Grey Universiteitskollege
Die Grey Universiteitskollege (GUK) in Bloemfontein het 'n belangrike rol gespeel in die ontwikkeling van hoër onderwys in Suid-Afrika en was sentraal in die stryd vir die erkenning van Afrikaans op tersiêre vlak. Histories was hoër onderwys in Suid-Afrika sterk beïnvloed en dikwels oorheers deur die Engelse taal. Studente kon slegs eksamens aflê wat deur die University of the Cape of Good Hope (UCGH) erken is. Hierdie eksamens was uitsluitlik in Engels, wat beteken het dat instellings soos die Grey-kollege (die voorloper van GUK) hul kandidate primêr in Engels moes oplei vir die UCGH matriekeksamen, en Engels was gevolglik die oorheersende voertaal. Dit het gelei tot Afrikaanse verset teen slegs Engelse universiteite.[1]
Reeds vroeg in die 20ste eeu was daar pogings om die taalkwessie by universiteite aan te spreek. Tydens 'n interkoloniale konferensie oor hoër onderwys wat in Februarie 1908 in Kaapstad gehou is, is die moontlike stigting van 'n universiteit met geaffilieerde kolleges bespreek. Op hierdie konferensie het Prof. J. Brill, rektor van die Grey Universiteitskollege, die voorstel gemaak dat studente toegelaat word om, waar moontlik, hul eksamens in Hollands af te lê indien hulle dit aanvra.[1] Hierdie voorstel is egter met 'n meerderheid van sewe teen twee stemme verwerp. Die besluit het verontwaardiging ontlok by Afrikaanse koerante soos De Volksstem, Ons Land en De Vriend des Volks.[1] 'n Groep Transvalers het, op inisiatief van De Volksstem, 'n verklaring onderteken waarin hulle hul aanstoot oor die verwerping uitgespreek het en hul vertroue dat 'n nuwe universiteit nie sonder gelyke status vir Hollands en Engels gestig sou word nie.[1] Pres. Steyn het die besluit 'n "slag in die gesig van die Afrikaners" genoem en gesê die Afrikanervolk sou hom nie daarby neerlê nie.[1] Hoewel die konferensie self nie die beoogde universiteit gerealiseer het nie, het die skerp kritiek op sy taalbesluit die UCGH bewus gemaak van die sterk gevoelens van Afrikaners oor die saak.
Ná Uniewording in 1910 is die stigting van 'n nasionale Suid-Afrikaanse universiteit oorweeg. Daar was aanvanklik voorstelle vir 'n federale stelsel met agt bestaande kolleges as samestellende dele, verenig onder 'n hoofinrigting in Groote Schuur (waar die latere Universiteit van Kaapstad geleë is).[1] In 1916 is wette (Wette 12, 13 en 14) aangeneem wat drie universiteite geskep het: die Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) as 'n federale eksaminerende liggaam met ses samestellende universiteitskolleges, die Universiteit van Stellenbosch (US) en die Universiteit van Kaapstad (UK). Die GUK was een van hierdie samestellende kolleges van Unisa.[1] Hierdie kolleges, met hul eie rade en senate, het die doseerwerk vir Unisa se grade behartig. Die datum vir hierdie inrigtings om selfstandig te word, was 2 April 1918.[1] Die GUK word erken as die voorganger van die latere Universiteit van die Oranje-Vrystaat (UOVS), wat uiteindelik die Universiteit van die Vrystaat (UV) sou word.
Hoewel daar destyds openbare steun was vir tweetalige universiteite, het Afrikaanse studente realisties besef dat sulke instellings waarskynlik hoofsaaklik in Engels sou doseer. Die gang van sake aan instellings soos die TUK en GUK het hierdie vrees bevestig. Gevolglik was Afrikaanse studente van die eerstes wat afsonderlike Afrikaans- en Engelstalige instellings voorgestel het as 'n oplossing vir die voertaalvraagstuk. Verskeie Afrikaanse studente Werda-komitees het in die Vrystaat en Transvaal ontstaan, wat in September 1916 verenig het in die Afrikaanse Studentebond (ASB).[1] Die gebruik van Nederlands en Afrikaans as doseer- en eksamentale was 'n kernbeleid van die ASB en die Studente-Werda-komitees.[1] Onder die leiding van die ASB het studente van die geaffilieerde kolleges van Unisa, insluitend 62 studente van die GUK, 'n petisie opgestel en gestuur na die raad en senaat van Unisa, asook na die minister van onderwys. Altesaam 246 studente het die petisie aan Unisa onderteken. Dit was 'n beduidende aantal, gegewe die klein studentetalle destyds (die GUK het in 1918 minder as 150 studente gehad).[1] Die petisie het gevra vir leerstoele in Afrikaans aan die kolleges en die "praktiese erkenning van Afrikaans aldaar als medium van onderwijs en eksamens".[1] 'n Soortgelyke petisie is deur 378 studente direk aan die minister gerig. Die Unisa-senaat het op 1 Julie 1918 besluit ten gunste van die toelating van Afrikaans deur kandidate wat so verkies, by alle eksamens van die Universiteit van Suid-Afrika.[1] Die versoek vir leerstoele is buite die senaat se bevoegdheid verklaar. Die ASB-petisie het waarskynlik bygedra tot die goedkeuring van Afrikaans as eksamentaal. 'n Historiese mededeling wat deur D.F. Malherbe op 2 Augustus 1918 op die amptelike kennisgewingbord van die GUK geplaas is, het studente ingelig dat hulle toegelaat word om Afrikaans as medium by alle Unisa-eksamens te gebruik.[1] Dit was 'n belangrike stap in die opbou van Afrikaans as kultuurtaal.
Wat die doseermedium betref, het die GUK teen 1917 sekere vakke soos Afrikaans en Nederlands, geskiedenis en Duits deur medium van "Hollands (Afrikaans)" gedoseer. Besluite oor die taalmedium is deur die raad geneem, in oorleg met die dosente. Dit was beleid om die leerplanne in die jaarboek te publiseer in die taal wat as onderrigmedium gebruik word. In 1919 is leerplanne vir geskiedenis, staatshuishoudkunde, geologie, mineralogie, dierkunde vir B.Sc., asook pedagogie, vir die eerste keer in Afrikaans gepubliseer aan die GUK.[1] 'n Belangrike mylpaal was die instelling van 'n aparte leerstoel in Afrikaans. Die GUK-raad het op 6 September 1918 besluit om 'n leerstoel in Afrikaans in te stel en D.F. Malherbe tot professor in Afrikaans te benoem. Hy was sodoende die eerste Professor in Afrikaans.[1]
Die stryd vir Afrikaans as voertaal het egter voortgeduur. In die vroeë 1930's was die kwessie sterk verpolitiseer aan die GUK. Nadat die Universiteit van Pretoria besluit het om Afrikaans te word, het Die Volksblad gevra waarom Grey nie ook Afrikaans word nie. Proponente van Afrikaans was 'n minderheid in die GUK-senaat. D.F. Malherbe, as skrywer en taalkundige, het jare lank aan die spits gestaan van die beweging om die GUK te verafrikaans. Hy het in 1929 rektor geword. Daar was twee kampe in die senaat: 'n minderheid ten gunste van 'n Afrikaanse kollege en die meerderheid wat die GUK tweetalig wou hou. Een argument teen die pro-Afrikaanse groep was dat hul strewe teen die "broad South African spirit" indruis.[1] Tog is die meeste lesings in die praktyk in Engels aangebied. In 1929 is byvoorbeeld gemiddeld slegs 3 uit elke 14 lesings in Afrikaans gegee, terwyl 80% van die studente Afrikaans was.[1] Dr. A.J.R. van Rhyn, redakteur van Die Volksblad en 'n raadslid, het aangevoer dat dit nie in die "broad South African spirit" is om die gevoel van die groot meerderheid Afrikaanse studente te ignoreer nie.[1] Die senaat het met 13 teen 5 stemme 'n memorandum van besware teen Malherbe aangeneem, waarin hulle onder meer gekant was teen sy stelling dat die 80% Afrikaanse studente op meer Afrikaans geregtig is as die 3/14 lesings wat hulle gekry het. Die meerderheid het hul protes teen Malherbe se aanstelling as rektor aan die minister gestuur.[1]
Ten spyte van die teenkanting het Die Volksblad en The Friend op 25 November 1932 berig dat die GUK 100% Afrikaans sou word, met die doel om die Afrikaanse kultuur te help opbou.[1] Die senaat het hierdie besluit egter aangeval. Die teenkanting van die senaat en die kritiek van Engelssprekendes het waarskynlik daartoe gelei dat die raad teruggetrek het. 'n Besluit is geneem wat op verskillende maniere geïnterpreteer is, maar in die praktyk behels het dat sekere vakke in Afrikaans en ander in Engels aangebied sou word.
Die proses van Afrikaanswording aan die GUK het egter ná 1943 onverpoos voortgegaan. Teenstand en die onttrekking van finansiële en ander steun deur belanghebbendes het die kollegeraad op 19 November 1943 oortuig om die omstrede taalbeleidvoorstelle terug te trek. Hierna is H. van der Merwe Scholtz, 'n ou taalstryder, as rektor aangestel.[1] Die wet van 1949 wat universiteitstatus aan die inrigting verleen het, het bepaal dat dit "'n Afrikaanse universiteit met 'n volkseie kultuurgrondslag" is.[1] Hiermee is die GUK, as voorganger van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, statutêr 'n Afrikaanse universiteit gemaak. Hierdie statutêre erkenning was die kulminasie van jare se stryd vir die reg van Afrikaans op tersiêre vlak.
In die latere geskiedenis het die UOVS en uiteindelik die UV steeds 'n belangrike Afrikaanse instelling gebly, totdat die instelling in 2016 'n slegs Engelse universiteit geword het.
Samevattend was die Grey Universiteitskollege 'n kritiese instelling in die vroeë stryd vir die erkenning en gebruik van Afrikaans in hoër onderwys. Dit het begin as 'n kollege wat primêr vir UCGH eksamens voorberei het met oorwegend Engelse onderrig, het deur studente-aksie gehelp om Afrikaans as eksamentaal en as vak erken te kry, en het 'n intense stryd gevoer om Afrikaans as onderrigmedium te vestig.[1] Ten spyte van terugslae in die 1930s, het die kollege uiteindelik in 1949 statutêr 'n Afrikaanse universiteit geword, 'n erfenis wat later die latere Universiteit van die Vrystaat sou definieer, ten minste tot in 2016.
Verwysings
[wysig | wysig bron]