Joachim Nikolaus von Dessin

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
(Aangestuur vanaf J. N. von Dessin)
Von Dessin familiewapen

Joachim Nikolaus von Dessin (* 1704 in Rostock; † 18 September 1761 in Kaapstad) [1][2][3] word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele[4][5] (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)[6][7] en ander rariteite (Dessiniarium) aan die NG Kerk (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,[2][8] onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare biblioteek. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.[9]

Lewensoorsig[wysig | wysig bron]

Grootwordjare: uit en weer tuis[wysig | wysig bron]

Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.[10][4][6][11][12][13][14][15][4] Hy was die oudste van twee seuns[11][15][16] van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)[1][2][11][12][14] wat in 1702 getroud is.[11][12] Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.[11][16] Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee Kapitän of Hauptmann) in diens van koning Karel XII van Swede.[2][6][10][11][12][13][14][15] In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.[11][12][13] Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.[6][11][12][13][17] Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik[12] met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).[11]

Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.[11] Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.[12] Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)[2] gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.[2][6][10][11][12][13][17][18]

Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.[11]

Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.[11][13][17]

Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.[11][19]

Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot[2] in sy reisbeskrywing so:[20]

Oorspronklike Duits Afrikaans (Immelman-vertaling)[13]
Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek.

Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)[9][2] benoem[11][12][15][19][21] Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.[11][12][19][21]

Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die Ketel aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.[2][6][12][18][10][19][21][22]

Iets oor die skip self:

Die Ketel is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).[23] Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.[24][9] Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,[1][2][6][10][12][15][18][19][4][25] vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.[24] Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die Ketel vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.[26] Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur.

'n Nuwe lewe aan die Kaap[wysig | wysig bron]

Die besluit[wysig | wysig bron]

Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,[4] het mense met rede laat gis.[21] Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.[2]

Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.[2][19][12] Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie.

Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.[2][12][21][15] Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.[19] Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit.

In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.[19][21] Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,[11][21] “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”[19]

Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,[2][21][19][12][15][11] of 'n geskil[4] en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.[11][19] Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.[19] Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.[11] Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.[11]

Sosiale opgang[wysig | wysig bron]

Solank Pieter Gysbert Noodt goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.[19] Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.[9][27][10][19][11][18] 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. [2]Uiteindelik kom sy kennis van Latyn tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;[2][11][27] die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.[28]

Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.[9][1][2][11][10][29][18][15][6][27][30]

Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms[27] in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,[31] maar is in 1704 oorlede.[29]

Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.[6][27] Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die Oosterlandt, in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.[32][29] Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n plaas) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.[33] Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.[34] Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.[35]

Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,[31] die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.[31] Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek.

Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,[36] in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.[11] Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.[28] Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.[37]

In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,[2][31][38][18][10][27][9] wat op 16 Desember 1731 gebore is.[1]

Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,[19] maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.[27][31][10][18] In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."[39]

Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,[2][40][18][6][27][11][41][31] teen nog 30 gulden per maand.[11][31] Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.[42] Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.[31] In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman[2][18][10][27][6] teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.[19][31][43] Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.[44] Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.[11] Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.[2][31][27]

Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.[2][28]

Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.[45]

Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),[28][46] 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.[6]

Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland.

Die hofsaak[wysig | wysig bron]

In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.[11][47]

In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.[11][47]

Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.[2][11][48]

Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.[11][47]

Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:[49]

eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz.

Dit is onduidelik of moeye die vervorming van moei is, die ou Nederlands vir tante, in die enkelvoud. Moeye kan egter ook die meervoud wees, vir moeien (dus, tantes), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie.

Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;[11] 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.[47] Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)[47] reeds in 1758 na.[11]

Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.[11][47] Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.[11][47]

Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.[11]

Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4 800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die Sewejarige Oorlog gesneuwel.[11]

Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.[11]

Laaste lewensjare[wysig | wysig bron]

Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.[10] Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.[10][31][18] Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757[2], met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.[50][6][18][11][51][52][27] Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.[2] Von Dessin sterf op 18 September 1761.[1][10][6][18][11][51][53][27]

Graf[wysig | wysig bron]

Von Dessin het grafplek no. 27 in die Groote Kerk op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:[37][54]

Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt.

In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:[55]

Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed (sic) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd.

'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.[37]

Die testament bepaal:[56]

Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […]

In die inventaris staan eweneens duidelik:[57]

aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27

Die Testament[wysig | wysig bron]

Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.[4] Die oorgeskrewe kopie van die testament kan hier, handgeskrewe, besigtig word.

In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar compos mentis was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).[11] Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).[11]

Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.[2][5] Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,[57] enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):[49]

Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn.

Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne hierboven staende vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen, met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; met ’t welk een en ander ik vastelijk en meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen, versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken.

Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […]

Drie slawe vrygekoop[wysig | wysig bron]

By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:[57]

  • Isac van Mallabar
  • Joris van Bengalen
  • Chito van Couchim
  • Willem van de Caab
  • Fortuijn van Mallabaar
  • Leander van de Cust
  • Liesje van Bougies
  • Marrij van de Caab
  • Alida van de Caab
  • Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab)
  • Johanna van de Caab
  • Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab)
  • Flora van Bengalen

Die testament stel dit duidelik:[58]

Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere.

Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.[59] Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af.

[…] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity.

Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word.

Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt.

Nalatenskap[wysig | wysig bron]

Boekeversameling[wysig | wysig bron]

Lees ook: Von Dessin-versameling

Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.[60] Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.[61]

Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.[40] Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.[62]

Die aankope[wysig | wysig bron]

Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: artem quaevis terra alit. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.[46]

Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.[63]

'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.[6][4][63][27][64] Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.[63][6]

Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in[2]) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.[4] Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.[65]

Die besoeker William Wilberforce Bird het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.[59]

Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.[66]

Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.[9] Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.[4]

In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.[6]

In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.[9] In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,[9] soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."[6][66][46] Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.[6] Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.[4]

So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].[6][4]

Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die Europische Mercurius en De Boekzaal van Europa.[9][6][4] Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,[2][9] wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.[6][66][46][4] Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.[6] Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.[6]

Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."[63] Die Ex libris wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.[4]

Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.[4] Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.[63][6][4]

En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou Ex libris-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.[9][27][64] Soos dié wat hy in 1755 van Jan Tileman en Jacobus Janson present gekry het.[9]

Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.[2] Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.[67][68][69][70][27][71] Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretarisse" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.[2]

Nie die eerste biblioteek nie[wysig | wysig bron]

Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste openbare biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die Dessiniarium nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie.

In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van Zacharias Wagenaer.[72][4]

Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur Secunde Roeloff de Man, op las van Jan van Riebeeck. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n Grammatica Arabica Thomae Erpenij (as lingua franca aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.[4] Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.[73]

Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.[61][40] Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.[40] Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.[40]

Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.[40] Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.[5]

Was Von Dessin sy tyd vooruit?[wysig | wysig bron]

Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word.

R. F. M. Immelman, 'n universiteitsbibliotekaris aan die Universiteit van Kaapstad, dra sy opstel in September 1961 voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag.

Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit.

In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.[61] Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in Historiese Studies (1942) verskyn het.[74]

Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:[74]

1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n publique bibliotheecq moes vorm;
2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en alle faculteyten en geleersaamheyd sou dek;
3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek;
4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika;
5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds.


Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk[2] Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.[74]

Dan voeg hy by: [13]

Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland.

In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.[75]

P.C. Coetzee benadruk in 1968 juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:[62]

Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart.

Coetzee glo dit is liewer Lord Charles Somerset wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.[76]

Maar volgens Susan J. Mullen handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel (1976) salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.[77]

Onmiddellike nalatenskap[wysig | wysig bron]

Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie.

Die boeke is sonder veel geesdrif ontvang. Aanvanklik het die Kerkraad ook sy verpligtinge nagekom, maar op 13 Oktober 1761 is 'n versoek aan die Politieke Raad gerig om hulle geldelik te steun met die oprigting van die gebou om die boeke te huisves. Die versoek is toegestaan, en die boumateriaal sou teen kosprys verskaf word. Die bouplanne sleep egter, en in Junie 1762 het die Kerkraad voorgestel om 'n kostershuis op 'n openbare veiling te verkoop en die grond waarop dit staan as biblioteekgebou in te rig.[9]

Toe die biblioteek geopen het, wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris.[9] Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.[11][4][10] Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag,[10] blykbaar weens die min belangstelling.[9]

Johan Splinter Stavorinus maak in sy Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz. (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf 1768 tot omstreeks 1771, na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie:

Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van Bibliotheca Publica pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op Batavia, die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk Bibliothecarius.

Sir John Barrow skryf in 1806 in sy Travels into the Interior of Southern Africa, boekdeel II, in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die Concordia het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie.

Die 32-jarige luitenant Wasili Golownin en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei 1808 en 31 Mei 1809 nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die Diana laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.[78]

Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.[79][80][81]

Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.[82]

Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in 1822 van William Wilberforce Bird (State of The Cape of Good Hope in 1822), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:[59]

The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion.

Die afskrif van die dagboek van Adam Tas[wysig | wysig bron]

Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van Adam Tas bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.[83]

Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.[84][85] Die Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas, toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van Willem Adriaan van der Stel raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: Het dagboek van Adam Tas/The diary of Adam Tas (1705–1706).[86] J. du P. Scholtz skryf in Die Burger van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans Historical Publications of Southern Africa, of HiPSA) nooit plaasgevind het nie.[87]

Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,[88] en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.[84] Dit word selfs as die waardevolste stuk in die ganse boekery beskou.[9]

Persoonlikheid[wysig | wysig bron]

Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap[wysig | wysig bron]

Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:[2]

Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands.

Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,[2][38] volgens die Franse sterrekundige Nicolas-Louis de Lacaille, se Journal Historique (postuum uitgegee in 1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753).

Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:

Oorspronklike Frans (1763)[89] Duitse vertaling (1778)[90] Engelse vertaling (1976)[91] Afrikaans
M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. Herr Grevenbroek, Sekretair des Justizraths auf dem Vorgebürge zu Anfange dieses Jahrhunderts, ein ausserordentlicher Mann, hatte einige Untersuchungen über die Sitten und Gebräuche der Hottentotten angestellt; nach seinem Tode wurden seine schriftlichen Aussäge Kolben übergeben, welcher sie ohne Wahl und Beurtheilung zusammen stoppelte, wie die verständigsten hiesigen Personen einstimmig sagen, namentlich der Herr Statthalter, Herr Grand-Pré und Herr Dessin. M. Grevenbrock, Secretary of the Council of Justice at the beginning of the century, and an exceptionally intelligent person, made certain studies into the manners and customs of the Hottentots. After his death his papers were handed over to Kolbe, who put them together without understanding or good sense, according to the unanimous opinion of the most intelligent people here, and especially of the Governer, of M. Grand-Pré and M. Dessin. Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap ten aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy geskrifte aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgeflans het, soos wat eenparig uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin.

"Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.[40] Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n honnête homme in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker Frans kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.[37]

De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.[52][46][20]

Geloof[wysig | wysig bron]

Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.[92]

Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië[93] en Timor[94]) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie.

Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.[92]

Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':[92][95]

Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen;

Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,[96] 18 jaar ná sy dood,[92] of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel.

Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.[92]

Taalvaardigheid[wysig | wysig bron]

Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.[28] Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.[97]

Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.[98]

Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy Brieven Boek (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)[6] en Memoriaal (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),[6][60] is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."[99] Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.[28]

In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van Descartes is in Latyn beskikbaar,[4] so ook Leibnitz se Principia philosophiae van 1728, terwyl Thomas Hobbes in Frans en Nederlands beskikbaar is; Erasmus en John Milton se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.[100] Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel Aristoteles, Tacitus, Scipio, Titus Livius, Cicero en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.[4]

Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;[4] trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.[99] Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.[4]

Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.[101] In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk Voltaire se giftige kommentaar in Jean-Jacques Rousseau se boeke in dieselfde eeu.[102] In 'n boek van Savonarola, getiteld Meditationes in Psalmos, wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.[101]

Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.[101]

Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld Biblia Malaica (1733), asook De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys (1677).[4]

Nagedagtenis[wysig | wysig bron]

'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem:

  • Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort.
  • Von Dessinstraat in Montgomery Park, Randburg.

Twee blou plaatjies is deur die Stigting Simon van der Stel by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, Kaapstad, aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:[103][104]

J.N. VON
DESSIN
whose book collection
became by his bequest
the First Public Library
in South Africa
Dwelt on this Site
from 1756 to 1761

Hier het van
1756 tot 1761
J.N. Von DESSIN
gewoon wie se boekery
deur sy erflating die eerste
Openbare Biblioteek
in Suid-Afrika
geword het

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. Suid-Afrikaanse geslagregisters. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.
  3. Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156
  4. 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 4,20 4,21 4,22 4,23 4,24 Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne. pp. 187-214
  5. 5,0 5,1 5,2 Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis. Kaapstad: Academica, p. 74
  6. 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 6,20 6,21 6,22 6,23 6,24 6,25 6,26 Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 19 (1996), p. 33-42.
  7. Bax, D. 1970. Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89
  8. A.J. van der Aa. 1858. Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode
  9. 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 9,16 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. Historia 6 (4): 288-290.
  10. 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 Bax, D. 1970. Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7
  11. 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 11,22 11,23 11,24 11,25 11,26 11,27 11,28 11,29 11,30 11,31 11,32 11,33 11,34 11,35 11,36 11,37 11,38 11,39 11,40 11,41 11,42 11,43 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: Mecklenburgische Jahrbücher, Band 99 (1935), S. 209–218
  12. 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. Carolinum 28(42) Sommer. S. 63
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18
  14. 14,0 14,1 14,2 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):79
  16. 16,0 16,1 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)
  17. 17,0 17,1 17,2 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)
  18. 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16 Geargiveer 19 Augustus 2021 op Wayback Machine (kyk voetnota)
  19. 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 19,13 19,14 19,15 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19
  20. 20,0 20,1 Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 21,7 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)
  22. Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem
  23. Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn
  24. 24,0 24,1 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia
  25. Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)
  26. Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree
  27. 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 27,13 27,14 Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. Carolinum 28(42) Sommer. S. 64
  28. 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20
  29. 29,0 29,1 29,2 "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  30. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20
  31. 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)
  32. Botha, C.G. 1939. Die Kaapse Hugenote. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107
  33. "Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  34. "Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  35. Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729
  36. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  37. 37,0 37,1 37,2 37,3 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968 Kaapstad: A.A. Balkema. p.22
  38. 38,0 38,1 Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80
  39. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  40. 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 40,6 Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409
  41. Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):80
  42. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  43. Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138
  44. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  45. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p.21
  46. 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. Carolinum 28(42) Sommer. S. 65
  47. 47,0 47,1 47,2 47,3 47,4 47,5 47,6 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149
  48. Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148
  49. 49,0 49,1 Spoelstra, G. 1907. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika. Kaapstad. p. 298-299
  50. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  51. 51,0 51,1 Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):81
  52. 52,0 52,1 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155
  53. Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156
  54. Spoelstra, G. 1907. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika. Kaapstad. p. 279
  55. Spoelstra, G. 1907. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika. Kaapstad. p. 299
  56. Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739
  57. 57,0 57,1 57,2 "Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Augustus 2021. Besoek op 17 Augustus 2021.
  58. Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit
  59. 59,0 59,1 59,2 Bird, W.W. 1823. State of The Cape of Good Hope in 1822 London: John Murray.
  60. 60,0 60,1 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15
  61. 61,0 61,1 61,2 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16
  62. 62,0 62,1 Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410
  63. 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26
  64. 64,0 64,1 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154
  65. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25
  66. 66,0 66,1 66,2 Bax, D. 1970. Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92
  67. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  68. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  69. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2021. Besoek op 23 Augustus 2021.
  70. Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59
  71. Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148
  72. Leibbrandt, Precis of the Archives of the Cape of Good Hope I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia
  73. Bosman, D.B. 1923. Oor die ontstaan van Afrikaans. Swets & Zeitlinger pp. 127-128
  74. 74,0 74,1 74,2 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17
  75. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27
  76. Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411
  77. Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83
  78. Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870. Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26
  79. Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870. Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28
  80. Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг
  81. Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг
  82. Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870. Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28
  83. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31
  84. 84,0 84,1 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158
  85. Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):83
  86. Tweede uitgawe. In: Dagboek van Adam Tas. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging
  87. Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86
  88. Tweede uitgawe. In: Dagboek van Adam Tas. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging
  89. De Lacaille, N.L. 1763. Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157
  90. De Lacaille, N.L. 1778. Reise nach dem Vorgebürge der guten Hofnung. Altenburg: Richterischen Buchhandlung. S. 108.
  91. De la Caille, N.L. (1976). Travels at the Cape, 1751-53. An annotated translation of 'Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance' into which has been interpolated relevant passages from 'Mémoires de l'Académie Royale des Sciences' . Translated: Raven-Hart, R. Cape Town: A.A. Balkema. p. 14.
  92. 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151
  93. Koch, K.E. 1970. The Revival in Indonesia. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.
  94. Koch, K.E. 1970. The Revival in Indonesia. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.
  95. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Augustus 2021. Besoek op 24 Augustus 2021.
  96. "Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Augustus 2021. Besoek op 24 Augustus 2021.
  97. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24
  98. Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152
  99. 99,0 99,1 Bax, D. 1970. Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8
  100. Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30
  101. 101,0 101,1 101,2 Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34
  102. NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?
  103. Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. Lantern (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83
  104. Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede. Geargiveer 24 Augustus 2021 op Wayback Machine(sien beeld van plaatjie)