Gaan na inhoud

Kaapse maateenhede

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die standaard vir die Rynlandse roed en voet was albei langsaan die Leidense stadsaal vasgemaak. Die voet is die vertikale yster paal wat met die middelste rooi pyltjie aan die regtekant aangedui word venster. Voordat dit in 1929 vernietig is, was die standaard roed onder die twee vensters aan die muur vasgemaak. Die eindpuntepunte word deur die twee ander pyltjies aangedui.

Tussen 1652 en 1796 was die Kaap onder die beheer van die VOC. In die sewentiende en agtiende eeu het die meeste Nederlandse stede hul eie maatstelsels gebruik. Die VOC het die Amsterdamse meeteenhede vir handel gebruik en die Rynlandse eenhede vir landsmetings. Tydens die jare na die Britse besetting van 1806, is die Amsterdamse eenhede deur Britse eenhede verplaas, maar die Rynlandse landmetingseenhede is behou tot die invoering van die metrieke stelsel in 1972.

Rynlandse en Kaapse roede

[wysig | wysig bron]
Die standaard vir die Rynlandse voet.

In die sewentiende eeu was die basiese eenheid van lengte in die Universiteitsstad Leiden die roede. Vanaf die middeleeue is die roede, 'n paal van ongeveer 4 meter lank, in Noord-Europa as 'n eenheid vir lengte gebruik. Die presiese lengte van die roede en van sy onderverdelings het van gebied tot gebied verskil. Die Rynlandse eenhede van lengte kom oorspronklik van die Rynlandse roede af. Die verwysingskopie van hierdie roede is 'n vertikale yster paal in die Utrechtse hof. Die roed is in twaalf "voete" gedeel, die voet is in twaalf duime gedeel en die duim in twaalf strepe. De Rynlandse eenhede vir oppervlak is die vierkante voet, die vierkant roede (144 vierkante voet), die hondt (100 vierkante roede) en die morg (6 hondt).[1] Al is die morgen en die roede in Suid-Afrika gebruik (hulle was ook deel van die wet van die Suid-Afrikaanse Republiek), is die hondt blykbaar nooit in die Kaapkolonie gebruik nie.[2]

Tussen 1615 en 1617 het Willebrord Snellius, professor van wiskunde aan die Universiteit van Leiden, die tegniek van driehoeksmeting ontwikkel en om die tegniek te bewys het hy die afstand tussen Alkmaar en Bergen-op-Zoom (ongeveer 130 km) gemeet. Hy het sy resultate in Rynlandse roede aangegee en daarna het die Rynlandse roede die algemene maatseenheid vir landsmeting in Nederland geword.[3][4]

Tussen 1685 en 1800 is maatstokke deur verskillende landmeters na die Kaap gebring. In 1808 het Den Gelder en Aeneae die Rynlandse voet met die meter vergelyk en hulle het bepaal dat een meter presies 3,1852560866 Rynlandse voet is. Lodewyk Bonaparte [nl], Koning van Holland het hierdie waarde, wat gelyk is aan 1,030 Engelse voet in die Nederlandse wet neergeskryf. In 1813 is daar besef dat die Kaapse voet en die Rynlandse voet nie dieselfde lengte gehad het nie. In 1858 is 'n kommissie onder sir Thomas Maclean die moontlike teenstrydigheid gestig. As gevolg van hul bevinding, verklaar Wet No 8 van 1859 dat een Kaapse voet presies 1,033 Engelse voet is (en nie 1,030 soos in Nederland nie).[5][1]

Toe die Leidense stadsaal deur vuur in 1929 verwoes is, het die oorspronklike Rynlandse roede verloor gegaan, maar die oorspronklike voet kon gered word en is nog steeds daar te sien.[6]

Doek (materiaal) is volgens die Rynlandse el (27 Rynlandse duim – 70,9 cm) en nie die Amsterdamse el (68,8 cm) verkoop nie.[7]

Amsterdamse handelsmaate

[wysig | wysig bron]

Alhoewel die VOC gebruik gemaak het van Rynlandse eenhede vir landsmeting in hul oorseese gebiede, het hulle die Amsterdamse meeteenhede vir handel gebruik, veral die mates vir volume en gewig.[8] Soos die gewoonte oor die meeste van Europa, is volume eerder as gewig vir landbouprodukte gebruik. Al is die name van die verskillende maateenhede in verskillende stede dieselfde, het hul werklike waardes van stad tot stad en ook van produk tot produk gewissel. Ook, volgens die Meertens Instituut, wissel sommige maateenhede, byvoorbeeld die schepel, tussen groothandel [en] en kleinhandel [en] transaksies. Die verkoop van edelmetale, speserye en ander produkte wat 'n hoë waarde-tot-gewig verhouding het, het gewoonlik geskied volgens gewig eerder as volume.[9]

Spoorweë

[wysig | wysig bron]

Die spoorweë van die Natalkolonie (NGR), van die Kaapkolonie (CGR) en die Oranje Vrystaat (OVGS) is deur Britse engineurs gebou maar die ontwerp en bou van die Zuid-Afrikaansche Republiek (MZASM en PPS) kom onder die beheer van Nederlandse administateurs. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog is sir Percy Girouard directeur van die spoorweeë onder die Britse beheer (IMR).[10]

In sy verslag wat in 1903 geskryf is, katalogiseer hy die aanvalle op die spoorweë in Suid-Afrika deur die Boerekommando's tydens die oorlog. Sy verslag toon dat alhoewel al die spoorweë in Suider-Afrika 'n spoorbreedte van 3  voet en 6 duim (1,067 meter) gebruik, gebruik die Zuid-Afrikaansche Republiek metrieke eenhede vir afstandmeetings terwyl Natal, die Kaapkolonie en die Oranje-Vrystaatse Republiek imperiale metings gebruik het.[10] Daarbenewens is die spesifikasies van die NSASM-lokomotiewe (byvoorbeeld NZASM se "werkesel", die 46-tonner),[11] wat in Duitsland otwerp is, is volgens metrieke maateenhede ontwerp terwyl dié van die NGR, CGR en GOVS (byvoorbeeld die Klas 6-stoomlokomotief)[12] wat in die Verenigde Koninkryk ontwerp is gebruik imperiale maateenhede.

Verwydering

[wysig | wysig bron]
Kaart van Johannesburg, 1890. Al die strate wat oor Breëstraat loop (in geel aangedui) het 'n kinkel, miskien om verwarring tussent die Engelse en die Kaapse voet.

Tydens die Napoleontiese Oorloë (1803–1815), het die Britte die Kaap beset (1806) en Nederland is met die Franse Kaiserryk verenig (1810). Na die oorloë is die Verenigde Koninkryk van die Nederlande gestig. In 1819 word die metriese stelsel die amptelike mate en gewigte sisteem in die nuwe koninkryk. Dus word die verbinding tussen die Kaapse maateenhede en dié van Nederland verbreek.

Ten tyde van die Britse regering was dit wettig om in óf die Kaapse óf die Britse eenheidsisteem handel te dryf. Dus was dit moontlik dat een handelaar die Rynlandse el (27 Rynlandse duim = 27,9 Engelse duim) sou gebruik wanneer hy doek verkoop en 'n ander handelaar die Engelse jaart (36 Engelse duim) sou gebruik.[13] Dit veroorsaak aansienlike verwarring. Die redakteur van die handboek The Cape of Good Hope and the Eastern Province het in 1843 voorgestel dat albei sisteme deur die metriese stelsel vervang behoort te word.[7]

In 1852 is die Kaapse wetgewende raad gestig.[14]:243 In 1855, om rede van 'n vryemarkekonomie is die Britse handelsvoorkeur verwyder[14]:293 en in 1861 word die Britse maateenhede die enigste wettige handelsmateenheidsisteem. Dit was nie die moeite werd om die Rynlandse maateenheidsisteem vir landmetingsdoeleinde te verwyder nie – daar was geen handelsvoordele aan so 'n verwydering verbonde nie. Dus is die morg en die roede steeds in al die Suid-Afrikaanse provinsies behalwe Natal gebruik, totdat hulle in 1972 deur metriese eenhede verplaas is.[13][15]

Die bestand van albei Engelse en Kaapse voete het af en toe probleeme gemaak, veral in die stad van Johannesburg. Toe die stad in 1886 gemeet is, is dit moontlik dat suid van Breëstraat Engelse voete gebruik is en dat noord van Breëstraat Kaapse voete gebruik is met dir gevolg dat strate wat noord-suid loop, 'n kinkel by Breëstraat het.[16]

Lys van Kaapse maateenhede

[wysig | wysig bron]

Lengte

[wysig | wysig bron]

In die Kaap is the Leidense lengtemaateenhede vir landmeetingsdoeleinde en die Amsterdamse lengtemaateenhede vir handel gebruik, veral vir die aankoop en verkoop van stof.

Kaapse maateenhede vir lengte:[15][17]

Eenheid Definisie SI waarde
1 streep 2,624 mm
1 duim 12 strepe 26,24 mm
1 voet 12 duim
1,033 Engelse voet
318,53  mm
1 el 27 duim 708,4 mm
1 roed 12 voet 3,82230 m

Amsterdamse maateenhede vir lengte:[9]

Eenheid Definisie SI waarde
1 duim 25,7 mm
1 voet 11 duim 283 mm
1 el 27 duim 694 mm
1 roed 12 voet
13 voet
16 voet
3,398 m
3,677 m
4.528 m

Oppervlak

[wysig | wysig bron]

Kaapse eenhede vir oppervlak:[15][18]

Eenheid Definisie SI waarde
1 vierkante voet 0,099135812 m2
1 roed 144 vk vt 14,27556 m2
1 morg 600 vk roede 0,856 532 ha.

Volume

[wysig | wysig bron]

Die Amsterdamse eenhede vir volume van wyn, strekdrank of asyn word onder gegee.[9][8] Die meeste van hierdie eenhede is ook in die VOC se oorseese besittings in gebruik.

Eenheid Definisie SI waarde
1 mutsje 150 ml
1 pint 4 mutsje 600 ml
1 mengel 2 pint 1,2 L
1 stroop 2 mengel 2,4 L
1 steenkan 8 stroop 19,2 L
1 anker 2 steenkan 38,4 L
1 aam 4 anker 153,6 L
1 okshoofd 6 anker 230,4 L
1 vat 4 okshoofd 921,6 L

Die Amsterdasmse en Kaapse maateenhede vir graan was:

Eenheid Definisie SI waarde
1 kop 0.87 L
1 vierdevat 8 kop 6,94 L
1 schepel/vat vierdevat 27,9 L (groothandel)
27,76 L (kleinhandel)
1 mud 4 schepel 111,5 L
1 zak 3 schepel 83,7 L
1 last 27 mud
36 zak
3010 L

Volgens Meertens[9] was die Amsterdamse groothandel schepel groter as the kleinhandel schepel (27,9 L teen 27,76 L), maar volgens die VOC glossarium[8] het die VOC 'n schepel van 27,814 L gebruik.

Gewig

[wysig | wysig bron]

Tydens die agtiende eeu is verskillende gewigsmaateenhede vir verskilende ware gebruik. Die drie belangrikste gewigsmaateenhede is die gewigte vir edelmetale soos silwer en goud, die medisinale gewigte wat gebruik is deur apteke en die handelsgewigte wat vir gewone handel gebruik is.[19][20][21]

Trooise gewicht is gebruik vir edelmetale. Al kom hierdie maateenheid vanuit 'n enkele stad, die Franse stad van Troyes, wissel die Trooise pond in verskeie Europese stede met 'n paar persent. Byvoorbeeld, die Trooise ons is gelyk aan 31.10 g in Londen, maar in Amsterdam is dit gelyk aan 30.76 g (1,2% verskil). Die onderverdelings van die Amsterdamse gewigte volg hieronder:

Trooise maateenhede
Eenheid Definisie SI waarde
aas 48,06 mg
engel 32 aas 1,53 g
ons 20 engels of esterlingen 30,76 g
mark 8 onse 246,11 g
pond 2 mark 492,23 g

Net soos die Trooise maateenehde, het die medisinale maateenhede 'n paar persent gewissel tussen verskeie Europese stede. In Amsterdam was die medisinale ons dieselfde as die Trooise ons, maar daar is 16 Trooise onse in 'n Trooise pond terwyl daar 12 medisinale onse in 'n medisinale pond is.

Medisinale maateenhede
Eenheid Simbool Definisie SI waarde
grein 64,09 mg
scrupel 20 grein 1,28 mg
drachma ʒ 3 scrupel 3,84 g
ons 8 drachmas 30,76 g
pound 12 onse 369,16 g

Net soos by ander gewigsmateenhede, wissel die grootte van die verskeie handelseenhede van stad tot stad. Die Amsterdamse handelspond is 40 aas (1,86 g) swaarder as die Trooise pond.

Amsterdamse handels maateenhede
of waaggewicht
Eenheid Definisie SI waarde
drachma 3,86 g
lood 4 drachmas 15,44 g
ons 2 lood 30,88 g
mark 8 onse 247,05 g
pond 2 mark 494,09 g
steen 8 pond 3,953 kg
schippond 330 pond 148,3 kg
scheepslast 4000 pond 1976 kg

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. 1,0 1,1 Jacob de Gelder (1824). Allereerste Gronden der Cijferkunst (in Nederlands). 's-Gravenhage (Den Haag) en Amsterdam: de Gebroeders van Cleef. pp. 163–176. Besoek op 18 November 2014.
  2. Kuipers, H; de Bruijn Prince, H C (Oktober 1898). Staats-Almanak voor de Zuid-Afrikaansche Republiek – 1899 (PDF) (in Nederlands). p. 383.
  3. Stammetz, Joan Levinus; La Bordus, Willem (1740). Volkomen wiskundig woordenboek (in Nederlands). Leiden: Wishoff & Wishoff. p. 391.
  4. Haasbroek, ND (1968). Gemma Frisius, Tycho Brahe and Snellius and their triangulations (PDF) (in Engels). Delft, Netherlands: Rijkscommissie voor Geodesie.
  5. Tomasz Zakiewicz (April 2005). "The Cape Geodetic Standards and Their Impact on Africa" (in Engels). FIG, Cairo. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Mei 2019. Besoek op 17 November 2014.
  6. "Lengtematen" (in Nederlands). Koninklijke Nederlandse Akadenmie van Wetenschappen. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 November 2014. Besoek op 18 November 2014.
  7. 7,0 7,1 Chase, John Centlivres (1843). The Cape of Good Hope and the Eastern Province of Algoa Bay (in Engels). London: Pelham Richardson. p. 192.
  8. 8,0 8,1 8,2 Kooijmans, Marc; Schooneveld-Oosterling, Judith. "VOC-Glossarium. Verklaringen van termen, verzameld uit de Rijks Geschiedkundige Publicatiën, die betrekking hebben op de Verenigde Oost-Indische Compagnie" (PDF) (in Engels). Den Haag: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 4 November 2019. Besoek op 16 Desember 2014.
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 "De oude Nederlandse maten en gewichten / Amsterdam (Noord Holland)" (in Nederlands). Amsterdam: Meertens Ondersoek – Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Oktober 2019. Besoek op 13 Desember 2014.
  10. 10,0 10,1 Girouard, Édouard Percy Cranvill (1903). History of the Railways During the War in South Africa, 1899-1902 (in Engels). London: His Majesty's Stationery Office. Besoek op 6 Augustus 2024.
  11. (en) Holland, D.F. (1971). Steam Locomotives of the South African Railways, Volume 1: 1859–1910 (1st uitg.). Newton Abbott, Devon: David & Charles. pp. 96–98. ISBN 978-0-7153-5382-0.
  12. ,(en) Holland, D.F. (1971). Steam Locomotives of the South African Railways, Volume 1: 1859–1910 (1st uitg.). Newton Abbott, Devon: David & Charles. pp. 44–45, 57. ISBN 978-0-7153-5382-0.
  13. 13,0 13,1 Theal, George McCall (2010) [1908]. History of South Africa Since September 1795 (in Engels). Cambridge: Cambridge University Press. p. 6. ISBN 978-1-108-02367-2.
  14. 14,0 14,1 Walker, Eric A (1968) [1928]. A History of Southern Africa (in Engels). London: Longmans.
  15. 15,0 15,1 15,2 Elffers, Hubertus (1903). The Englishman's guide to the speedy and easy acquirement of Cape Dutch : grammar, useful information, conversation : for the use of travellers, settlers and military men (PDF) (in Engels). Kaapstad: Juta. Hoofstuk 5.
  16. Frescura, Franco. "Diary of Historical Dates for Johannesburg 1806-1976" (in Engels). sahistory.org.za. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Januarie 2019. Besoek op 30 Desember 2016.
  17. "South African area and length conversion factors" (in Engels). South African Property Valuations. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Maart 2016. Besoek op 23 November 2013.
  18. "Instructions for the Conversions of Areas to Metric" (in Engels). Law Society of South Africa. November 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Maart 2018. Besoek op 10 Maart 2010.
  19. Kelly, P (1821). The Universal Cambist and Commercial Instructor (in Engels). London: Lackington & Co. p. 62.
  20. Nederlandsch handelsmagazijn, of Algemeen zamenvattend woordenboek voor handel en nijverheid (in Nederlands). Amsterdam: Gebroeders Diederichs. 1843. p. 75.
  21. Schroder, Johannes (1741). Medicina pharmaceutica, of Groote algemeene schatkamer der drôgbereidende geneeskonst (in Nederlands). Leiden: Isaak Severinus. p. 241.