Noordpoolreise

Vroeë reise

Die beroemde reis van Pytheas van Massilia in omstreeks 325 v.C. het hom moontlik tot aan die rand van die Noordpoolgebied gebring. Hy het die antieke Thule, waarvan die ligging (Ysland, Noorweë of die Färöer-eilande) nie duidelik is nie, bereik. In die 8e eeu n.C. het Ierse monnike noordwaarts gereis en in omstreeks 725 die Färöer-eilande ontdek, en teen die einde van die 8e eeu ook Ysland. In 847 het die Noormanne Ysland beset.

Die ryk visgebiede van die noordelike see en die moontlikhede wat die jag op robbe en pelsdiere ingehou het, het meegebring dat die Noormanne hul ontdekkingstogte na die noorde uitgebrei het. In 981 of 982 is die eerste nedersettings onder Erik Thorvaldson (Erik die Roaie) op Groenland gestig en dit het bestaan tot die 14e eeu, toe die klimaat aansienlik versleg het.

Van omstreeks 1000 af het Leif Erikson reise van Groenland na die noordkus van Amerika onderneem en die Noormanne het ook die gebied noord van Skandinawië verken. Laasgenoemde het daartoe gelei dat Spitsbergen in 1194 ontdek is. Hierdie reise het in die Middeleeuse Europa min aandag geniet, soos dit ook die geval was met die reise van Arabiese kooplui, wat die Noordelike Yssee waarskynlik tussen die 10e en 14e bereik het.

Die verdrag van Tordesillas

In 1494, na Columbus se eerste reis na Amerika, het Portugal die sogenaamde verdrag van Tordesillas met Kastilië en Aragon gesluit ingevolge waarvan alle ontdekkings in die nuwe gebied hulle alleen sou toekom en ander seevarende nasies, soos Engeland en Nederland, uitgesluit sou wees van die moontlikheid om land daar te verower. Die Portugese Gaspar Corte-Real (ca. 1450-1501) en sy broer Miguel Corte-Real (oorl. ca. 1502), en die Italianers (in Engelse diens) Giovanni Caboto (John Cabot, 1450-1499) en sy seun Sebastiano Caboto (Sebastian Cabot, 1476- 1557) was, in omstreeks 1500, die eerste mense wat na die Noormanne die kuste van Groenland, Labrador en Newfoundland verken het.

Hul reisverslae het dit egter dui- delik gemaak dat Indië baie moeilik via die Noordelike Yssee bereik sou kon word en in Suid-Europa is die aandag toe vir die eerste keer op die moontlikheid van 'n suidwestelike deurgang gevestig. Die Britte en Nederlanders het egter bly soek na 'n noordoostelike en noordwestelike deurgang om die kontrole van die inwoners van die Iberiese skiereiland vry te spring.

Die Noordwestelike Deurvaart

Die Britte sir Martin Frobischer (1535-1594) en John Davis (1550-1605) het tussen 1576 en 1587 op verskillende reise die kuste van Groenland en Baffin-eiland verken. Die soektog na die deurvaart is vervolgens in 'n suidwestelike rigting voortgesit en in 1610 is Hudsonbaai deur Henry Hudson (00rI.1611) ontdek.

Na verdere ondersoeke het dit egter geblyk dat die groot watergebied 'n afgeslote baai was en nie, soos gehoop is, die weg na Indië nie. In 1616 het William Baffin (1584-1622) ver op in die seestraat tussen Baffin-eiland en Groenland gereis. Hy het die Lancasterseestraat, noord van Baffin-eiland, bereik, sonder om te vermoed dat dit die pad na die weste is. Hy het onverrigter sake teruggekeer en dit het langer as 2 eeue geduur voordat 'n skip weer die opening van die seestraat bereik het.

Die Noordoostelike Deurvaart

Op inisiatief van Sebastian Cabot, president van die Londense genootskap Merchant Adventures, het 3 Engelse skepe in 1553 'n eerste poging aangewend om Indië via die noorde van Europa te bereik. Slegs die skip van Richard Chancellor (oorl. 1556) kon die Noordkaap omseil en die Wit See bereik, van waar Chancellor oor land na Moskou is en handelsbetrekkinge met die Russe aangeknoop het. Die Nederlander Willem Barentsz (1550-1597) het op 3 reise, in 1594, 1595 en 1596, die hele gebied rondom die teenswoordige Barentssee verken.

Hy het Spitsbergen herontdek en om die noordelike deel van Nowaja Zemlja gevaar. Hy is in 1597 dood nadat sy skip in die winter in die ys vasgevries het. Die Russe het reeds jare tevore hul land se noordkus vanuit die binneland bereik. Teen die einde van die 16e eeu het die groot uitbreiding na Siberië begin en in 1725 het tsaar Pieter die Grote (1672-1725) 'n uitgebreide ekspedisie na die noordelike kusstreke van Siberië gelas. Hierdie ekspedisie, wat 'n twintigtal jare geduur het, het onder leiding van die Deen Vitus J. Bering (1681-1741) gestaan. Bering het die gebied rondom die teenswoordige Beringstraat (1728) verken en bewys dat Amerika en Asië nie verbind is nie. Hy het ook die Aleoete en die suidooskus van Alaska (1741) ontdek. Die noordoostelike deurvaart is nie voltooi nie, maar die kusstreek van die Wit See tot by die, Tsjoektsji-see is in kaart gebring.

Verkennings in die 19e eeu

In die 19e eeu is Engeland se belangstelling in die Noordpoolgebied weer geprikkel, onder meer as gevolg van Rusland se verkennings naby die Amerikaanse kontinent. In 1818 het sir John Ross (1777-1856) vir die eerste keer na Baffin die monding van die Lancaster-seestraat bereik, maar gedink dit is 'n fjord. Sir William Edward Parry (1790-1855), wat Ross vergesel het, het in die daaropvolgende jaar 'n eie ekspedisie weswaarts deur die seestraat gelei. Hy het Melville-eiland op 110° WL ontdek, maar kon dit as gevolg van pakys nie verbysteek nie.

Op latere reise kon nag Parry, nag Ross verder weswaarts vorder. Die verdwyning van die ekspedisie onder sir John Franklin. (1786- 1847) in 1847 het aanleiding gegee tot grootskaalse verkenningstogte in die Kanadese argipel. Talle reddingspanne het die gebied binnegedring en belangrike nuwe kennis daaroor ingewin. 'n Gevolg hiervan was dat die eilandgroep in kaart gebring is. Onder die reddingspanne was die van sir Robert McClure (sir Robert John Ie Mesurier, 1807- 1873).

Op sy tweede tog, in 1852, het hy geprobeer om deur die seestraat noord van Bankseiland na die ooste te vaar, maar hy moes sy skip in die ys agterlaat. Hy is te voet verder en het 'n ander reddingspan bereik wat hom uit die ooste deur die Lancaster-seestraat tegemoet gekom het. Hiermee was die moontlikheid van 'n noordwestelike deurvaart bewys. Dit was egter eers tussen 1903 en 1906 dat Roald Amundsen (1872-1928) met die baie klein skip Gjöa (47 ton) 'n volledige deurvaart van oos na wes via 'n suidelike roete langs die Kanadese vasteland kon maak.

Intussen het moderne tegnologiese uitvindings soos die stoomskip en skeepswande wat die druk van ys kon weerstaan, dit moontlik gemaak dat die Sweedse baron Adolf Erik Nordensköd (1832-1901) tussen 1878 en 1880 die noordoostelike deurvaart kon vind. Hy het by die monding van die Jeniseirivier oorwinter en sy tog in die daaropvolgende somer voortgesit.

Wedloop na die Noordpool

In die 19e eeu het ook belangstelling in die Noordpool self ontstaan en die begeerte om die Pool te bereik, het 'n soort wedloop tot gevolg gehad. Hierdie tydperk het begin met die reise van die Engelse walvisvaarder William Scoresby (1760-1820), wat met sy seun William (1789-1 857) in 1806 'n punt op 81° 21' NB bereik het. Van Spitsbergen af is ekspedisies na die noorde onderneem. Sir William Edward Parry het in 1827 ʼn rekord opgestel deur 82° 45' te bereik.

Die Amerikaners het toegang tot die Noordpool gesoek deur die Robesonkanaal tussen Groenland en Ellesmere-eiland. Die Engelsman sir George Strong Nares (1831-1915) het in 1875/76 die Amerikaners se pad gevolg en ten slotte met behulp van hondeslee ʼn nuwe rekordafstand, naamlik 83° 30' NB, bereik. In 1879 het die skip van die Amerikaner George Washington de Long (1844-1881) noord van die Beringstraat vasgevries.

Voordat die druk van die ys dit verpletter en tot sink gebring het, het die skip in die ys tot op 'n plek 20° verder wes en byna 6° verder noord gedryf. Die gebeurtenis het Fridtjof Nansen (1861 - 1930) geïnspireer om die Fram, 'n skip met ysdrukbestande wande, te bou. In 1893 het hy die skip noord van die Nuwe Siberiese Eilande laat vasvries. Nadat dit langer as 'n jaar saam met die ys gedryf het, het Nansen dit op 84° NB 102° OL verlaat om die Noordpool per slee te bereik.

Hy het tot by 86° 14' gevorder. In 1896 het die skip tot by Spitsbergen gedryf, waar dit uit die ys bevry is. Hierdie reis was die eintlike ontdekking van die Noordelike Yssee. Dieptemetings aan boord van die Fram het getoon dat daar 'n bekken met ʼn diepte van sowat 4 000 m onder die ys was. In 1900 het Umberto Cagni (1863-1932), leier van die ekspedisie van hertog Luigi Amadeo d 'Abruzzi (1873-1933), vanaf Franz Josef-land 86° 34' met sleë bereik.

Die rekord is in 1905 verbeter deur die Amerikaner Robert Edwin Peary (1856-1920), wat van Ellesmere af tot by 87˚ 6' gevorder het. Tydens ʼn nuwe ekspedisie wat so georganiseer was dat 'n aantal lede telkens na 'n bepaalde afstand moes omdraai, het Peary op 6 April 1909 die eerste mens geword wat die Noordpool bereik het. Op die laaste fase van sy reis was hy nog net van sy bediende, Matthew Henson, en 4 Eskimo's vergesel.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 53