die 1ste Nasionale Sinode Namibië 'n aanvang geneem, en het die Sinode op 22 September 2023, nadat al die sake afgehandel is, verdaag. Hierdie geskiedkundige mylpaal vir die kerke van die GKSA in Namibië is moontlik gemaak deur 'n besluit van die Algemene Sinode in Januarie 2023, en bring die einde aan 'n era en die begin van 'n nuwe era.
Gemeentes (chronologies)[wysig | wysig bron]
Dié wat nog bestaan, word in vetdruk aangegee. Die getalle in die vierde tot 13de kolom is die totale lidmaattal (doop en belydend) soos aangegee in die betrokke jaar se Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika, wat gewoonlik die syfer van die jaar vantevore is.
| Naam | Gestig | Ontbind | 1939 | 1949 | 1959 | 1969 | 1979 | 1991 | 1998 | 2009 | 2015 | 2016 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Gobabis | 1930 | – | 781 | 698 | 803 | 842 | 802 | 484 | 460 | 279 | 291 | 300 |
| Outjo | 1930 | – | 331 | 450 | 308 | 313 | 248 | 99 | 92 | 60 | 60 | 59 |
| Omrah / Aranos | 1930 | – | 209 | 174 | 161 | 164 | 150 | 100 | 115 | 66 | 21 | 25 |
| Bitterwater | 1935 | 1964 | 185 | 95 | 27 | – | – | – | – | – | – | – |
| Keetmanshoop | 1936 | – | 97 | 82 | 199 | 160 | 107 | 98 | 106 | 144 | 136 | 129 |
| Windhoek | 1937 | – | 93 | 199 | 393 | 630 | 1285 | 472 | 380 | 270 | 232 | 202 |
| Grootfontein | 1946 | – | – | 108 | 131 | 146 | 228 | 213 | 188 | 70 | 54 | 53 |
| Usakos | 1953 | 1960 | – | – | 97 | – | – | – | – | – | – | – |
| Tsumeb | 1953 | – | – | – | 162 | 233 | 281 | 185 | 152 | 93 | 168 | 158 |
| Otjiwarongo | 1955 | – | – | – | 202 | 141 | 190 | 125 | 108 | 66 | 76 | 50 |
| Vanjaarsveld / Outjo-Wes / Biermanskool | 1955 | – | – | – | 186 | 150 | 54 | 63 | 45 | 52 | 63 | 52 |
| Walvisbaai | 1956 | – | – | – | 44 | 311 | 267 | 207 | 299 | 235 | 238 | 267 |
| Mariental | 1966 | – | – | – | – | 86 | 141 | 86 | 57 | 79 | 83 | 81 |
| Karasburg | 1966 | – | – | – | – | 60 | 105 | 63 | 80 | 17 | 14 | 13 |
| Bethanie | 1969 | 1975 | – | – | – | – | – | – | – | – | – | – |
| Kamanjab | 1969 | 1977 | – | – | – | – | – | – | – | – | – | – |
| Erongo | 1972 | 1982 | – | – | – | – | 92 | – | – | – | – | – |
| Okahandja | 1978 | – | – | – | – | – | – | 164 | 167 | 180 | 216 | 219 |
| Windhoek-Suid | 1988 | – | – | – | – | – | – | 506 | 525 | 408 | 419 | 424 |
| Oshakati | 1988 | 1990 | – | – | – | – | – | – | – | – | – | – |
| Rundu | 1988 | 1993 | – | – | – | – | – | 42 | – | – | – | – |
| Hentiesbaai | 2006 | – | – | – | – | – | – | – | – | 62 | 58 | 62 |
| Namib Kus | 2006 | – | – | – | – | – | – | – | – | 30 | 25 | 39 |
| Sanveld | 2009 | – | – | – | – | – | – | – | – | 577 | 572 | 572 |
| Khomas Hoogland | 2009 | – | – | – | – | – | – | – | – | 48 | 50 | 57 |
Bronne[wysig | wysig bron]
- (af) Jooste, prof. dr. J.P. 1959. Die Geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 1859–1959. Potchefstroom: Administratiewe Buro van die Gereformeerde Kerk.
- (en) Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk.
- (af) Stassen, Nicol. 2009. Afrikaners in Angola 1928–1975. Pretoria: Protea Boekhuis.
- (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
- (af) Viljoen, Lood (voorsitter). 2005. 75-jarige feesvieringe van die Gereformeerde kerk Gobabis 1930–2005. Gobabis: Gereformeerde Kerkraad.
- (af) Vogel, ds. Willem. 2013. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2014. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
Sien ook[wysig | wysig bron]
Eksterne skakels[wysig | wysig bron]
Algemeen[wysig | wysig bron]
- (af) Dubbeldoor vir Swakop-kerke Geargiveer 21 November 2015 op Wayback Machine, Republikein, 11 Desember 2009. URL besoek op 15 Februarie 2015.
- (af) Die geskiedenis van die Windhoek Afrikaanse Privaatskool, wat ontstaan het in vyf katkisasielokale van die Gereformeerde kerk Windhoek-Suid. URL besoek op 16 Februarie 2015.
- (af) Sinode wil nie skeuring hê Geargiveer 21 November 2015 op Wayback Machine, Volksblad, 16 Januarie 2009. URL besoek op 16 Februarie 2015.
Kerke[wysig | wysig bron]
- (af) Webtuiste van die Gereformeerde kerk Windhoek-Suid, die grootste tradisionele Gereformeerde gemeente in Namibië. URL besoek op 16 Februarie 2015.
- (af) Webtuiste van die Gereformeerde kerk Windhoek Geargiveer 28 September 2015 op Wayback Machine. URL besoek op 16 Februarie 2015.
- (af) Webtuiste van die Gereformeerde kerk Sanveld[dooie skakel]. URL besoek op 16 Februarie 2015.