Hubertus Elffers

Hubertus Elffers (1858-1931) was ’n Nederlandse onderwyser wat hom in die negentiende eeu in Suid-Afrika vestig. Hy raak bekend as skrywer van vele taalhandboeke vir skoolgebruik en is ook digter en dramaturg.

Lewe en werk

Hy is op 6 Maart 1858 in Haarlem in Holland gebore. Sy ouers is die koopman Pieter Elffers en Geertruida Elisabeth van der hulst. Sy eerste opvoeding ontvang hy aan die Doopsgesinde Gemeenteskool in die stad. Tegelykertyd woon hy ’n aandskool by waar hy op sy sewende jaar met Frans en op sy tiende met Duits begin. Hy is in sy jong dae baie siek en verwyl hierdie tyd met musiek, lees en tekenwerk en veral die leer van poësie, waardeur sy kunsaanleg van vroeg af gestimuleer word. Hy word vir twee jaar privaat onderrig en gaan dan in sy twaalfde jaar na ’n handelskool. Vanaf sy sestiende tot sy agtiende jaar studeer hy aan die Christelike Normaalskool te Nijmegen. Sy aanvanklike bedoeling is om as sendeling opgelei te word om sendingwerk in Nederlands-Oos-Indië te gaan doen, maar later besluit hy om hom eerder aan die onderwys te wy. Hy gee ’n paar maande onderwys in Haarlem en ontmoet dan vir ds. Andrew Murray in Utrecht, wat hom laat besluit om na Wellington in die Kaap te gaan as Hollandse onderwyser in die inrigting wat daar opgerig sou word. Voorlopig word sy dienste beskikbaar gestel aan die Normaalskool in Kaapstad, waar hy op 13 April 1878 diens aanvaar. Benewens die werk aan die Normaalskool gee hy les in die Good Hope Seminary en hy word ook spoedig aangestel as waarnemende professor in Hollands aan die South African College (vroeër die Athenaeum en later die Universiteit van Kaapstad). Dit is aan die Kaap wat hy daarin slaag om ook Engels te bemeester.

In 1880 is hy na die Gimnasium op Stellenbosch, waar hy vir agt jaar onderwys gee en begin met die skryf van sy skoolhandboeke, waarin hy die omgewing en voorbeelde aanpas by die plaaslike agtergrond en kultuur. So slaag hy daarin om die kloof te oorbrug tussen die Nederlands en die spreektaal van die mense, deurdat die omgewing van sy vreemde Europese agtergrond ontneem word en die aanbieding aangepas word met plaaslike voorbeelde. Terwyl hy op Stellenbosch is, vlam sy begeerte vir sendingwerk weer op en doen hy aansoek om die admissie-eksamen af te lê, maar met vrystelling van die vereistes om ook die Nederlandse taal en letterkunde deel van die eksamen te skryf. Die sinodale kommissie, onder leiding van ds. Andrew Murray, is lugtig vir die feit dat hy eers aan die Kaap gedoop is omdat hy hierheen gekom het as ongedoopte Mennoniet en weier die versoek om vrystelling. In 1880 is hy op Stellenbosch getroud met mejuffrou Theresa Jeanne van Pelt, oorspronklik van Saint Josse ten Noode (Belgie). Die egpaar het vyf kinders, ’n seun en vier dogters.

Om gesondheidsredes gaan hy in 1888 na die Vrystaat en is vier jaar lank hoof van die skool op Smithfield. As assessor op ’n regeringskommissie neem hy die leeue-aandeel in die wysiging van die Vrystaatse onderwyswet. Na vier jaar keer hy in 1892 terug na Kaapstad as skrywer van skoolboeke, beëdigde vertaler by die geregshof en private dosent. Hier stig hy ook in 1904 die Rustica-drukkery in Wynberg, aanvanklik bedoel om werk te verskaf vir kinders wat die skool moet verlaat voordat hulle opleiding voltooi is, maar later ’n florerende besigheidsonderneming in eie reg.

Intussen het hy deur onderlinge verskille oor die doop en die Sabbat weg beweeg van die NG Kerk. Hy kom in 1893 in aanraking met die Sewende Dag Adventiste Kerk (die sogenaamde “Sabbatariërs”) vir wie hy Nederlands doseer by die nuut gestigte Claremont Union College. Hy doen ook vir hulle drukwerk en vertaalwerk, onder andere van die Advent Review and Sabbath Herald. In 1895 sluit hy formeel by hierdie kerk aan, waarna hy die Nederlandse mondstuk van die kerk, De Wachter, begin publiseer. In 1896 ontvang hy ’n ministeriële lisensie vir bediening en in 1900 word hy formeel toegelaat as predikant in die kerk, terwyl hy in dieselfde jaar verkies word as vise-president van die Suid-Afrikaanse Konferensie (die administrasie) van die kerk. Spanning tussen Hollandse en Engelse elemente, waar Elffers hom beywer vir ’n parallelle Hollandse bediening wat nie toegestaan word nie, veroorsaak dat hy na bietjie meer as ’n jaar bedank as vise-president en later sy eie kerk stig. In 1909 herenig hierdie groep weer met die Sewende Dag Adventiste Kerk. Hubertus Elffers is op 1 Julie 1931 in sy huis op Wynberg in Kaapstad oorlede.

Skryfwerk

Hy is veral bekend as skrywer van taalhandboeke, veral vir die skool. Reeds in 1884 skryf hy op Stellenbosch sy “Practical Dutch grammar and analysis”, die voorloper van ’n hele reeks skool- en studieboeke van sy hand, waaronder “Leesboek voor Zuid-Afrika” (in ses dele), “An Elementary Grammar of the Dutch Language: For the use of lower classes in schools” en “Praktische Hollandsche Spraakkunst”. Vir Engelssprekende volwassenes skryf hy die “Englishman’s guide to the speedy and easy acquirement of Cape Dutch, for the use of travellers, settlers and military men” (1900) en “The Commercial Dutch Grammar”. Hy skryf ook “The South African Letter-writer” (Nederlandse weergawe “De Zuid-Afrikaanse briefsteller”) waarin die geykte briefvorm verduidelik word, “Nieuwe Hollandse Spraakkunst voor die volksscholen van Zuid-Afrika” en “The Standard Dutch Grammar for South Africa”. Met die invoer van die vereenvoudigde Nederlandse spelling in 1905 verwerk hy meeste van sy vorige werk. Saam met dr. W.J. Viljoen stel hy ’n Hollands-Engels Woordeboek in die vereenvoudigde spelling saam, wat in 1908 onder die titel “Beknopt Nederlands woordenboek voor Zuid-Afrika” verskyn. Nadat hy onder die indruk van Afrikaans se lewensvatbaarheid kom, publiseer hy vanaf 1921 saam met F. Handel Thompson die reeks “Ons nasie, Afrikaanse leesboekies”. Hierdie publikasies is egter waarskynlik meer die resultaat van kommersiële oorwegings as ’n aanduiding van sy bekering tot Afrikaans in stede van Nederlands.

Sy godsdienstige en filosofiese opstelle word in Engels geskryf en gepubliseer in bundels soos “Scripture lights”, “Herein is love”, “His glorious work” en in 1907 “Impressions by the way”. In die Cape Times skryf hy na aanleiding van ’n reis na Duitswes-Afrika en Rhodesië sy indrukke van die San, Khoi en inheemse swart volke wat baie lig werp op hierdie groepe se gewoontes en omstandighede in daardie tyd. Dit word in 1902 gepubliseer onder die titel “Through the Thirst land, a story of the Kalahari”.

Sy kreatiewe skryfwerk oorspan die poësie, die drama en prosa. Sy gedigte word gebundel in “Bloemen in het Kaapland geplukt”, waarvan sommige opgeneem word in Gerrit Komrij se bloemlesing “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”. Die bundel word verdeel in afdelings met die titels “Varia”, “Godsdienstige gedichten”, “Schetsen naar het leven” en “Kindergedichten”. By die verskyning daarvan word die bundel jubelend verwelkom deur Het Zuid-Afrikaansche Tijdschrift as synde die eerste bundel Nederlandse gedigte wat ooit in Suid-Afrika verskyn en dus ’n kultuur-historiese belewenis. Hierdie aanspraak op eerstelingskap is natuurlik ongegrond, aangesien daar voor hierdie bundel reeds ’n hele aantal Nederlandse digbundels in Suid-Afrika verskyn het, soos dié van J. Suasso de Lima, Piet Huet, H.F. Schoon en etlike ander digters, terwyl Meent Borcherds se leerdig “De maan” reeds in 1801 in Kaapstad gepubliseer is. Die gedigte is nog steeds in ’n geykte idioom geskryf met hoofsaaklik nabootsing van Europese digters sonder ’n eie stem, en bevat veral moralisties-didaktiese verse. Die godsdienstige gedigte van die tweede afdeling is hoofsaaklik berymings van Psalms, Spreuke en Jesaja, terwyl die kindergedigte lerend van aard is en nie in die kind se gevoelswêreld indring nie. Die bundel word ten minste vier kere herdruk.

Verder skryf hy die Bybeldrama “Debora”, gebaseer op die Ou Testamentiese verhaal in Rigters 4 en 5. Dit vertel die verhaal van die vroulike rigter Debora wat aan Barak die goddelike opdrag bring dat God Israel sal verlos van die heerskappy van Jabin, die koning van Kanaän, en sy leërowerste, Sisera. Nadat Sisera en sy leër verslaan is, soek Sisera skuiling in die huis van Heber die Keniet, waar die vrou Jael vir Sisera in sy slaap met ’n tentpen vermoor. Daarop sing Debora en Barak ’n oorwinningslied aan God. Die oorspronklike Bybelse gegewe is wreed, maar bevat tog in Rigters 5 van die mooiste prysliedere uit die Ou Testament. In Elffers se hande word die wreedheid eerder vererger as subtiel uitgebeeld en bly daar van die poëtiese nie veel oor nie. Elffers verontskuldig dit in die voorwoord deur te sê dat hy die heidendom en Israel se verval in sy ware kleure wou uitbeeld. Die drama is moeilik opvoerbaar en kan as slegs ’n leesdrama beskou word. Dit is dan ook nooit opgevoer nie en word slegs twee kere voor ’n gehoor voorgelees, maar word nogtans gepubliseer.

Die oorlogsroman “Voor God en vaderland” is aanvanklik bedoel as die eerste van ’n reeks Suid-Afrikaanse verhale in opdrag van die Taalbond, maar geen verdere verhale verskyn na hierdie een nie. Dick Pritchard is ’n Engelse Afrikaner uit Natal wat tydens die Anglo-Boereoorlog transport ry vir die Engelse, waarna hy en sy vader deur die Boere gevange geneem word – verlossing kan slegs kom uit die hand van die Engelse. Dick is verlief op Gertie, die pleegdogter van Pieter Jordaan, eienaar van die Bolandse plaas Eikenwoud. Die mededinger om Gertie se hand is Ponter, ’n Nederlandse geneesheer wat vir die duur van die oorlog in die Boerelaers die lyding versag. Eindelik, na ’n reeks fantastiese en ongeloofbare gebeurtenisse, trou Gertie met Dick en die oorwinning van hierdie Engelsgesinde duo is simbool van die volk en vaderland waarna die titel verwys. Die intrige is nog swak ingeklee en die karakters word nie voldoende ontwikkel nie.

Publikasies

Jaar	Publikasies
	Fiksie
1885	Bloemen in het Kaapland geplukt
1893	Debora
1904	Voor God en vaderland
	Nie-fiksie
1884	Practical Dutch Grammar and Analysis
1886	An elementary grammar of the Dutch language
1891	The South African Letter-writer / De Zuid-Afrikaanse briefsteller
1895	Practische Hollandsche spraakkunst voor de volksscholen van Zuid-Afrika
1896	The commercial Dutch grammar
1900	Englishman’s guide to the speedy and easy acquirement of Cape Dutch, for the use of travellers, settlers and military men
1902	Through the Thirst land, a story of the Kalahari
1907	Through the Thirst land, a story of the Kalahari
	The standard Dutch grammar for South Africa
1908	Beknopt Nederlands woordenboek voor Zuid-Afrika (met W.J. Viljoen)
1929	Scripture lights

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Conradie, Elizabeth “Hollandse skrywers in Suid-Afrika (Deel 2) (1875–1905) J.H. de Bussy/H.A.U.M, Kaapstad/Pretoria, 1949
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Nienaber, P.J. “Hier is ons skrywers!” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Opperman, D.J. “Naaldekoker” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad en Johannesburg Eerste druk 1974

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “Linguistic notes / Taalkundige notas” “Quarterly Bulletin SA Library” Volume 46 no.4 1992

Internet

• Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren: http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=elff002
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Elffers,_Professor_Hubertus
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Hubertus_Elffers
• Van der Wal, Marijke Leiden Universiteit: https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/16304/2008a_vdWal-Elffers.pdf?sequence=1
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-no97-6771/

Ongepubliseerde dokumente

• Beckmann, S “Elffers H.” Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN)  Bloemfontein