Mites, Mitologie en gode

In elke beskawing en in elke tydperk was en is daar sprake van mites: heilige verhale, wat 'n verklaring bied vir allerhande begrippe, verskynsels en voorwerpe soos die kosmos, die wêreld, die kwaad, die dood, die wisseling van die seisoene, en so meer.

Dit is opvallend dat elke mite in 'n soort smettelose oertyd, toe daar nog niks was nie, geplaas word. Dit vertel dan hoe iets ontstaan het en tot nou toe bestaan. Namate meer mites en versamelings van mites (mitologieë) uit verskillende wêrelddele onder die moderne mens se aandag gekom het, is daar met ʼn klassifikasie van mites begin, aangesien dit geblyk het dat dit oor dieselfde soort "oerverhale " handel: die ontstaan van gode en mense, van gebruike en instellings.

Hoewel daar groot onderlinge verskille is, het dit gou geblyk dat dit in die mite gaan oor die diepste vrae van die bestaan, wat deur sommige wetenskaplikes as religieuse vrae omskryf word en deur ander as aspekte van die menslike (onder) bewussyn.

Gode speel gewoonlik die belangrikste rol in die mites, maar soms is daar ook 'n aantal ander karakters. Die verhale oor die helde het soms 'n historiese agtergrond: dit is gegrond op werklike gebeurtenisse, maar is met allerlei fantastiese besonderhede ingekleur.

Die Griekse mites, wat die kern van die Griekse klassieke godsdiens gevorm het, is later tydens die Grieke se kulturele oorheersing van die Middellandse See-gebied deur die Romeine oorgeneem. Die opkoms van die Christendom in omstreeks 400 n. C. het die klassieke godsdiens se lot beslis. Voor die tyd het die verval van die Griekse stadstate al die kern van die Griekse kultus aangetas en het verskillende misteriegodsdienste Griekeland en Rome binnegedring.

Algemeen

'n Mite is volgens definisie 'n verhaal oor 'n skeppingsdaad: dit vertel hoe iets in die oertyd deur die toedoen van bonatuurlike wesens ontstaan het. Die mite (Grieks vir "woord") is die heilige verhaal oor gebeurtenisse in die sogenaamde illo tempore ("volkome oertyd"), en daarom was dit 'n saak van groot erns wat aanvanklik nie sommer by enige geleentheid vertel kon word nie.

Nie enigeen kon dit vertel nie en nie enigeen kon dit hoor nie. ʼn Geleentheid wat besonder geskik was vir die vertel van mites, was die sogenaamde rites de passage ("inwydingsrites"), onder meer wanneer mense by 'n kultus ingelyf is. Vir die mens van die 20e eeu is dit moeilik om hom in die gedagtewêreld van die mite in te leef, omdat hy heeltemal anders dink oor die ontstaan van die heelal, die aarde en die mens en dit met wetenskaplike teorieë verklaar.

Die verteller van 'n mite het ʼn ander verwysingsraamwerk gehad as die hedendaagse mens: die onaantasbare oertyd – sommige volke praat van die "droomtyd" – toe die gode alles gemaak het wat nou nog op aarde is. Die mitiese mens glo dat alles nog presies is soos wat die gode dit destyds voortgebring het. By die vertelling van 'n mite word die oertoestand weer opgeroep, lewend gemaak en gevier. Daarom het die kultus en die rite ʼn belangrike rol gespeel in die vertelling van die mite: dit wat vertel is, is uitgebeeld (byvoorbeeld in 'n dans).

Dit is opvallend dat mites selde op skrif gestel is, selfs in kulture wat skrif geken het, omdat klem gele is op die heilige woord wat aan die gemeenskap vertel is. Die beroemde antropoloog Bronislaw Kaspar Malinowski het die mite nie verniet as "die lym van die samelewing" bestempel nie, want mites het die gedrag van die gemeenskap, wat die sosiale, sedelike en religieuse lewe betref, in groot mate bepaal. Alles wat van 'n volk 'n volk gemaak het, is immers aan die mite ontleen, aan die oertyd toe die gode bepaal het hoe alles moet wees.

Hoewel dit dikwels uiters moeilik is, word daar 'n onderskeid gemaak tussen mites en uitingsvorme wat daarmee ooreenstem, soos sages, sprokies en legendes. Die beginwoorde van die sprokie, "eens op ʼn tyd was daar", is al 'n aanduiding dat dit oor iets anders gaan as die mite, wat begin met die woorde "in die begin". Die sprokie het geen gevolge gehad vir later geslagte nie en het hoofsaaklik 'n vermaaklikheidsfunksie. Die sage het 'n historiese kern van waarheid en handel gewoonlik oor iets wat in 'n bepaalde tyd in ʼn bepaalde streek gebeur het.

Vorme van mitologie

Die meeste kulture wat op aarde bestaan het, het hulle eie mitologie gehad waarin al die verskillende mites sinvol georden is. Aanvanklik was dit waarskynlik nie die geval nie en het elke mite onafhanklik van die ander bestaan, maar om duplisering en teenstryighede te voorkom, is die heilige oerverhale in een groot geheel byeengebring.

Die mitologie van die Grieke en die Romeine en die van die Germaanse en Noorse volke is van die bekendste voorbeelde. In die meeste mitologieë word daar van die veronderstelling uitgegaan dat die wêreld, die natuur en die kosmos, maar veral die mens, hulle ontstaan en voortbestaan aan die gode te danke het. Baie mites is in wese oorsprongmites. Afhangend van watter aspek beklemtoon word, word verskillende vorme onderskei. Kosmogoniese mites handel oor die ontstaan van die hemel en die aarde.

In die Tibetaanse mitologie het die kosmos ontstaan deurdat ʼn eier met al die nodige bestanddele vir die kosmos oopgebars het. In ʼn Chinese mite het 'n god op 'n eier gebroei wat op die oeroseaan gedryf het, en so die aarde voortgebring. In die Germaanse mitologie word daar gepraat van 'n onmeetlike afgrond waaruit twee wêrelde te voorskyn gekom het: die vuurwêreld (Muspelheim) en die newelwêreld (Niflheim). Uit elk van die wêrelde het verskillende wesens ontstaan wat in gevegte met mekaar betrokke geraak het.

Een van hulle, die reus Ymir, is doodgemaak en uit sy liggaamsdele is die wêreld gevorm. Sy vlees het die vasteland geword, sy bloed die see en riviere, sy beendere die heuwels en berge, sy tande die stene en klippe, sy hare die plante en bome, sy skedel die hemelgewelf en sy harsings die wolke. Daar was egter nog geen lig nie: dit is uit Muspelheim (die vuurwêreld) gehaal en so het die son, maan en sterre ontstaan. In Polinesië word die mite vertel dat daar in die begin net water en duisternis was.

Die hoogste god, lo, het die water met die krag van sy gedagtes en sy woorde geskei: "Laat die water skei, laat die hemel vorm en laat die aarde daar wees!" Die mites oor die ontstaan van die gode (teogoniese mites) en van die mens (antropogoniese mites) is nou verweef met die kosmogoniese mites. Volgens die Griekse mitologie het die aarde (Gaia) uit ʼn chaos voortgekom en die see en die hemel (Oeranos) gebaar. Oeranos en Gaia is getroud en het die Titane voortgebring, wat weer op hulle beurt die stamvaders en stammoeders van die latere Griekse gode was. Uiteindelik het die kleinseun van Oeranos en Gaia, Prometheus, die mensegeslag met behulp van Pallas Athena geskep.

In die Noorse en Germaanse mitologie het die menslike geslag ontstaan deurdat die god Odin (wat die Wes-Germane Wodan genoem het) en sy broers Vili en Ve twee boomstamme in mensegestaltes verander het. Odin het asem en lewe aan hulle geskenk, ViIi verstand en beweging en Ve al hul sintuie. Die man het hulle Asker (es) genoem en die vrou Embla (olm). In Indonesië en Melanesië is daar 'n mite wat lui dat die eerste mens deur die asem van 'n god uit 'n rots geskep is; die tema van die godheid wat die mens uit slik gevorm en sy asem daarna in hom geblaas en hom met sy eie bloed besprinkel het, kom meer dikwels voor (onder meer in Oseanië).

Die sogenaamde transformasiemites is nog 'n vername groep mites. Dit is oerverhale waarin daar verklaar word waar sekere verskynsels, meestal negatief, vandaan kom. Transtormasiemites oor die oorsprong van die dood kom veral voor. In die Griekse mitologie word die skuld hiervoor aan Prometheus toegeskryf. Hy het vir die mensegeslag vuur uit die hemel gesteel, waarop Zeus die skone Pandora geskape het en haar met ʼn doos vol rampspoed en ellende na Prometheus se broer Epimetheus gestuur het.

Ondanks waarskuwings het Epimetheus met haar getrou. Sy het die doos later oopgemaak en sedertdien word die mensdom deur allerhande vorme van ellende geteister. By talle Afrika-volke kom die motief van goddelike boodskappers voor. God het twee boodskappers na die mense gestuur: die verkleurmannetjie met die boodskap dat hulle onsterflik sou wees, en die akkedis met die boodskap dat hulle sou sterf. Omdat die verkleurmannetjie nie haastig was nie, het die akkedis die mens eerste bereik en sedertdien is die mens, volgens die mite, sterflik.

'n Tweede mitologiese motief vir die dood is dat die Skepper die eerste mens tussen twee bondels laat kies het: een het die dood bevat en die ander die lewe. Hulle het die verkeerde bondel gekies en is van toe af sterflik. 'n Ander motief, wat onder meer in die Gilgamesj-epos en in die Bybel voorkom, is dat die slang die mens van sy onsterflikheid beroof het; in die geval van die Gilgamesj deur die lewenskruid te steel wat die held uit die diepsee vir sy gestorwe vriend Enkidu gaan haal het, en in die geval van die Bybel deur die vrou oor te haal om teen God se verbod op te tree.

In verskeie mites word die mensdom met 'n ontsaglike watervloed vir sy oortredings gestraf. Na die vloed is die aarde, die kosmos en die samelewing hervorm soos die mens dit vandag ken. Die hervorming word deurgevoer deur een of meer gesante van die godheid, wat dikwels ook die stamvader van die huidige mensegeslag is en op geheimsinnige wyse voortgebring is. Sulke verhale oor die herstel van die kultuur word soteriologiese mites genoem, dit wil sê verhale waarin een of meer reddersfiguur (sotèr) voorkom.

Die eskatologiese mites is presies die teenoorgestelde van die kosmogoniese mites en handel oor die dood en die einde van die wêreld. Volgens die Germaanse mitologie sal die gode teen die einde van die wêreld in 'n geveg verslaan en doodgemaak word. Die sogenaamde aetiologiese mites is verklarende mites wat volgens geleerdes nie mites in die oorspronklike sin is nie, maar latere toevoegings. Dit is verhale wat ʼn mitiese rede aangee vir besonderhede of verskynsels in die natuur of die eienaardige gebruike en gewoontes waarvan die herkoms nie meer bekend is nie.

Soms word die name van diere ook op die manier verklaar. In een van die mites word daar byvoorbeeld verklaar waarom die seekoei nie hare het nie (hy was glo eens op 'n tyd aan die brand en het toe in die water gespring; van toe af het sy hare nooit weer gegroei nie). Daar is ook ontelbare verklarings oor die ontstaan van rotse, berge en vreemde rotse.

Een van die bekendste verhale in die verband handel oor die Sipylusrots in die omgewing van Magnesia in Klein-Asië. Niobe, die dogter van die Frigiese koning Tantalos, het gespog omdat sy 7 seuns en 7 dogters het, terwyl Leto net 2 kinders gehad het, naamlik Apollo en Artemis. Om die onreg teenoor hulle moeder te wreek, het Apollo al 7 seuns doodgemaak en Artemis al 7 dogters. Niobe het toe glo van verdriet versteen en die water wat nou nog oor die Sipylusrots stroom, is haar trane.

Die held Theseus het sy vader, Aegeus, die koning van Athene, beloof om met wit seile aan sy skip terug te keer as hy niks oorgekom het nie. Toe Aegeus die skip later met donker seile sien nader kom, het hy homself uit wan hoop en verdriet in die see gewerp. Die see is toe na hom genoem en heet die Egeïese See. Die ontstaan van die konstellasie van die Groot en die Klein Beer in die hemelruim word op soortgelyke wyse verklaar. Zeus was eens op ʼn tyd verlief op Callisto ("die mooiste").

Sy vrou, Hera, was egter woedend en het Callisto in 'n beer verander. Jare later, toe Areas, Callisto se seuntjie, 'n jong man was, het hy gaan jag en 'n beer (sy moeder) gesien, wat hy wou skiet. Zeus het egter ingegryp om te verhoed dat die jong man sy eie moeder onbewustelik skiet. Hy het Areas ook in 'n beer verander en die Groot Beer en die Klein Beer het so ontstaan. In die mitologie van verskeie volke, onder andere van Afrika-stamme en Noord-Amerikaanse Rooihuide, kom daar 'n figuur voor wat in die antropologie die bedrieër of fopper genoem word.

Dit is gewoonlik 'n veranderlike wese met 'n opvallende voorkoms (soms is dit 'n dwerg wat weens sy klein gestalte en komiese uiterlike dadelik die aandag trek). Sommige beskou hom as die teen stander van die skepper-god - hy is die "bose Beginsel". Hy hou hom altyd besig met grappe, kaperjolle, onsinnige dade, verleiding, listigheid en ʼn geskinder. In sy pogings om ander te bedrieg, kom hy gewoonlik egter self bedroë daarvan af. Onder die Rooihuide van Noord-Amerika tree hierdie wese op in die vorm van ʼn raaf of 'n wesel (noordweste), en onder die Prêrie-Rooihuide as ʼn prêriewolf of die "Ou Man".

Die Indiane van Suid-Amerika ken die fopper of bedrieër as 'n vos of ʼn tweeling, van wie die een presies die teenoorgestelde as die ander doen, dink en verlang. In die fopvertellinge uit Afrika tree die spinnekop en die vos die meeste op as die bedrieërs. Geleerdes meen dat die bekende Wes-Europese epos oor Reinaert die Vos ook as 'n fopperverhaal bedoel kon gewees het. Antropoloë meen dat fopperverhale ontstaan wanneer een volk sy godsdiens aan 'n ander volk wil opdring. Die oorspronklike god van die oorwonne volk word dan die bedrieër of fopper.

Klassieke mitologie

Soos reeds gemeld, word daar in die mitologie gewoonlik 'n onderskeid gemaak tussen mites en sages. ʼn Mite is verhalende oorlewering wat betrekking het op die godsdiens en die wêreldbeskouing van 'n volk. Mites is dus al die verhale wat bydra tot die verklaring van verskynsels en die ordening van die godsdienstige wêreld.

By die ou Grieke was die voorstelling van 'n songod, Helios, wat in 'n wa met perde oor die hemel ry, byvoorbeeld 'n verklaring vir die feit dat die son elke dag oënskynlik 'n bepaalde afstand aflê (op een plek opkom en op 'n ander plek ondergaan). In die sin is die mitiese denke 'n voorloper van die wetenskaplike denke. By die Grieke, wat baie van hulle gode dikwels as mense beskou het, het die mitologie bowendien die vorm aangeneem van 'n sistematisering van die godewêreld.

Hulle het die enorme godewêreld probeer orden deur bepaalde familiebande aan die gode toe te skryf. Aanvanklik was daar byvoorbeeld geen verband tussen die weergod Zeus en die vegetasiegod Dionusos nie, maar omdat albei belangrike gode geword het, is daar 'n vader-seunverband tussen hulle geskep. Sages, daarenteen, is verhale wat 'n historiese kern van waarheid bevat. By die Grieke behoort die oorlog teen Troje en die swerftogte van Odysseus wat Homerus op skrif gestel het, byvoorbeeld tot die sages. Ander Griekse sages is die verhale oor koning Oidipus van Thebe en sy nakomelinge, die tog van die Argonoute, Theseus se stryd met die Minotaurus en so meer.

By die Romeine kan die legendes oor die stigting van Rome en die Sabynse maagderoof as sages genoem word. Die Romeine het byna geen eie mites gehad nie. Dit is dikwels onvanpas om ʼn skerp skeidslyn tussen 'n mite en ʼn sage te trek soos duidelik gesien kan word in die verhaal van die geboorte van Dionusos. Zeus het ʼn verhouding gehad met Semele, die dogter van die Thebaanse koning Kadmos. Hera, Zeus se vrou, het Semele oorgehaal om haar minnaar (Zeus) te vra om in sy ware gedaante aan haar te verskyn.

Omdat Zeus haar belowe het dat hy haar wens sou uitvoer, kon hy nie anders nie as gehoor te gee en het haar toe met sy weerlig doodgemaak. Zeus het die kind Dionusos, wat weens die gebeurtenis te vroeg gebore is, toe in sy dy vasgewerk en hom na 'n aantal maande die tweede keer die lewenslig laat aanskou en sy opvoeding aan Hera toevertrou. In die verhaal is mite en die werklikheid nou verweef. Dit is heel moontlik dat die stad Thebe een van die eerste sentra vir die verering van Dionusos was.

Uit 'n ander bron blyk dit dat die koning se dogters ʼn belangrike rol in die verering gespeel het. In Thebe is daar bowendien ook 'n heiligdom wat deur 'n weerligstraal getref is. Dieselfde motiewe kom ook in godemites en heldesages voor: Die motief van Oeranos se kastrering deur sy seun Kronos kom byvoorbeeld weer na vore in die sages van koning Oidipus, wat, sonder dat hy daarvan bewus was, ook sy vader doodgemaak en self koning geword het. Dergelike parallelle kom ook in groot mate buite die Griekse mitologie voor en vorm die grondslag van die vergelykende mitologiese ondersoek, wat duidelike raakpunte het met die moderne dieptepsigologie. Die werk van die Switserse psigiater Carl Gustav Jung (1875-1961) het in groot mate bygedra tot die begrip van die mitologie.

Literêre waarde van die mites

Die meeste Griekse mites het hulle oorsprong in die prehistoriese tyd gehad, sommige gedurende die Miceense beskawing (omstreeks 1600-1100v.C.). Mitiese skeppingswerk is egter nog lank daarna voortgesit. Liriese digters soos Pindarus (ca. 522-446 v.C.) en die tragedieskrywers het steeds nuwe elemente bygevoeg en ander, dikwels die wat aanstoot gegee het, daaruit verwyder. Die wysgeer Plato (427- 346 v.C.) was een van die laaste skeppende mitoloë. Sy mites was 'n mengsel van mistieke oortuiging en literêre fantasie.

Plato se mite oor Atlantis wat onder die see verdwyn het, het vandag nog talle aanhangers, soos onder meer blyk uit die Amerikaanse ekspedisie wat in 1974 langs die kus van Spanje gaan duik het op soek na die verdwene kontinent. In die tyd na Plato het die diepere betekenis van die mites geheel en al op die agtergrond geraak, en was hulle vernaamste funksie die opluistering van literatuur en die kuns - ʼn funksie wat in die Romeinse tyd en die Renaissance behou is.

Euhemerisme en allegorie

In die 4e eeu v.C. het die filosoof Euhemeros die boek Heilige reisbeskrywing geskryf, waarin hy beweer dat Zeus ʼn ou koning van Kreta was. Die stroming wat hy hiermee tot stand gebring het, die Euhemerisme, wou alle godemites herlei tot verhale oor legendariese konings en helde. Die teorieë is egter heeltemal te ver gevoer. Die godsdienstige element in mitevorming, wat altyd onafhanklik van die geskiedenis gestaan het, is hierdeur ontken. Dieselfde kan gesê word van die eweneens gewilde teorie in die Laat-Oudheid, wat elke mite as ʼn allegorie wou uitlê, waarin abstrakte beginsels soos Twis, Liefde en Mag in figuratiewe vorme gegiet is.

Mitologiese figure

Gode speel gewoonlik die belangrikste rol in mites, maar soms kom daar ook 'n aantal figure voer wat geensins of skaars tot die godewêreld gereken kan word. Die verhale oor die helde het soms ʼn historiese agtergrond: dit is gegrond op werklike gebeurtenisse, maar ingekleur met allerlei fantasiedetail. Die verhale het gewoonlik ook ʼn moralistiese strekking deurdat dit byvoorbeeld die probleem van goed en kwaad, wandaad en straf dikwels as onderwerp het.

Griekse helde

Onder die Griekse sages wat oor die beginperiode van die mensheid handel, is daar onder meer die verhaal van Prometheus (“hy wat vooruit dink”) en Epimetheus (“hy wat te laat dink”). Hulle was broers van goddelike afkoms wat simpatie gehad het met die probleme van die mens en dit gewaag het om die gode daaroor uit te daag. Prometheus en Epimetheus het die mens uit vogtige klei gemaak, maar die skepsel het egter leweloos gebly.

Met die hulp van die godin Pallas Athena het Prometheus vuur in 'n rietstingel uit die godehemel gesteel en die mens tot lewe gewek. Uit wraak het die oppergod Zeus aan Hephaistos, die god van die smeekuns, opdrag gegee om ʼn vrou, Pandora, te maak, waarop hy Epimetheus, wat nie baie slim was nie, oorgehaal het om Pandora as ʼn geskenk te aanvaar. Zeus het aan haar 'n groot doos met allerlei kwale en ellendes gegee. Toe sy die doos uit nuuskierigheid oopmaak, het die rampe oor die wêreld versprei.

AI wat in die doos agtergebly het, was die hoop om die mense te troos, iets wat Zeus in 'n opwelling van medelye ook in die doos geplaas het. As straf vir sy diefstal van die vuur uit die hemel, is Prometheus aan 'n rots in die Kaukasus vasgemaak, waar ʼn adelaar sy lewer, wat aangehou het met groei, elke dag uitgepik het. Sy straf is vasgestel op 30 000 jaar. Die diefstal van die vuur uit die hemel is elke jaar in Athene herdenk met ʼn afloswedloop met brandende fakkels. Herakles (ook Hercules), die seun van Alkmene en die oppergod Zeus, wie se vrou, Hera, hom altyd met haar wraak geteister het, het die versinnebeelding geword van die stryder vir die goeie. Hy is later byna as 'n god vereer en is uiteindelik ook as 'n god op die berg Olimpus opgeneem.

Hera, wat jaloers was op Zeus se verhouding met Alkmene, het die tiran van Micene, Eurustheus, aangemoedig om Herakles Twaalf Take of opdragte te gee. Eurustheus het gehoop dat die held in die uitvoering van een van sy opdragte sou omkom. Sy eerste opdrag was om die Nemeïese leeu in die dal Nemea op die Peloponnesos dood te maak. Die vel waarmee hy dikwels afgebeeld is, het aan die leeu behoort. Daarna moes hy die slang van Lerna, ʼn monster met nege koppe en bekend as Hudra, doodmaak.

Met die hulp van sy neef Iolaos het Herakles ook die opdrag uitgevoer, maar elke keer as hy een van die monster se koppe afgekap het, het twee weer uitgegroei. Iolaos het die wonde toe met ʼn gloeiende stam toegebrand, sodat die koppe nie weer kon groei nie. Die wildevark van Erumanthos, ook bekend as die Erumantiese swyn, het groot skade aangerig in die landerye van Thessalië. Herakles het ook daarin geslaag om die dier te oorwin en het dit toe na sy meester, Eurustheus, gebring, wat so geskrik het dat hy in ʼn vat geklim het.

Daarna het Herakles ʼn hert met goue horings en koperpote, die Kerunitiese hert, in die omgewing van die berg Keruneia gevang. Hy het ook die Stumphaliese voëls, wat volgens die mite byna geheel en al van metaal gemaak was, oorwin. Die godin Pallas Athena het Herakles hiermee gehelp deur hom van simbale te voorsien waarmee hy die voëls skrikgemaak het, sodat hy hulle met sy pyle kon skiet wanneer hulle wegvlieg. Herakles moes ook die gordel van die Amasonekoning in Hippolute se swaard van haar wegneem. Volgens die verhaal het sy die gordel egter vrywilliglik aan hom gegee.

Augeias, die koning van Elis, het 3000 beeste gehad en die stalle was 30 jaar lank nie skoongemaak nie. Koning Eurustheus het Herakles opdrag gegee om die stalle binne enkele dae skoon te maak. Die opdrag het Herakles uitgevoer deur 'n nabygeleë rivier af te voer en die stroom deur die stalle te laat vloei. Sy volgende opdrag was om die stier van Kreta te vang en daarna die perde van koning Diomedes van Thracië, vuurspuwende diere wat met mensvleis gevoer moes word. Herakles het die perde onder bedwang gekry nadat hy die koning se liggaam aan hulle gevoer het.

Herakles het ook vir Geruones, ʼn reus met 3 koppe, 6 hande, 6 bene en 2 vlerke, verslaan en die vee wat hy bewaak het, na Micene aangedryf. Hy moes ook 3 goue appels uit die tuin van die 3 Hesperides (dogters van die aand) gaan haal. Die draak Ladon het die bome met die goue appels in hulle tuin bewaak, maar Herakles kon die tuin nie vind nie. Atlas, die draer van die hemel, het aangebied om hom te help: indien Herakles die hemel vir hom sou dra, sou hy die appels gaan haal. Atlas het met die goue appels teruggekeer, maar het toe geweier om die hemel weer op sy skouers te dra, waarop Herakles gesê het hy sal voortgaan om die hemel te dra as Atlas dit net gou vashou terwyl hy ʼn kussing gaan haal sodat sy skouers nie so seerkry nie.

Atlas het ingestem, waarop Herakles met die appels van die Hesperides vertrek het. Sy laaste opdrag was om die bewaker van die onderwêreld, die helhond Kerberos, na die aarde te bring. Herakles het daarin geslaag, maar omdat die monster die aardse daglig nie kon verdra nie, moes terugkeer na die doderyk. Volgens die mite het die gifplant akoniet of wolwekruid uit sy speeksel gegroei. Naas die groot heldeverhale was daar ook vertellings oor misdaad en straf. Koning Tantalos van Frigië wou byvoorbeeld die alwetendheid van die gode op die proef stel.

Hy het sy seun Pelops doodgemaak en die se vleis as hoofgereg vir die gode voorgesit. Die gode het egter deur sy listige planne gesien en besluit om hom te straf. Hy het buitendien ook nektar en ambrosyn uit die godehemel gesteel en dit aan die mense uitgedeel. As straf is hy tot by sy mond in ʼn meer in die onderwêreld geplaas, en bokant sy kop het heerlike vrugte aan bome gehang. Wanneer hy water wou drink of van die vrugte wou eet, het die water en die bome net buite sy bereik teruggetrek (tantalisasie, tantaluskwelling).

Sisuphos, die koning van Korinthe, het die gode dikwels beledig; hy het ook onskuldige reisigers vermoor. Zeus het toe besluit om die Dood na hom te stuur, maar Sisuphos het die Dood in boeie geplaas sodat mense nie meer sou stert nie. Die Dood is uiteindelik bevry en Sisuphos het gesterf. As straf vir sy wandade moes hy toe in die onderwêreld aanhoudend 'n swaar rots teen ʼn steil berg opstoot. Wanneer hy die rots byna bo-op die kru in gehad het, het dit vanself weer ondertoe gerol en moes hy weer van voor af begin. Met die woord Sisuphos-arbeid word daar verwys na swaar werk wat tot niks lei nie omdat dit tel kens weer ongedaan gemaak word.

Historiese kern

In die begintyd van die Griekse geskiedenis het sommige mense en gebeurtenisse so 'n diep indruk gemaak dat hulle in die oorlewering bly voortleef het en uiteindelik in die klassieke literatuur opgeneem is. Vorste en aanvoerders wat 'n belangrike stad gestig of verower het, wette opgestel het of ʼn landstreek van die vyand bevry het se nagedagtenis het byvoorbeeld op die manier bewaar gebly. Verhale wat aanvanklik niks met mekaar te make gehad het nie, het dikwels rondom sulke geskiedkundige persone ontstaan.

Die sage van Theseus, die nasionale held van Athene, is hiervan 'n voorbeeld waarin 'n wetgewer en 'n koningseerower waarskynlik verenig is. Theseus het sy roemryke geskiedenis begin deur die sterk rower Periphetes, wat reisigers op die Peloponnesos met sy knuppel vermoor het, dood te maak. Hy het ook met die moordenaar Sinis van Korinthe afgereken. Hy het die mense aan twee boomtoppe wat na onder gebuig was, vasgebind en die twee toppe dan weer losgemaak sodat sy slagoffers middeldeur geskeur is.

Theseus het hom met sy eie metodes skadeloos gemaak. In die omgewing van Megara het Skiron gewoon, wat verbygangers van die rotse af in die see gegooi het. Toe Theseus hom beetkry, het dieselfde lot hom getref. In die omstreke van Eleusis het Damastes berug geword deurdat hy reisigers wat kort was, uitgerek het totdat hulle op 'n lang bed gepas het. Lang mense het hy weer op ʼn kort bed vasgebind en hulle uitstekende voete afgekap. Weens die wrede optrede het hy die bynaam Prokrustes (uitrekker) gekry.

Theseus het ook met hom afgereken. Theseus is veral bekend omdat hy die Minotaurus doodgemaak het. Laasgenoemde was half mens, half stier aan wie daar elke nege jaar sewe long Atheense mans en sewe meisies geoffer moes word. Die monster het in 'n labirint (doolhof) op Kreta gewoon. Met die hulp van koning Minos se dogter Ariadne het Theseus 'n plan bedink om te verhinder dat hy in die labirint verdwaal: Ariadne het 'n bol tou aan hom gegee wat hy afgerol het terwyl hy die labirint binnegegaan het, sodat hy die afgerolde tou kon volg en sy pad uit so kon vind nadat hy die monster verslaan het.

Theseus het koning van Athene geword en die kleiner stede oorgehaal om hulle aan die gesag van Athene te onderwerp en so verseker kan wees van beskerming. Om hierdie gebeurtenis te herdenk, is die fees van die Panatheneërs ingestel. 'n Ander verhaal met die kern van geskiedkundige waarheid is die tog van die Argonoute, so genoem na hulle skip Argo. Dit is die verhaal van die eerste seereise wat die Grieke deur die Bosporus en die Hellespont na die Swart See onderneem het.

Volgens die mite was die ekspedisie, waaraan talle Griekse heide, onder andere Theseus en Herakles, deelgeneem het, onder die aanvoering van Jason, wat met die hulp van die towenares Medeia daarin geslaag het om die Goue Vlies uit Kolchis aan die Swart See te verwyder. Homerus se llias is ook gebaseer op 'n geskiedkundige gebeurtenis. Die feit is bewys deur die opgrawings van die Duitse argeoloog Heinrich Schliemann (1822-1890). Aan die kus van Klein-Asië het hy ʼn stad ontdek wat met Homerus se Troje ooreenstem. Ook in die vertellings wat tot die Thebaanse sagekring gereken word en in die Oidipusverhale is geskiedkundige gebeure met digterlike fantasie verweef.

Romeinse helde

Die lotgevalle van die Romeinse held Aineias is deur Vergilius in sy epos Aeneïs beskryf. Die tweeling Romulus en Remus was van sy nakomelinge wat ook ʼn belangrike rol in die Romeinse mitologie gespeel het. Na die tweeling se geboorte het Amulius die koning van die stad Alba Longa wat deur Aineias se seun Ascanius  gestig is, beveel dat hulle in die Tiber gegooi moes word.

Hy het die bevel gegee omdat die tweeling die kinders was van die Vestaalse maagd Rhea Silvia, 'n afstammeling van Aineias (vroue wat Vestaalse maagde was, mog nie getrou het nie). Albei die kinders het op die oewers van die Tiber uitgespoel, waar hulle deur 'n wolvin aan die lewe gehou is totdat 'n herder, Faustulus, op hulle afgekom en by hom in sy huis geneem het. Remus is later in 'n geveg met rowers gevange geneem en na Numitor, Amulius se broer wat uit Alba Longa verdryf is, gebring. Numitor het sy neef herken en saam het hulle beplan om die bewind van Amulius omver te werp.

Die plan was suksesvol, en uit dankbaarheid het die tweeling 'n stuk grond aan die Tiber ontvang en daar 'n nedersetting gestig. Die twee het egter rusie gemaak en in die geveg wat gevolg het, het Romulus sy broer Remus doodgemaak. Die nuwe nedersetting is toe Rome genoem (na die stigter Romulus), Daar was egter 'n groot tekort aan vroue in die stad en die Romeine het 'n plan gemaak: hulle het 'n groot fees gereël en die naburige Sabyne en hul gesinne daarheen genooi. Op ʼn teken van koning Romulus het die Romeine die hubare vroue van die Sabyne gegryp en hulle gedwing om met die Romeine te trou. Die gebeurtenis staan bekend as die Sabynse maagderoof.

Oosterse helde

'n Sumeriese kleitablet uit die 7e eeu v.C. vertel die verhaal hoe die held Gilgamesj nie die dood van sy vriend Enkidu kon aanvaar nie. Hy het 'n reis onderneem op soek na die "kruid van die lewe" sodat sy vriend weer kon lewe. Na baie stryd en ontberings het hy die kruid gevind, maar terwyl hy geslaap het, het 'n slang, die simbool van die onderwêreld, dit by hom gesteel. Op sy reis het Gilgamesj sy voorvader Oetnapisjtim ontmoet, wat aan hom vertel het hoe die godin Ea gewaarsku het dat daar 'n sondvloed sou wees.

Op haar aanwysings het hy 'n boot gebou waarin hy die ramp oorleef het. In die Hindoeïsme is daar twee groot mitologiese werke: die Ramajana-epos oor die heldedade van die vors Rama, en die Mahabharata, wat in meer as 100 000 koeplette die stryd verhaal tussen die Pandavas en die Kauravas. ʼn Deel van die Mahabharata, die Bhagavad Gita, is 'n dialoog tussen Ardsjoena, een van die Pandavas, en Krisjna, 'n inkarnasie van die god Wisjnoe, wat hier as Ardsjoena se koetsier optree.

Wanneer Ardsjoena weier om te veg omdat hy verskeie familielede in die vyandige geledere opmerk, oortuig Krisjna hom dat hy tog moet veg: 'n mens kan die liggaam van die dierbare dood, maar nie sy atman (self) nie, omdat dit in 'n ander liggaam terugkeer (reïnkarnasie).

Klassieke godsdiens (algemeen)

Dit is heelwat makliker om die einde van die klassieke godsdiens aan te dui as die begin daarvan. Die klassieke godsdiens het omstreeks 400 n.C. amptelik geëindig toe keiser Theodosius die misterieë van Eleusis verbied het en die Vesta-tempel in Rome vir goed gesluit is.

Die oorsprong van die godsdiens dateer uit die verre verlede van Griekeland, waarskynlik al uit die tyd van die Minoïese beskawing (omstreeks 3000- 1100 v.C.). Verskillende kulture het op mekaar gevolg, talle nuwe gode en kultusvorme het te voorskyn getree, terwyl ander in onbruik geraak het. Bowendien het verskeie vorme van godsdiens altyd naasmekaar bestaan.

Die tragediedigter Aischulos het in die 5e eeu v.C. al begin beweeg in die rigting van ʼn monoteïstiese godsbesef (die idee van net een god), terwyl daar terselfdertyd op die platteland die fetisjisme voorgekom het in die vorm van die verering van ruwe stene (soms meteoriete) en heilige bome. Ondanks die verskeidenheid het die klassieke godsdienste tog ʼn aantal kenmerke wat hulle onderskei van die latere wêreldgodsdienste soos die Christendom.

Kenmerke

Die Griekse en Romeinse godsdienste word in die eerste plek gekenmerk deur die politeïsme (veelgodedom), waarvan daar byna nooit heeltemal afgewyk is nie. nie eens deur die filosowe nie. Die houding van Sokrates was kenmerkend vir die filosowe. Hy het self verkies om van "die goddelike" te praat, maar het hom nietemin by die amptelike kultus gehou. Die houding van Epikoeros is ook opmerklik: hy het 'n suiwer materialistiese verklaring van die heelal voorgestaan, maar het daarnaas 'n aparte plek buite die heelal aan die gode toegeken.

'n Tweede kenmerk van die klassieke godsdiens was die verdraagsaamheid, die gebrek aan dogmatisme omdat daar geen sogenaamde normatiewe geskrifte soos die Bybel of die Koran was nie. Gevolglik kon nuwe godhede en rites van naburige volke voortdurend in die godsdiens opgeneem word, of kon die gode van ander volke met al die bestaande gode geïdentifiseer word. In beginsel was elkeen vry om sy eie godsdienstige voorkeur na te volg.

Die feit dat daar by die Grieke en Romeine geen priesterkaste was nie, het baie hiermee te doen gehad: daar was geen instansie wat die korrektheid van die leer kon kontroleer nie. Teenoor die vryheid in persoonlike opvattings is die kultus van sommige gode as 'n staatsaangeleentheid beskou en kon niemand inbreuk daarop maak nie. Daarom is Sokrates byvoorbeeld aangekla en veroordeel om die gifbeker te ledig omdat hy "nuwe gode ingevoer het", wat as ondermynend vir die staatsbestel beskou is.

Die Romeine het die Christene om 'n soortgelyke rede vervolg. Die vernaamste aanklag teen hulle was dat hulle geweier het om die goddelikheid van die keiser te erken. Die derde kenmerk is die verhouding tussen die mens en die god/gode. Veral by die Romeine was dit in wese 'n kontrak tussen twee partye wat kernagtig uitgedruk is in die formule "do ut des": ek gee sodat jy sal gee. Die gode was almagtig en kon die mens maak of breek: die mens kon sy heil net probeer bepaal deur die guns van die gode met offers te wen.

Die liefde van god tot mens en mens tot god was in die Oudheid 'n onbekende begrip. Angs en eerbied vir die gode was die oorheersende gevoelens. Soms was daar sprake van ironie of goed bedoelde spot, soos wat onder meer blyk uit die blyspele van Aristophanes. Soms is die gode uitgedaag, soos in die beroemde sage van Prometheus, wat vuur by die gode gesteel en aan die mense gegee het. Net enkele sterflinge het die voorreg gehad om 'n soort vertrouensverhouding met 'n godheid te hê: die verhouding wat Homerus tussen Odysseus en Athena geskets het, is daarvan ʼn voorbeeld.

Sedert onheuglike tye het die begrip noodlot al bestaan, maar dit het nie veel troos gebied nie, omdat die noodlot gewoonlik as 'n instrument in die hande van die gode beskou is en nie eintlik as 'n mag wat selfstandig kon optree nie. Die lewensbeskouing waarin die godheid as 'n beliggaming van regverdigheid voorgestel is, het meer perspektief gebied. Die sienswyse word al by Aischulos aangetref en het by latere Hellenistiese filosowe (stoa en neoplatonisme) gelei tot die erkenning van ʼn metafisies ordenende beginsel wat net intellektueel benader kan word.

Sekere strominge was weer minder rasioneel ingestel en het deur middel van eredienste of kultusse (wat as misterieë bekend gestaan het) 'n meer intieme kontak met die gode probeer bewerksteltig. Die misterieë van Eleusis, die orfiek of orfisme ('n kultus rondom die mitiese digter-sanger Orpheus) en die Hellenistiese eredienste, wat deur strominge uit die Ooste beïnvloed is, is hiervan voorbeelde. Die beoefenaars van die kultusse het ook sterk heilsverwagtinge gehad oor die hiernamaals. Die meer filosofiese stroming sowel as die misterieë het 'n groot invloed op die Christendom gehad.

Die Christendom het dit egter met mag en mening bestry, omdat die lewende vorme van religie die opkomende Christendom se grootste mededinger was - 'n groter mededinger as die ingewikkelde mitologieë van 'n verouderde godewêreld.

Griekse godsdiens

Die Griekse godsdiens vorm nie so 'n eenheid soos dit soms voorkom nie. Dit is 'n vermenging van kulture uit verskillende tye en selfs uit verskillende lande. In Homerus (8e eeu v.C.) se Ilias en Odyssee is die elemente die eerste keer in ʼn mate sistematies georden. Homerus se belangrike posisie in die Griekse literatuur het hom met die twee werke verhef tot die religieuse "opvoeder van Griekeland". Die menslike aspek van die gode, die antropomorfisme, kom in sy poësie sterk na vore: hulle het 'n menslike gestalte, al is hulle groter, mooier en sterker as die mense.

Hulle het ook menslike hartstogte en swakhede, maar hulle mag oor die mens en die feit dat hulle onsterflik is, onderskei hulle van die mens. Hulle woon almal op die berg Olimpus op die Peloponnesos. Dit is die hoogste berg in Griekeland en is gewoonlik in newels gehul. Op die berg verwyl hulle hul tyd deur ambrosyn (godespys) te eet, nektar te drink, oor die mens te beraadslaag en onderling te kibbel. Behalwe Olimpus het elke god ook een of meer private woonplek, dikwels oeroue sentra van verering. Homerus het die gode natuurlik nie self uitgedink nie. Sy werk bestaan bloot uit 'n seleksie van ʼn aantal hoofgode uit die groot aantal gode en halfgode wat dikwels op verskillende plekke onder verskillende name deur die Grieke vereer is.

Belangrike gode en hul funksies

Zeus is die voorsitter van die goderaad: hy is beklee met die hoogste gesag sedert hy die bewind van sy vader, Kronos, omvergewerp het. Hy en sy broers Poseidon en Hades, wat onderskeidelik oor die see en die onderwêreld regeer, vorm ʼn soort driemanskap. Zeus self is ʼn hemelgod; hy beskik oor die weerligstraal en die Aegis, die skrikwekkende skild waarmee hy donderslae voortbring. Hy versamel en versprei die wolke, en die jaartye (Horae) is sy kinders, wat hom gehoorsaam. Die adelaar, die bergtoppe en die eik is aan Zeus gewy.

Verder waak hy saam met sy helpsters Themis (geregtigheid) en Nemesis (vergelding) oor die vergaderings en ede van mense. As vader van die gode en mense beskerm hy die familieband. In Olimpia is daar 'n belangrike tempel van Zeus waarin 'n groot standbeeld van hom in goud en ivoor gestaan het. Die beeld is deur die beeldhouer Phidias (omstreeks 500 v.C.) gemaak. Die Olimpiese Spele is ook ter ere van hom by die tempel gehou. Zeus se suster en vrou, Hera, was volgens Homerus baie jaloers.

Haar belangrikste rol was die van beskermvrou van die huwelik en geboorte. Sy het 'n tempel in Argos gehad. Aphrodite was die godin van die liefde wat met Hephaistos, die god van vuur, getroud was. By latere digters en filosowe (byvoorbeeld Lucretius) tree Aphrodite sterk op die voorgrond as die beliggaming van kosmiese harmonie en skoonheid. Apollo was die mees Griekse van al die gode. As god van harmonie en ritme het hy na musiek en digkuns omgesien en as leier van die nege muses opgetree.

Hy was ook in besit van die lier en die lourierkrans. Apollo het ook siekte en gesondheid oor die mens en die dier beskik. Sy belangrikste funksie was die van orakelbewaarder. Sy heiligdom in Delphi, waar die Pythiese priesteres bo die dampe uit 'n rotsspleet in sy naam gespreek het, is die nawel van die wêreld genoem en was tot ver buite die Griekse wêreld beroemd as die orakel van Delphi. Die priesterkollege van Delphi was 'n magtige liggaam wat deur middel van orakels 'n groot invloed op die politiek van Griekeland uitgeoefen het.

Die groot tempelskatte van Delphi was die oorsaak van menige "heilige oorlog". Apollo se suster Artemis was net soos hy ongetroud. Sy was ʼn natuurgodin wat saam met haar skare nimfe in die bosse en velde gejag het. Sy is die beskermer van geboorte, die jeug en maagdelikheid en ook die godin van die jag. Die godin Pallas Athena (die meisie van Athena) was by uitstek ʼn ernstige en slim godin. Sy het haar roem in groot mate te danke gehad aan die opkoms van die stad Athene, wat onder haar beskerming was en waar die Parthenon aan haar gewy was. Volgens sommige verhale was sy die dogter van Zeus.

Sy is as personifikasie van sy verstand uit sy voorkop gebore, en daarom was sy ook die beskermer van alle hoër trappe van menslike aktiwiteit: stadsbou, ambagte, wysheid en wetenskap. Sy is deur die uil vergesel, en die olyfboom, wat die grondslag gevorm het van die Griekse ekonomie, was aan haar gewy. Ander gode wat op Olimpus gewoon het, was Ares, die god van oorlog, Hephaistos, die god van smede en ambagslui, en trouens ook die skinker van die gode, en Hermes, die god van handel en verkeer en van diewe.

Hy was ook die boodskapper van die gode en het die siele van gestorwenes na die onderwêreld begelei. Die godin Iris was ook 'n boodskapper van die gode en die personifikasie van die reënboog.

Homerus se invloed op die godsdiens

Die godewêreld soos Homerus dit in die Ilias en Odyssee beskryf het, het 'n geweldige groot invloed op die latere Griekeland uitgeoefen. Die Griekse nasionale bewussyn is daardeur versterk omdat dieselfde gode nou in beginsel in al die stede vereer is, al was daar plaaslike verskille in belangrikheid. Bowendien het sy voorstelling van die gode met hulle menslike eienskappe in groot mate daartoe bygedra dat die primitiewe angs vir die goddelike afgeneem het.

Dit het ook bygedra tot die totstandkoming van die klassieke skoonheidsideaal wat die digters en die beeldende kunstenaars tot sulke groot hoogtes aangespoor het. Homerus se voorstelling van die gode het egter nie daarin geslaag om ander vorme van godsdiens in Griekeland heeltemal te verdring nie, aangesien die Homeriese kultuur ook sterk sosiaal en plaaslik bepaal is. Die godehuishouding op Olimpus was 'n weerspieëling van die aristokratiese maatskappy in die deel van Griekeland waar Homerus gewoon het, met ander woorde die eilande in die toniese See en die kus van Klein-Asië.

Die streek was destyds die welvarendste en verligte gebied. Die gewone boer op die vasteland - die kern van Griekeland was altyd agraries- het min voeling met Homerus se wêreld gehad en kon nie daarby aansluiting vind nie. Sy wêreld het bestaan uit die wisseling van die seisoene, vrugbaarheid en dood en die tradisies van sy voorvaders. Die twee wêrelde het selde in konflik verkeer. Daar het eerder 'n wisselwerking en assimilasie plaasgevind, wat ʼn hoogtepunt bereik het in die bloeityd van die stadstaat, die polis, in die 5e eeu v.C. Die staat het die amptelike kultus bepaal en beheer.

In Athene het die fees van die Panatheneers die godsdienstige hoogtepunt van die jaar gevorm. Tydens die fees het alle vrye burgers in ʼn optog na die Akropolis gegaan met 'n nuwe kleed vir die houtstandbeeld van Pallas Athena. Daarnaas het talle kultusgemeenskappe en ou gebruike egter bly bestaan.

Ouer lae in die Griekse godsdiens

Voorouerverering het van oudsher af 'n belangrike plek ingeneem. Dit blyk uit die praalgrafte van die Miceense beskawing (omstreeks 1600- 1100 v.C.) en die idole (klein afgodsbeelde) wat in grafte uit ʼn nog vroeër tyd op die Griekse eilande gevind is. Heelwat later is daar nog geskenke soos ornamente, voedsel en gebruiksartikels in die grafte van gestorwenes geplaas omdat daar geglo is dat hulle siele die aarde as bose geeste bewandel het, en dat hulle wraak kon neem op intieme familielede, en selfs 'n hele streek, as daar nie voldoende respek aan hulle betoon is nie.

In Athene is daar jaarliks 'n fees, die Anthesteria, 'n soort Allersieledag, gehou. Die Grieke het geglo dat die gestorwenes hulle ou woonplekke op die dag opgesoek het en het hulle daar onthaal. Die plaaslike helde (heroïese figure) het besondere verering onder die gestorwenes geniet en is soms selfs met een van die Olimpiese hoofgode geïdentifiseer. Amphiaraos van Argos, een van die oorspronklike Argonoute en 'n siener, is byvoorbeeld later Zeus Amphiaraos genoem. (Die Argonoute was die vyftig helde wat onder leiding van Jason in opdrag van Pelias met die Argo na Aia (Kolchis) gevaar het om die Goue Vlies te gaan haat).

Daar is ook gevolg dat die siele van vermoordes hulle naasbestaandes aangespoor het om hulle dood te wreek. Dit het gelei tot die voorstelling van die Erinues, wraakgodinne in die vorm van voëls met menskoppe. Op die platteland was die verering van voorwerpe soos ruwe stene en bome vir 'n lang tyd belangrik. In Dododa het 'n heilige eik beroemd geword as 'n orakelplek en woning van Zeus. Talle gode is aanvanklik in dierlike gedaante vereer.

Tekens daarvan is nog in die klassieke tyd gevind toe die onderskeie diere as metgeselle en simbole van die onderskeie gode opgetree het. Die dolfyn en die wolf het byvoorbeeld aan Apollo behoort en die perd aan Poseidon. Die herdersgod Pan uit Arkadië, een van die mees afgeleë streke, is in die klassieke tyd steeds met bokpote en horings voorgestel. Die verband tussen die diere en die gode kan ook uit die name afgelei word: "uilogige Athena" en "koei-ogige Hera".

Een van die belangrikste gode, Dionusos, die god van vegetasie, veldvrugte en bedwelmende drank, is in sy kultus veral voorgestel as ʼn bok of stier. Die verering van Dionusos het sy oorsprong in die noorde gehad en het in die tyd na Homerus algemeen in Griekeland geword, hoewel die kultus op sommige plekke met teenstand begroet is weens die vermeende ondermynende aard daarvan. In Attika was die kultus besonder groot. Aanvanklik was daar talle vegetasiegode, wat meestal vroulik was.

Die oudste en algemeenste vegetasiegod was Moeder Aarde self (Gè of Gaia). Haar rol en take is egter in groot mate deur talle sogenaamde "spesialisgodinne" oorgeneem. Elke stadium in die ontwikkeling van die gewas het sy eie beskermgodin gehad, terwyl sommige vrugte ook elk 'n eie godin gehad het. Die godhede het nie elk 'n eie gestalte en persoonlikheid gehad nie, maar is geheel en al met hulle funksie geïdentifiseer, wat in hulle name tot uitdrukking gekom het: Wasdom, Bloei, Oes.

Net soos hulle het die demone (bose magte) wat die mens by geboorte, menstruasie en siekte bedreig het, geen eie persoonlikheid gehad nie. Hulle is met magiese middele soos spreuke, danse en vermommings afgeweer. Diegene wat nie daarin kon slaag om hulle af te weer nie, is deur die bose magte besete (oormeester). Tog was alle demone nie boos nie, wat duidelik afgelei kan word uit die Griekse woord vir gelukkig: eudaimoon ("deur goeie demone beskerm").

Demeter, die godin van die vrugbaarheid en die landbou, het egter wel 'n eie persoonlikheidswêreld gehad (haar naam het waarskynlik "Moeder Aarde" beteken). Sy en haar dogter Kore of Persephone het saam 'n belangrike heiligdom in Eleusis op die grens van Attika gehad, waar daar jaarliks Eleusiniese misterieë gehou is. Daar is min bekend oor die misterieë, omdat dit 'n geheim was en 'n swaar straf die een sou tref wat nie-ingewydes daaroor sou inlig. Hierdie heilige kultusse het later deel van die Atheense staatsgodsdiens geword.

Persephone is deur Hades na die onderwêreld ontvoer, waar sy die helfte van die jaar as sy vrou moes woon. Dit is egter wel bekend dat daar garsdrank gedrink is en dat spele wat met Demeter verband gehou het, opgevoer is. Die deelnemers is ook 'n beter lot in die hiernamaals belowe. Die inisiasie van nuwe lede het in Athene plaasgevind en het uit rituele reiniging, ʼn tydperk van vas en offers bestaan. As 'n boeregodin het Demeter aanvanklik net so min soos Dionusos op Olimpus tuisgehoort. In die 6e eeu v.C. het die toestand egter verander toe haar kultus tot die amptelike Atheense kultus verhef is.

Kultus

Offers was die algemeenste manier van kommunikasie met die gode en ook die belangrikste aspek van die kultus. Daar was bloedige en nie-bloedige offers: die nie-bloedige offers het gewoonlik bestaan uit die eerste opbrengste van die oes (vrugte, brood asook geskenke en spysoffers), wat die godheid en die vereerder saam geëet het. Olie en wyn kon nie aan die aardgode geoffer word nie, moontlik omdat hierdie produkte nog nie bekend was toe die kultusse ontstaan het nie.

Olie en wyn is egter sa am met melk en heuning aan gestorwenes geoffer. Elke keer as daar wyn gedrink is, is 'n plengoffer (drankoffer) aan die god gemaak. Offerdiere moes ook geen gebreke gehad het nie: wit diere is aan die Olimpiese gode geoffer en swart diere aan die gode van die aarde. Die altaar was essensieel vir die kultus en het op heilige grond gestaan. By die altaar was daar dikwels ook 'n godebeeld en soms ʼn tempel. In die Oudheid is tempels meestal van hout gebou, maar later ook van marmer.

Die marmertempels was die grootste prestasie van die Griekse boukuns en toon tot vandag die hoogtepunt in die Griekse argitektuur. Die tempel was letterlik die god se woning en die publiek het selde, soms net een keer per jaar, toegang daartoe gehad. Die geskenke wat na die tempel gebring is, en die baie beelde het dit soos 'n museum laat lyk. Die rituele spele en liedere was ʼn ander belangrike onderdeel van die kultus. Optogte is gehou met die doel om die landerye en die vrugbaarheid van die vee te bevorder.

Die dieremaskers wat tydens die optogte gedra is, het die gode en demone van vegetasie, veral Dionusos en sy geselle, uitgebeeld. Uit die vrugbaarheidsrites het die tragedie en die komedie geleidelik tot selfstandige kunsvorme ontwikkel. Die religieuse liedere wat tydens belangrike gebeurtenisse (die bruilof, dood en die oorwinning oor die vyand) gesing is, is ook deurdigters aan streng artistieke reëls onderwerp.

Moraal

Die ou Grieke was oor die algemeen versigtig in hulle daaglikse handel en wandel. Te veel geluk kon die gode byvoorbeeld jaloers maak en daarom was dit gevaarlik. Hubris (verwaandheid), wat beteken het dat 'n mens sy menslike beperkings oorskry het, was 'n sonde wat altyd gestraf is. Die volgende twee spreuke het die Griekse moraal kernagtig saamgevat: "niks in oormaat nie" (meden agan) en "ken jouself" (gnoothi seauton).

AI het 'n mens nie besef dat hy 'n misstap begaan het nie, kon die gode hom hard straf, soos duidelik blyk uit Sophokles se drama Oidipus, Die orfisme, wat in die 7e en 6e eeu v.C. ontstaan het, was ʼn godsdienstige stroming waarin daar probeer is om onsekerheid uit die mens se lewe te weer. Die halfmitiese sanger Orpheus is as die grondlegger beskou.

Die stroming het in verskeie opsigte 'n spesiale rol vervul, aangesien dit die eerste kultus was met 'n uitgewerkte heilsleer en voorstellings van ʼn hiernamaals, en ook die idee van sielsverhuising (metempsigose) verkondig het. Die siele van mense wat 'n rein en asketiese lewe gelei het, kan na 'n aantal wedergeboortes van die ellende van die liggaamlike lewe verlos word en tot hul goddelike oorsprong terugkeer. Ongelowiges het in 'n soort hel beland, wat aanvanklik as 'n groot modderpoel beskou is.

n die klassieke voorstelling van Homerus was daar wel 'n onderwêreld, waar Hades en sy vrou, Persephone, geregeer het en waar al die siele vergader het. Die morele element het egter hier ontbreek: ai le siele, die goeies en die slegtes, het in die onderwêreld beland. Net vir sommige gunstelinge van die gode was daar plek op die eilande van die geluksaliges (Elysiese velde) gereserveer. In die orfisme is die Olimpiese godewêreld op die agtergrond geskuif, terwyl die noodlotsgod in, Moira, die kringloop van geboortes beheer het, en Persephone en haar regters die lot van die siele beslis het.

Hoewel die orfisme tydens die klassieke tyd eintlik net 'n klein sekte was, het dit 'n groot invloed op filosowe soos Pythagoras en Plato gehad en deur middel van hulle ook op die latere tyd.

Verval

Die politieke verval van die stadstate in die 4e eeu v.C. het ook gelei tot die disintegrasie van die Griekse godsdiens, omdat die godsdiens gesentreer het om die kultus wat die staat beheer het. Toe die staat in duie stort, het verskillende uiteenlopende standpunte sterk na vore getree. Aan die een kant het die rasionalistiese tendense, waar die filosofie die plek van die teologie oorgeneem het, toegeneem. Die godsbegrip het steeds meer abstrak geword, terwyl die mitologie en die antropomorfisme opsy geskuif is.

Aan die ander kant het die invloed van die mistieke godsdienste soos die van Dionusos en die orfisme toegeneem, terwyl misteriekultusse uit die Ooste, soos die kultus van Isis uit Egipte en die van Astarte uit Fenicië, ook ingevoer is, Aesculapius, ook bekend as Asklepios, wat in Homerus se tyd bloot 'n held was, het ook ʼn toenemend belangriker rol begin speel as die god wat wonderwerke verrig en mense genees het. Sy kultus is in 421 v.C. in Athene ingevoer, terwyl Epidaurus later ʼn perlgrimsoord geword het. Die opkoms van die godin Tyche (Fortuin) in die 4e eeu v.C. is simbolies van die politieke en geestelike onsekerheid tydens die Laat-Klassieke tydperk.

Romeinse godsdiens

In die Romeinse godsdiens word daar twee hooftydperke onderskei: die tydperk van die koningskap (tot omstreeks 500 v.C.), waarin daar geen invloede van buite in die godsdiens was nie, en die tyd van die republiek (omstreeks 500-30 v.C.), toe Griekse en Etruskiese elemente die godsdiens binnegedring het. Daarna het keiser Augustus (30 v.C.-14 n.C.) hervormings deurgevoer om die tradisies te vernuwe en te versterk, maar selfs hy kon nie keer dat Rome uiteindelik in die Hellenistiese beskawing opgegaan het nie.

Koningstyd

Min gegewens is bekend oor die geskiedenis van die koningstyd, maar aangesien die kultus uiters behoudend van aard was, kan die godsdiens van die tyd redelik maklik gerekonstrueer word. Dit was nugterder en minder kleurryk as die Griekse godsdiens. Opvallend baie gode, wat elk ʼn duidelik omlynde funksie maar nie almal 'n eie persoonlikheid gehad het nie, is vereer. Die eerste, tweede en derde ploeëry, die saai, die eg, en die skoffelwerk, kortom, alle fasette van die boerdery, het onder die beskerming van 'n eie godheid gestaan.

Die groeistadia van die kind het ook almal onder die beskerming van godhede gestaan: So het Ossipago, die "beenverharder", byvoorbeeld na die ontwikkelende beenstelsel omgesien. Die lare en penate (huisgode) het 'n belangrike rol gespeel in die huislike lewe van die Romeine. Elke familie het sy eie lare gehad (die gees van die stamvader aan wie daar geoffer is). Die lare is ook vereer waar die paaie gekruis het of aan die grens van grondeiendom (die Mariakapelle in Italië is 'n regstreekse uitvloeisel van die gebruik).

Die penate was huisgode wat oor die besittings en voorrade van die familie gewaak het. Elke man het sy eie genius (beskermende gees) en elke vrou haar Juno (Romeinse godin) gehad wat saam met hom of haar gebore is en gesterf het. Dit was hulle lewensgees wat tot die bonatuurlike verhef is. Betreklik min amptelike gode is in die staatskultus vereer, Die belangrikste god was Jupiter, wat dieselfde funksie vervul het as die Griekse Zeus. Sy vrou, Juno, was die beskermer van die vroue, Mars, wat aanvanklik eintlik 'n vegetasiegod was, het later hoofsaaklik die god van oorlog geword.

Quirinus se funksie was verwant aan die van Mars, maar minder krygslustig. Verder was daar die tweekoppige Janus, wat oor poorte en ingange gewaak het, en Vesta, die godin van die haard, in wie se heiligdom die vlam van die stad altyd aan die brand gehou is. Nie die hoofgode, die huis- of die veldgode is aanvanklik in menslike gedaante vereer nie, Die kultus het, net so os by die Grieke, om die offer gesentreer. Offergawes, veral die aan die huisgode, was dikwels uiters eenvoudig, soos wat dit waarskynlik in die oeroue tye moes gewees het: die eerste opbrengste van die oes, koeke en brode van primitiewe graansoorte, en so meer. Daarenteen was die rituele gebede wat met die offers gepaard gegaan het, baie uitgebrei en van wee die argaïese taalgebruik later dikwels onverstaanbaar.

By die groter offer rituele van die staat is 'n vark, 'n ram en ʼn stier gewoonlik saam geoffer, veral op die groter Romeinse feeste soos Ambarvalia, 'n landboufees wat in die lente gehou is. Sulke plegtig hede het dikwels gepaard gegaan met 'n lustratio, 'n ritueel waarvolgens offers in 'n prosessie om of deur die plek waar die seën van die gode afgesmeek is, rondgedra is. Die belangrikste lustratio het een keer elke vyf jaar tydens die sogenaamde lustrum plaasgevind.

Die sensus van die hele bevolking van Rome is tydens die geleentheid op die Marsveld geneem. Ander bekende feeste was onder meer die lupercalia (15 Februarie) en die saturnalia (17 Desember). Tydens eersgenoemde fees het die mans. wat in bokvelle geklee was, al die vroue wat hulle teëgekom het, geslaan (waarskynlik 'n argaïese gebruik wat ontstaan het uit die verjaging van wolwe). Die saturnalia was 'n soort karnaval waarop slawe deur hulle meester bedien is en waar geskenke uitgeruil is. Net soos die huisheer (pater familias) die godsdienstige plegtighede gelei het, het die koning (later die konsu ls) as die hoogste priester van die staat opgetree.

Priesterkolleges met streng omskrewe take het ook daarnaas ontwikkel. Die pontifex maximus en sy assistente moes toesien dat die kultusgebruike gehandhaaf word, en was ook belas met die regspraak in godsdienstige kwessies en met die vasstelling van die kalender. Die 15 flamines (vuuraanstekers) was elk verantwoordelik vir die kultus van 'n bepaalde godheid, waarvan die van Jupiter, Mars en Quirinus die belangrikste was.

Die ses Vestaalse maagde moes die vlam van die stad in die tempel van Vesta aan die brand hou. Hulle het groot aansien geniet en allerlei voorregte gehad, deur byvoorbeeld in 'n rytuig te kon rondry, iets wat net die keiserin later kon doen. Hoë eise is egter ook aan hulle gestel: hulle moes in streng afsondering leef en wanneer hulle maagdelikheid geskend is, kon hulle in opdrag van die pontifex maximus lewend begrawe word. Hulle dienstydperk het 30 jaar geduur en hulle is meestal al voor hul 10e lewensjaar ingelyf.

Die erediens van Vesta was buitengewoon argaïes: een keer per jaar (1 Maart) is daar 'n nuwe vuur gemaak deur stokkies teen mekaar te vryf. Net water uit mineraalbronne kon as heilige water gebruik word. Die taak van die augur (priester by die Romeine) was om die voor tekens aan te dui. Die toekomstekens en wil van die gode is afgelei uit die vlug en die geskreeu van voëls, en uit die weerlig. Veral in tye van nasionale krisis, byvoorbeeld in oorloë teen Hannibal, het baie van hulle beslissings afgehang.

Sommige heilige genootskappe, onder meer die van die 20 fetiales, was nog ouer as die priesterkolleges. Die fetiales was in beheer van buitelandse betrekkinge en het amptelik oorlog verklaar. Die salii (springers of dansers) het aan die begin van elke jaar wilde oorlogsdanse om die stad uitgevoer terwyl hulle gesing het, waardeur hulle skadelike invloede afgeweer het.

Republiek

Toe die verbinding tussen Rome en die omliggende state aan die einde van die koningstyd en die begin van die republiek (omstreeks 500 v.C.) nouer geword het, is die godsdiens ook daardeur beïnvloed. Nuwe gode so os die handwerkgodin Minerva uit die naburige Falerii, en Diana, ʼn woudgodin wat met die Griekse Artemis ooreengestem het, is aanvaar. (Minerva is gou met Pallas Athena, wat uit Griekeland ingevoer is, gelyksgestel.) Die meeste nuwe gode was van Griekse oorsprong.

Die Romeine het deur middel van die ou Griekse kolonies in Italië en deur middel van die Etruskers, wat sterk deur die Grieke beïnvloed was, met die gode in aanraking gekom. Die kultus van Apollo was van besonder groot belang: in Cumae by Napels was daar 'n Apollotempel waar Sibille, ʼn priesteres wat met Pythia in Delphi vergelyk kan word, in orakeltaal gespreek het. Die Sibillynse boeke of orakels, 'n versameling orakels en spreuke, is na Rome gebring en in die Jupitertempel op die Kapitool bewaar, waar dit in tye van nood deur 'n spesiale priesterkollege geraadpleeg is.

In die begin van die 5e eeu v.C., toe Rome deur ʼn hongersnood geteister is, het die boeke gelas dat die Griekse god in Demeter, haar dogter Kore en Dionusos in die godsdiens van Rome opgeneem moet word. Die gode is toe gelykgestel met die Romeinse vegetasiegode Ceres, Libera en Liber. Twee eeue later het 'n pesepidemie daartoe aanleiding gegee dat die kultus van Aesculapius uit Epidaurus ook na Rome gebring is. Sy simbool, die heilige slang, het na sy aankoms op die eiland in die Tiber geswem en hom daar gevestig, waarop die pes inderdaad opgehou het.

Nog 'n eeu later (2e eeu) is die heilige steen van die Magna Mater, die Klein-Asiatiese moedergodin Cybele, na Rome gebring. Die priesters was Oosterlinge, eunuge, wat vanweë die toenemende bygeloof en behoefte aan wonderwerke gou opgang gemaak het in Rome. Die Sibillynse orakels het hulle invloed tot in die laat-keisertyd behou, ondanks die feit dat daar met die orakels geknoei is. In omstreeks 400 n.C. is die boeke deur die veldheer Stilicho (omstreeks 365- 408) verbrand.

Ander Griekse godhede wat in Rome herleef het, was Herakles, die handelsgod Mercurius (=Hermes) en die tweeling Castor en Pollux. Die lectisternia (godemaaltyd) was 'n tipiese verskynsel in die republiek. Die godebeelde is om ʼn tafel geplaas en van voedsel en drank voorsien. Dit het dikwels gepaard gegaan met 'n supplicatio, 'n bedetog waartydens al die tempels in die stad besoek is. Veral tydens die Tweede Puniese Oorlog (218-201 v.C.). 10e Hannibal Rome bedreig het, het dergelike bedetogte die vorm van grootskaalse boetedoening aangeneem, waartydens besondere groot vee-offers gebring is.

Een keer, in 216 v.C., is daar selfs mense geoffer: 'n Galliese en ʼn Griekse paar is tydens die geleentheid lewend begrawe. Aan die ander kant het die Romeinse nugterheid lank weerstand gebied teen die meer ekstatiese aspekte van die ingevoerde misteriegodsdienste. Toe die misterieë van die orfisme in die vorm van bacchanale (feeste vir Bacchus, die Romeinse weergawe van Dionusos) in doodgewone drinkpartye ontaard het, het die senaat ingegryp en daar is in 186 v.C. 'n verbod daarop geplaas. Nie die Oosterse towenaars of die bacchanale kon egter lank uit die Romeinse godsdiens geweer word nie.

Keiser Augustus

Die hervormings van keiser Augustus (30 v.C. tot 14 n.C.) het 'n tweeledige doel gehad. Aan die een kant is dit geïnspireer deur 'n romantiese strewe om die voorvaderlike godsdiens en gebruike in ere te herstel. Die strewe het ook in sommige poësiewerke uit die tyd na vore gekom, onder andere Horatius se Carmen Saeculare en Vergilius se nasionale epos, Aeneïs, wat die voorgeskiedenis van Rome in Latium weergegee het.

Augustus het nie minder nie as 82 tempels laat restoureer, en 'n besondere nuwe tempel vir sy lieflingsgod Apollo op die Palatynse heuwel laat bou. homself en sy nakomelinge met goddelike waardigheid beklee. Sy oom, Julius Caesar, is tot god verklaar. Augustus het homself as pontifex maximus laat benoem, en sy verreikendste hervorming was die verheffing van sy genius tot staatsgodheid.

Dit het op die duur gelei tot die goddelike verering van die regerende keiser self, die laaste ontwikkeling wat die klassieke godsdiens uit eie geledere beleef het. In die tyd was die Romeinse wêreld, veral die stede, al taamlik sterk onder die invloed van die Hellenisme. Net op die platteland het die ou rites sterk bly staan en kon dit ook nie heeltemal deur die opkomende Christendom verdring word nie.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 108