Johan Enslin

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Johan Adam Enslin (Cradock, Kaapkolonie, gedoop 12 Junie 1800 – Marico, Transvaal, April 1852) [1] was ’n boer en kommandant-generaal. Hy word veral onthou as leier van die Jerusalemgangers, ’n eksentrieke sekte of groepering onder die Voortrekkers in Transvaal, wat soms as dweepsugtig en fanaties beskryf word,[2] met eienaardige opvattings wat bestaan het uit ’n vreemde mengsel van politieke en godsdienstige oortuigings.[3] Ná sy en talle van sy volgelinge se dood tydens ’n malaria-epidemie aan die vooraand van hul beplande trek na Jerusalem, het die Jerusalemgangers as groep verdwyn en sewe jaar later het die meeste oorlewendes by die pas gestigte Gereformeerde Kerk aangesluit. Sy groep, ook bekend as die Enslin-party of –groep, se grootste nalatenskap is die stigting enkele jare ná sy dood van die dorp Nylstroom,[4] wat hulle so genoem het weens hul gebrekkige geografiese kennis wat hulle laat glo het hulle het die suide van Egipte bereik.[5]

Herkoms[wysig | wysig bron]

Enslin was die oudste kind van Christoffel Bernhardus Enslin en sy vrou, Anna Christina de Beer, met wie hy in 1776 getroud is. Sy oupa aan vaderskant was Johan Adam Enslin van Bopfingen, Württemberg-Baden, wat in 1752 as 20-jarige soldaat in die Kaap aangekom en met die weesmeisie Maria Magdalena Ackerman in die huwelik getree het.

Vroeë lewe[wysig | wysig bron]

J.A. Enslin het tot 1825 geboer op Zwagershoek, distrik Cradock, en daarna by die Baviaansrivier, distrik Somerset-Oos. Dit het aanvanklik voorspoedig met die boerdery gegaan, maar later het hy en sy vader, wat in die nabyheid geboer het, baie verliese gely vanweë die invalle van die Xhosas. Gevolglik het Enslin, bes moontlik in die geselskap van geesgenote, in 1837 na die binneland weggetrek waar hy hom blykbaar 'n tyd lank in Natal by die ander Trekkers bevind het. Die NG predikant dr. William Robertson het reeds die jaar vantevore in die Swartberge tussen die Groot- en Klein-Karoo met die groep mense, van wie sommige blykbaar aan Enslin se familie verwant was, in aanraking gekom wat oorland na Jerusalem wou trek. Van die families wat tot dié groep behoort het, byvoorbeeld die De Beers en De Klerks, kan in ’n mate met die Slagtersnek-rebellie (1815–'16) verbind word, een van die vernaamste aanleidende oorsake van die emigrasie of Groot Trek uit die Kaapkolonie.[6]

Later het Enslin na die Vrystaat verhuis en op Winburg spoedig bekendgeraak as gevolg van sy verset teen die Britse bewind nadat Brittanje die gebied tussen die Oranje en die Vaal in 1844 geannekseer het.

Kommandant-generaal[wysig | wysig bron]

In 1846 is Enslin tot kommandant-generaal en sy vriend J.H.L. de Kock as kommandant vir die gebied tussen die Sand- en Mooirivier verkies. Talle vergaderings is gehou en toe A.W.J. Pretorius op die toneel verskyn, het Enslin onder hom as kommandant aan die Slag van Boomplaats op 29 Augustus 1848 deelgeneem. Ná die Boere se neerlaag het hy en van sy volgelinge hulle in Marico gevestig. Hier het hy sy plaas Meseg genoem na aanleiding van Psalm 120:5, een van die bedevaartsliedere wat 'n Israeliet op sy reis na Jerusalem gesing het. Enslin het hom spoedig ook in Marico vir die belange van die Boeregemeenskap beywer. Hy het onder meer in September 1849 'n memorie aan die Transvaalse Volksraad in verband met dorpsgrond voorgelê en in die volgende jaar aan dieselfde liggaam berig dat die hoofman van die Kwena, Setghele, waarskynlik met voorbereidings op oorlog besig was. Ook in 1850 is hy as lid van 'n kommissie aangestel wat gestuur is om probleme met die inboorlinge te probeer oplos. Hy was ook ’n ondertekenaar van 'n versoekskrif wat op 15 Januarie 1851 voor die Volksraad gedien het en waarin die ondertekenaars 'n verkenningsekspedisie noordwaarts aangevra het. Voorts het hy toestemming gevra om op te tree teen Engelse reisigers wat die land sonder die nodige verlof deurreis het.

Uitval met Pretorius[wysig | wysig bron]

Enslin en Andries Pretorius het nie goed oor die weg gekom nie, hoewel hulle saamgestry het teen die bepaling van die 26ste breedtegraad as die suidelike grens van Transvaal. Die Jerusalemgangers het hom veral gewantrou omdat hy aanvanklik in die Britse anneksasie van Natal berus het.[7] Enslin het gevolglik geweier om onder Pretorius te staan en in Januarie 1851 het die Volksraad op aanbeveling van die krygsraad (waarin Enslin sitting gehad het) besluit om vier kommandante-generaal aan te stel om die onderlinge onmin te probeer uitskakel. Hoewel Enslin saam met Andries Pretorius, W.F. Joubert en Andries Potgieter in dié amp benoem is, het hy voortgegaan om teen Pretorius te agiteer en by geleentheid met verwysing na Openbaring 12:3-4 verklaar dat hy “sien” hoe Pretorius ook deel uitmaak van die sterre of engele wat deur Satan in sy eindelike val meegesleur sou word.

In Junie 1851 het Enslin 'n klag teen Pretorius gelê omdat laasgenoemde sou gesê het dat hy al die Enslins en De Beers wou uitroei. Die saak wat voor die landdros op Potchefstroom gedien het, is teen Enslin uitgewys en toe hy hierna in 'n woordewisseling met die landdros betrokke raak, is hy (in afwagting van goedkeuring van die Volksraad) as kommandant-generaal geskors en tot 'n boete of 'n maand burgerarres weens “verregaande moedswil” gevonnis. Hy het geweier om die boete te betaal en is in hegtenis geneem, maar deur familielede uit die gevangenis ontset.

Leier van die Jerusalemgangers[wysig | wysig bron]

Enslin het reeds in die Oranje-Vrystaat die naam “profeet” verwerf. Onder invloed van die gewilde dogmatiek van die Nederlander Wilhelmus á Brakel se Redelijke godsdienst en ook op grond van sy interpretasie van die Statebybel, het by hom en verskeie ander die hunkering ontstaan om na Jerusalem te trek om daar in rus en vrede te leef. Hierdie begeerte om na verafgeleë plekke te trek het ook vroeër in die wyk Swartberg bestaan waar dr. William Robertson, die leraar van Swellendam, soortgelyke gedagtes teëgekom het, al wou die Swartbergers net na Natal wegtrek. Enslin en talle van sy volgelinge het familiebande met hierdie mense gehad. Afgesien van die geestelike dryfvere, het Enslin ook gemeen dat so 'n trek na Jerusalem hom en sy mense van Engelse oorheersing sou bevry en ook van die voortdurende moeilikhede met die inboorlinge.

Danksy sy sterk leierseienskappe het hy sy groot familie en ook talle ander persone, onder andere Paul Roos, Stoffel de Wet, Jacob Erasmus en Jurie Bekker met dieselfde gedagterigting besiel. Die weduwee Maria Elizabeth Gou(w)s, bekend as Mietjie Gouws, het selfs die naam van “profetes” van dié groep verwerf.

Die Nederlandse bemiddelaar tussen die Boerefaksies in Transvaal H.T. Bührmann (1822–1890),[8] landmeter K.J. de Kok en die reisiger J. Chapman het hierdie mense se beskouings goed leer ken. Maar dit was ds. J.H. Neethling en veral ds. A. Murray (die jongere), wat die Jerusalemgangers of Jerusalemtrekkers, uit persoonlike ervaring leer ken het. Murray het talle vergeefse disputasies met hulle gehou en is selfs by geleentheid verhinder om vir hulle te preek aangesien hy volgens hulle 'n predikant was wat in diens van die “Antichris” (Engeland) gestaan het. Dit het selfs so ver gegaan dat sommige Jerusalemgangers hom wou stenig.

Dr. Bouke Spoelstra betwyfel hulle voorneme om ooit werklik te trek,[9] maar J.P. Claasen skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek oor die voorbereidings wat hulle getref het vir die tog na Jersulam.[10] Die profetes Mietjie Gouws het selfs begin beskuit bak en biltong droog en daar is rondvertel dat sy met haar rate die trekkers teen siektes en kwale sou genees en beskerm. Bührmann is uitgevra oor die roete wat gevolg moes word en hoe ver Jerusalem van Marico geleë was toe die somer van 1851–’52 talle slagoffers, onder wie ook Enslin, deur 'n malaria-epidemie geëis het.

Ná sy dood[wysig | wysig bron]

'n Aantal voornemende reisigers het hierna so gou moontlik ter wille van oorlewing uit Marico weggetrek. Sommige het in die distrik Waterberg aangekom, waar hulle die breë, biesiesomsoomde rivier die Nyl genoem, en die dorpie Nylstroom tot stand gebring het.[11] Baie eertydse Jerusalemgangers het in 1859 by die pas gestigte Gereformeerde Kerk van ds. Dirk Postma aangesluit en manne soos Jurie Bekker het later aan die Dorslandtrek (1874–80) deelgeneem. In die lidmateboek van die Gereformeerde gemeente St. Januario, Humpata, Angola, wat in 1881 tot stand gekom het, verskyn die name van onder andere drie Enslins. Al het die gedagte aan ’n trek na die Beloofde Land nie dadelik uitgesterf nie, het die verlange daarna wel mettertyd gekwyn.

Waardering en gesinlewe[wysig | wysig bron]

P.J. Claassen, wie se boek Die Jerusalemgangers veral oor die persoon van Enslin handel, skryf: "Afgesien van sy godsdienstige opvattings het (Enslin) tog 'n belangrike rol in die geskiedenis van die 19de-eeuse Transvaal gespeel." Hy haal dr. Bouke Spoelstra feitlik woordeliks uit Die Doppers in Suid-Afrika 1760–1899 aan wanneer hy in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V skryf: "Al wat tans nog aan die Jerusalemgangers herinner is Enselsberg (na Enslin genoem), in die distrik Zeerust, en die naam Nylstroom.[12][13]

Enslin is op 8 Januarie 1825 met Anna Susanna Coetzer getroud. Uit die huwelik is vier seuns en vier dogters gebore.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. (en) Sy genealogiese besonderhede op die webtuiste geni.com. URL besoek op 16 Desember 2016.
  2. (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
  3. (af) Claasen, J.P. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  4. (af) Claasen, J.P. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  5. (af) Nederige dorp nou ’n trotse baken in die Waterberge, Die Pos Geargiveer 16 Desember 2016 op Wayback Machine. URL besoek op 16 Desember 2016.
  6. (af) Swart, M.J., e.a. (red.). 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Auckland Park: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
  7. (af) Spoelstra, dr. Bouke. 1963. Die Doppers in Suid-Afrika 1760–1899. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk.
  8. (af) De Kock, W.J. (hoofred. tot 1970) en Krüger, prof. D.W. (hoofred. sedert 1971). 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  9. (af) Spoelstra, dr. Bouke. 1963. Die Doppers in Suid-Afrika 1760–1899. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk.
  10. (af) Claasen, J.P. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  11. (af) Claasen, J.P. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  12. (af) Claasen, J.P. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  13. (af) Spoelstra, dr. Bouke. 1963. Die Doppers in Suid-Afrika 1760–1899. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk.