Jode in Benoni

Benoni in die jaar 1909

Met die mynwerkers wat lone ontvang en op negosie wil bestee, was daar ook handelaars nodig om in hierdie behoeftes te voorsien. Die meeste handelaars was aanvanklik slegs Engelse, Walliesers en Skotte, maar daar was ook altyd Jode in Benoni om hieraan te voldoen.

Die eerste Jode

So was die eerste Jood wat by Benoni aangekom het Max Ginsberg. Hy het in 1892 'n winkel in Benoni oopgemaak en was 'n bemiddelde man wat in staat was om sy brandarm neef van Litaue, Smulovitz, by te staan om sy eie saak te begin en handel te dryf met artikels wat hyself nie hanteer het nie. Smulovitz kon nie Engels of Afrikaans praat nie en moes hom maar sukkel-sukkel deur middel van gebare verstaanbaar maak, voordat hy later Engels geleer het deur Engelssprekende klante te vra om die onderskrifte van illustrasies vir hom voor te lees. Al gaandeweg het hy so geleer. Smulovitz het saans in sy winkel op die grondvloer geslaap, en sy etes moes hy voorberei op 'n stoof in die middel van die vertrek sonder skoorsteen. Sy saak het net mooi op dreef gekom toe oorlog tussen die Transvaal en Brittanje aan die kom is. Die bestuur van die Kleinfonteinmyn het aangebied om sy voorrade in die mynpakkamer toe te sluit. Hy kon nog 'n geleentheid op 'n beestrok kry wat op pad na Kaapstad toe was.

Met Smulovitz se terugkeer na die oorlog (soos die meeste Jode wat voor die oorlog besighede op Benoni gehad het), moes hy vind die pakkamer is geplunder. Om sake te vererger het sy vennoot wat voor hom teruggekom het die onmin van die Johannesburgse groothandelaars op die hals gehaal - hulle het geweier om krediet aan hom toe te staan. Uiteindelik kon wel een oorreed word om hom geld voor te skiet om voorrade aan te koop. Toe sy voorraad uitverkoop was, het hy sy skuld in Johannesburg gaan betaal en meer ware gekoop. Soggens om vieruur het Smulovitz sy winkel oopgemaak om limonade aan die Sjinese mynwerkers te verkoop wat van hul nagskof afkom en saans het hy om tienuur weer sy winkel gesluit - hy het dus agttien uur per dag gewerk. Op hierdie wyse het hy vir hom 'n groot saak opgebou, vir hom eiendom in die hartjie van Benoni gekoop en sy naam deur eensydige akte na Samuels laat verander. Hy het as gesiene burger van die myndorp gesterf.

Die groei van die Joodse bevolking

Die uitbreiding van die goudmynbedryf het nog baie ander Jode na Benoni getrek. Die geleerde Jode was in staat om met die mynamptenare te onderhandel. Dié was weer tog te bly om die bestuur van mynkonsessiewinkels aan die Jode toe te sê, aangesien die mynamptenare neergesien het op die "Bantoe-handel" en dit beskou het as "uiters geskik vir die Jode". Prysonderhandeling met die swart mynerklantebasis was hul forte. Die toenemende handel het nog winkelklerke regverdig, en nog familielede uit Litaue is laat kom. Die nefies en niggies het oor en weer met mekaar Jiddisj gepraat, terwyl die Litauer (wat geen Afrikaans of Engels magtig was nie) gou 'n Nguni-taal aangeleer het om sy klante beter te verstaan.

Die Litause Jode het feitlik nooit kontak met dié buite die kampongs gehad nie. 'n Beroep is op die Jode van Benoni gedoen om hulle na hul huise uit te nooi, maar dit het nie geslaag nie, omrede daar maar 'n standverskil tussen die Engelse Jode (die meestal gegoede immigrante uit Kaapstad of Londen) van Benoni en die Litause Jode van die myne ontstaan het. Dit het op sy beurt weer die Litause Jode ter wille van aanvaarding genoop om te verengels. Soos meer geld beskikbaar geraak het, is die kinders na staatskole toe gestuur, en indien die seun skrander en die geld genoeg was, kon hy selfs universiteit toe gestuur word om in die Medisyne, Tandheelkunde of Regte te studeer. Dit sou sy sosiale status en mobiliteit net verder verbeter. Indien die omstandighede minder gunstig was, is hy na 'n tegniese kollege gestuur om as oogkundige of apteker opgelei te word. Die rede hiervoor was eenvoudig: daar sou in die afsienbare toekoms beslis 'n tekort aan professionele ambagslui in die gebied wees.

Morris Nestadt lê begrawe in die Rynsoordbegraafplaas te Benoni.

Terwyl Max Ginsberg in 1906 sy dienste vir die gesondheidsraad aangebied het, het Israel Kuper (op tienjarige leeftyd in 1893 in Suid-Afrika aangekom en later die eerste Joodse burgemeester van Benoni in 1917 geword) hom as regsgeleerde in 1908 op Benoni kom vestig. Kuper raak in die 1914-staking op die dorp betrokke en is tronk toe gestuur nadat Jan Smuts die krygswet afgekondig het. Hoewel hy sy invloed as regsgeleerde en raadslid kon laat geld het, het hy eerder die 21 dae in die tronk vertoef. Al die munisipale dokumente wat hy moes onderteken is na die tronk op Boksburg gebring. Hy is saam met die ander stakers op 'n Saterdag vrygelaat, en as ortodokse Jood het hy die aanbod om na Benoni te ry van die hand gewys en sy sabbatsreis te voet afgelê.

Morris Nestadt (ook later burgemeester van Benoni) moes weer op die moeilike manier sy pad boontoe vind: sy vader, Jacob Nestadt, was 'n saalmaker van beroep wat in die grootste armoede in Kaapstad gewoon het, nadat hy nie toegelaat is om voet aan wal in Kaapstad te sit nie; 'n epidemie het pas op die skip uitgebreek. Jacob Nestadt laat sy gesin in 1892 agter om na Fordsburg, Johannesburg sy geluk op die proef te stel. Toe sy vrou later by hom aansluit, is Morris in 'n klein agterkamertjie gebore. Die gesin het in 1904 op Benoni aangekom. Morris doen as tienjarige aanvanklik werk as koerantverkopertjie. Hy verlaat die skool op 14-jarige ouderdom om as klerk in diens gestel te word by die New Modderfontein-goudmyn. Toe 'n verhoging hom geweier is, gaan werk hy op Benoni by die Skot George Rennie (self iemand wat vroeër hierdie myn verlaat het) wat 'n eiendomsagentskap op die been gebring het. Terwyl Nestadt hierdie agentskap agtergelaat is om te behartig, het hy ook Boekhou by W. D. Wells begin loop en terselfdertyd vier stelle boeke vir twee kafees, 'n loodgieter en 'n klerewinkel gehou. Altesaam het dit sy werksdag tot sestien ure verleng.

In die dorp wat besig was om uit te brei en welvarend te word, het die Jode se spekulasie met groot saketransaksies en sake-eiendomme meestal suksesvol verloop. Teen 1968 behoort die meeste van die sake-eiendomme in die middestad, asook die groter woonstelblokke, aan die Jode.