Heidelberg-konsentrasiekamp

Ten spyte daarvan dat die Britse militêre owerhede sedert September 1900 dit sy doelbewuste strewe gemaak het om die nievegtende bevolking van die twee Boererepublieke op verskillende punte in konsentrasiekampe saam te trek, het hul geen stappe geneem om te sorg dat daar behoorlike akkommodasie vir die krygsgevange grysaards, vroue en kinders op die beplande konvergeerpunte beskikbaar gestel word nie. Die hoofkenmerk van die konsentrasiekampe was dus uit die staanspoor gebrek aan huisvesting.

By gebrek aan tente was die kampowerhede verplig om van ander middels gebruik te maak om die mense – wat in sommige gevalle die eerste nag of twee na hul aankoms op die konvergeerpunte onder die blote hemel moes deurbring – onder dak te bring. Alle beskikbare kamers, krotte en barakke op die saamtrekplekke is gekommandeer en vol van die nievegtende gevangenes geprop, terwyl selfs sooi- en riethutte inderhaas opgerig is om die mense te bevat. In Heidelberg is die vroue en kinders orals in die dorp rond ingestop, aangesien hier geen voorbereidende maatreëls vooraf vir hule beskutting getref is nie.

In die Heidelberge kamp het die Engelse medikus, dr. Kendal Franks, gemiddeld vyf persone in elke vertrek van die sooihuisies wat daar opgetrek is en waarvan die oppervlakte maar twaalf by tien voet was, aangetref.

Om die groot probleem van tentbehuising in al sy aspekte te bestry, is in verskillende kampe mettertyd, maar veral teend ie einde van 1901, raamhuise opgerig. Hierdie raamhuise “formed of wooden frames shaped like the gable end of a house, waaroor gewoonlik ʼn groen geskilderde seil styf gespan was, het gewissel in grootte van 14 voet by 13 voet tot 18 by 15 voet en was in sommige gevalle selfs in twee vertrekkies verdeel.

Hierdie nuwe wonings het, ondanks die feit dat die vertrekkies swak geventileer was, aan die mense redelik doeltreffende huisvesting verskaf, en is dan ook deur die gevangenes verkies bo tente. Hulle het hul verskyning op noemenswaardige skaal egter eers laat in die oorlog gemaak – en nie as ʼn plaasvervanger vir tente, sooihuise en dies meer nie, dog slegs as ʼn aanvulling daarvan.

Voeding van die kampbewoners

Aanvanklik, met die stigting van die konsentrasiekampe, was die verkryging en voorsiening van voedsel aan die gekonsentreerdes in die verskillende kampe ʼn saak wat by die verskillende distrikskommissarisse berus het. Namate meer en meer kampe ontstaan het, het die behoefte aan ʼn sentrale beheer oor hierdie aangeleentheid steeds groter geword. Teen November 1900 het dit inderdaad in die hande van die militêre goewerneur wat in elkeen van die twee republieke aangestel is, gekom, wat elkeen ʼn eie rantsoenskaal vir die kampe onder sy beheer opgestel het.

In die Transvaalse kampe is daar aan “bona fide refugees” (families van hensoppers of verraaiers), wat vir beskerming teen die Boere na die kampe gegaan het, daagliks die volgende toegestaan: In die gevalle van persone van 12 jaar en ouer, 7 lb. meel (3.2 kg) , 4 onse (113.4 g) sout, 6 onse (170.1 g) koffie en 12 onse (340.2 g) suiker, benewens 1 lb. (454 g) vleis twee maal per week. Kinders onder 12 jaar sou dieselfde hoeveelheid suiker en die helfte van die ander genoemde voedselsoorte ontvang.

Aan “alle ander klasse gevangenes” sou daagliks vergun word: 7 lb. (3.2 kg) meel, 4 onse (113.4 g) sout, 4 onse (113.4 g) koffie en 8 onse (226.8 g) suiker vir elke persoon ouer as 12 jaar, en in die geval van kinders: 8 onse (226.8 g) suiker en die helfte van die ander voedselsoorte.

Die distrikskommandant van Heidelberg het die mense in die kamp onder sy beheer as “starving people” bestempel.

Een van die ernstige leemtes in die rantsoenskaal was dat daar geen groente of vrugte aan kampbewoners verskaf is nie. Dat groente en vrygte wel onontbeerlik was, het die Britse owerhede deeglik begryp en hul aandag is dan ook daarop gevestig deur hul eie kampsuperintendente en dokters. Tog het hulle niks gedoen om in hierdie leemte te voorsien nie. Dat die rantsoene wat die kampbewoners ontvang het van die staanspoor af ontoereikend was, blyk uit talle getuienisse.

Teen die einde van Januarie 1902 het die hoofsuperintendent van die Transvaalse kampe gemeld dat bevrore vleis so ver moontlik aan al die kampe voorsien word “... and is greatly appreciated by the inmates of our camps”. Hy moes desondanks in dieselfde asem toegee dat as gevolg van vervoermoeilikhede “... the delivery of this meat is uncertain and irregular at present”.

ʼn Saak wat mens opval as jy die rantsoenskale wat tot einde 1901 bestaan het bestudeer, is dat geen spesiale voedsel vir kinders voorsien is nie. Klein en groot het presies dieselfde voedsel ontvang. Daarom het die kinders weggekwyn. Nog die militêre nog die siviele owerhede het hulle egter oor die toestand verknies; dit was eers as gevolg van daadwerklike onthullings van Emily Hobhouse, die gade van die militêre goewerneur Maxwell, dr. Kendal Franks en uiteindelik die Dameskomitee dat die Britse regering tot die besef gekom het dat die kampe, veral sover dit die kindertjies betref, niks minder as “moordkampe” was nie.

Onderwys in die kampe

Die oorlog het natuurlik ’n end gemaak aan die georganiseerde skoolwese in die Boererepublieke en met die vorming van die konsentrasiekampe was daar van so iets as onderwysgeriewe hoegenaamd geen sprake nie. Die Boeremoeders wat altyd daarop gesteld was dat hul kinders nie as analfabete sou opgroei nie, was met hierdie toestand ontevrede. Hulle kon nie toesien dat hul kinders nutteloos en doelloos van tent tot tent rondslenter nie en het spoedig begin om privaatskooltjies in verskillende kampe op te rig. Oud-onderwyseresse en onderwysers het as leerkragte opgetree teen ’n vergoeding wat deur die ouers van die skoolgaande kinders self bygebring moes word. Gevolglik is die skooltjies maar swak bygewoon, aangesien die oorgrote meerderheid van die kampbewoners nie eers geld gehad het om kos te koop ne. Tog het daar verskeie sulke kampskooltjies ontstaan.

Toe die Engelse owerhede hierdie ywer om te leer by die Boere agterkom, het hulle dadelik besluit om die geleentheid aan te gryup om deur middel van die onderwys die Afrikaners te probeer verengels. Weldra het daar in die verskillende kampe Engelse skooltjies onder beheer van die distrikskommissarisse verrys.

Teen April 1901 was daar 7 onderwysers en 300 skoliere by die Heidelbergse kampskool.

Die voogeskrewe leerplanne was egter skynbaar nie volstrek bindend op alle kampskole nie en daar is in verskillende kampskole daarvan afgewyk. In elkeen van hierdie kampe is enkele vakke gedoseer wat nie in die leerplanne voorsien is nie, onder andere sang, liggaamsoefening, huishoudkunde, fisika, skeikunde, naaldwerk, Latyn, Hollands, geskiedenis en musiek, en in sommige van hierdie kampe is leerlinge selfs vir die junior sertifikaat voorberei. In al die kampe was die Engelse taal egter verreweg die vernaamste vak en daaraan is deurgaans die meeste aandag en tyd bestee.

Sien ook

• Suid-Afrikaanse konsentrasiekampe

Bronne

• Otto, J.C. 2015. Die konsentrasiekampe. Protea: Pretoria
• Pakenham, T. 1979. Die Boereoorlog. Jonathan Ball Uitgewers: Johannesburg