Ou Pastorie, Fraserburg

Fraserburg se kerkraad het in 1855 'n kontrak met die bouaannemer H.J. Burnett opgetrek vir die bou van 'n pastorie teen £1 100. Aan dié gebou is met die jare telkens veranderings aangebring, maar die meeste is tydens 'n groot restoutasiepoging in 1979 ongedaan gemaak. Dit dien al baie jare as die dorpsmuseum.

Die Ou Pastorie op Fraserburg is die eerste pastorie wat die plaaslike NG gemeente laat oprig het om sy leraar te huisves, vyf jaar ná die gemeente se stigting in 1851. Dit huisves reeds jare lank die plaaslike museum en is een van net drie nasionale gedenkwaardighede op dié Karoodorp. Sy restourasie omstreeks 1979 was die grootste projek van sy aard wat tot in daardie stadium hier uitgevoer is nadat ook die Peperbus, voormalige Anglikaanse kerkie en kruithuisie destyds opgeknap is.

Die gebou is aan die begin van 1856 voltooi met Henry Burnett as boumeester. Die plan is deur die kerkraad opgestel, maar heel moontlik het ds. Carl Arnoldus Bamberger (hier bevestig in 1854) heelwat inspraak gehad het in die ontwerp aangesien die huis 'n merkwaardige grondplan het en die binnedeure in metrieke mate pleks van Engelse mate uitgevoer is.

Tydens die beplanning van die restourasie is deeglike navorsing in die Kaapse Kerkargief en plaaslike gedoen en nog interessante gegewens oor die gebou se lotgevalle het tydens die restourasie aan die lig gekom.

Die huis se ontwerp

Die bouaannemer van Fraserburg se eerste NG pastorie, Henry John Burnett, het hom op die dorp gevestig nadat die bouwerk aan die pastorie klaar was en dié huis vir hom gebou. Dit is in 1857 voltooi en was vroeër aan die hoofstraat geleë, maar nadat 'n deel van die erf weggesny en die biblioteek daarop gebou is, is dit geleë by Meyburghstraat 10.

Ds. Carl Arnoldus Bamberger, van 1854 tot 1882 die NG gemeente Fraserburg se eerste leraar, het die bes moontlik groot inspraak in die Ou Pastorie se ontwerp gehad.

Die kerkraad het in 1855 'n ontwerp vir 'n gewelhuis - soortgelyk aan dié wat vandag nog op Prins Albert staan - verwerp ten gunste van ’n "moderner" plan met wolfente, pleks van gewels. Die fasade van die gebou het 'n voordeur met bolig en vier skuiframe ontvang. Deur 'n smal portaal is toegang verkry tot twee voorkamers en 'n agterkamer (eetkamer) met gekurfde mure wat vaagweg herinner aan die Barokstyl.

Die kombuis, bediendekamer en stal is in 'n agtervleuel gehuisves sodat die gebou 'n L-vorm ontvang het. Die vleuels was twee vertrekke breed. Aan die sykant en die agterkant is swaaivenstertjies elk met 15 ruite van die ou Kaaps-Hollandse tipe ingebou, 'n soort wat reeds omstreeks 1815 in die Boland in onbruik geraak het, maar wat in die streke nog tot aan die einde van die 19de eeu in gebruik gebly het.

Hoewel die kerkraad getrag het om 'n "moderne" huis op te rig, het hulle inderdaad 'n bouwerk daargestel wat in vele opsigte 'n Middeleeuse karakter het. Dit kan verklaar word uit feit dat die pioniers wat hulle in die helfte van die agtiende eeu op die Nuweveld kom vestig het en hul nasate steeds 'n afgesonderde bestaan gevoer het en as gevolg van hul konserwatisme sekere boukundige tradisies bewaar het wat toe reeds elders verdwyn het. Hoewel heelwat elemente Middeleeus is, kan nie gesê word dat hulle getrag het om 'n "Gotiese" huis op te rig nie. Trouens, die enigste neo-Gotiese detail is die eetkamer se kaggelversiering en die is na alle waarskynlikheid elders vervaardig. Met sy wolfente herinner die huis in meer as een opsig aan 'n Nederlandse "loshoes" (losstaande boerehuis) uit die laat-Middeleeue.

Die gebruik van dik solderbalke met breë solderplanke is 'n tradisie wat via die Kaapse huise van die agtiende eeu teruggryp na vroeëre tye in Europa. Die skarnierwerk aan heelwat deure, vensters en luike is nog identies aan die wat tydens die sestiende eeu in Noord-Duitsland gebruik is. Die oop vuurherd in die kombuis as tipies Kaaps, maar dit is eweneens 'n voortsetting van 'n ou Europese tradisie. In die Boland het dit selde voorgekom dat 'n stal saam met die woonruimte onder een dak geplaas is, maar die antieke gebruik kom by die Ou Pastorie nog voor. Dit is opmerklik dat die mure bokant die swaaivenstertjies en deure aan die sykant en die agterkant nie deur latye gestut word nie. Daar is inteendeel plat boe ingemessel – 'n detail wat in heelwat laat-Gotiese bouwerke voorkom. Die Middeleeuse karakter van die huis word verder beklemtoon deur die totale afwesigheid van enige klassisistiese versierings aan die buitekant. Die invloed van die Barok en die Klassisisme kan egter ook aangetoon word. Die fasade is simmetries en die posisie van die vensters ten opsigte van die voordeur is geometries bepaal.

Die gekurwde mure van die vertrekke by die voordeur kan bes moontlik verklaar word aan die hand van ds. Bamberger se voorliefde vir die Barok. Die binnedeure in die voorste vleuel het elk ses panele en die kosyne word omsluit met hout-argitrawe in die klassieke styl. Alhoewel die eetkamer se stoepdeur nie op dieselfde lyn as die voordeur lê nie, is die tuinpoortjie weer reg oorkant hom gebou. Ten spyte van al die genoemde invloede was die huis tog onmiskenbaar Kaaps met sy grasdak, wit mure, wit versterrame en groen luike. Vanweë sy afmetings kon dit selfs deurgaan vir 'n herehuis.

Verbouings en veranderings

Met die jare been het die gebou drastiese veranderings ondergaan. Tydens 1877 is die agterstoep met 'n veranda bedek terwyl 'n nuwe stal in die agterplaas gebou is. Die ou stal is onderverdeel in 'n buitekamer en waenhuis en dit het meegebring dat die staldeur 'n meter na regs verskuif moes word.

Aangesien die strooidak vol gate geword het, is dit volgens planne van argitek Carl Otto Hager, wat ook die tweede NG kerk ontwerp het, in 1892 met 'n sinkplaatdak vervang. Die mure is ook ongeveer 'n meter hoër gemaak ten einde ventilasiegate toe te laat. Sekere swaaivenstertjies aan die agterkant en sykant is met groot skuiframe vervang. 'n Platdakstudeerkamer is in 1895 regs aangebou.

Die voorstoep het in 1948 'n veranda ontvang en tydens die 1950’s is groot staalvensters in die ou buitekamer aangebring om daarvan 'n sonkamer te maak. Al die veranderings het die huis se karakter aan die buitekant drasties verander en hy was nie meer herkenbaar as 'n huis uit die helfte van die vorige eeu nie.

Aan die binnekant het die huis minder veranderinge ondergaan. Die plafonbalke in die voorste vleuel is in 1911 met smal plankies toegespyker. Die vuurherd in die kombuis het verdwyn en een van die vertrekke is as 'n badkamer ingerig met 'n sementvloer.

Dit het meermale gebeur dat die Ou Pastorie amper platgestoot is of nog verder vermink is. Toe 'n nuwe pastorie in 1959 beplan word, wou baie mense dit op die Ou Pastorie se terrein gebou het. Nadat die nuwe pastorie elders opgerig is, het die kerkraad inderdaad besluit om die Ou Pastorie te sloop, maar daar was gelukkig mense wat hom wou huur.

Restourasie

Begin 1974 is planne opgestel vir die "restourasie" daarvan. Dit het onder meer die uitbreek van sekere kamers se geelhoutvloere, die vervanging van sekere vensters met vensters van ander afmetings en die bou van 'n "Kaaps-Hollandse" prieel op die voorstoep ingehou. Die gebou se redding is eers in November 1974 verseker toe 'n Museumkomitee met verteenwoordigers uit allerlei liggame in die lewe geroep is (sedert 1978 het 'n Museumvereniging die komitee se plek ingeneem).

Die komitee kon die "restourasieplanne" van die kerkraad keer en die gebou bekom vir 'n dorpsmuseum. Vier jaar lank is gespook om geld in te samel, uitstalstukke te bekom en erkenning van die provinsiale administrasie te verkry. Sonder dat hierdie erkenning verkry is, is einde 1978 besluit om tog voort te gaan met die restourasie en die museum daarna te open. 'n Bekende Kaapstadse argitek wat op Fraserburg grootgeword het, het goedgunstiglik voorlopige planne geteken.

Aangesien die Museumvereniging se geld maar skraps was, kon daar vir eers net aandag gegee word aan die dringendste sake. Latere aanbousels is deur die Rapportryerskorps gesloop, die pleister aan die buitekant en in drie vertrekke is vervang, swaaiverstertjies van die ou tipe is in die plek van die staalvensters ingebou, die vuurherd in die kombuis is gerekonstrueer, op die stoepe is weer vierkantige gekapte klippe gele en die tuinpoortjie is op grond van die herinneringe van ou inwoners gerekonstrueer. Met die werk is in April 1979 begin.

Daar was net genoeg geld om vir die arbeid te betaal en in plaas van om geld by goedgesindes te kollekteer, is hulle gevra om sekere hoeveelhede boumateriaal te skenk. Gelukkig kon die dienste bekom word van 'n bruin bouer met baie kennis van outydse boumetodes en boumateriaal en hy kon sorg dat alle nuwe werk outentiek lyk. Sonder sy kundigheid sou die bakoond in die kombuis seker nie weer opgebou kon word nie.

Kort nadat die werk begin het, het die munisipaliteit besluit om R5 000 te skenk. Daarmee kon die dak vervang word. Om koste te bespaar, is 'n paar boere gevra om met hul vragmotors balke en dekgras onderskeidelik vanaf Grootbrakrivier en Stilbaai aan te ry. Vier weke lank het 'n groot aantal vrywilligers onder aanvoering van die predikant, dr. Adelbert Scholtz ('n lid van die Stigting Simon van der Stel en voorsitter van die Museumvereniging), die sinkplaatdak afgebreek en die kapkonstruksie vir die rietdak inmekaargetimmer. Die afmetings van die ou wolfente kon baie noukeurig bepaal word.

Daarna het die span dekkers van ene mnr. Afrika van Elim binne twee weke die dekwerk afgehandel. Nadat die gebou vir oulaas rondom afgewit is, het hy in hoofsaak sy oorspronklike voorkoms herwin.

Voor met die werk begin is, was daar baie kritiek teen die Museumvereniging se planne. Ná die voltooiing daarvan is een en almal egter geesdriftig, veral aangesien feitlik die hele gemeenskap op die een of ander manier by die werk betrek is. Vele beloftes van uitstalmateriaal het dan ook spontaan gekom. Saam met al die stukke wat reeds versamel is, kon 'n omvangryke uitstalling oor alle aspekte van die skaapboer se lewe in die verlede en die hede aangebied te kan word.

Met die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede is onderhandelings aangeknoop ten einde die Ou Pastorie as gedenkwaardigheid verklaar te kry. Nadat die Museumvereniging se geldsake dit toegelaat het, is die volgende projekte aangepak: die vervanging van die paar vensters van 1892 met ouer tipes, die afhaal van die plafonplanke van 1911, die aanbring van dieselfde soort plakpapier as wat in 1857 aangebring is en die heropbou van die stal van 1877 in die agterplaas. 'n Perdemeul moes nog êrens gehuisves word en 'n kliprondawel (korbeelhut - 'n soort bouwerk wat eie aan hierdie deel van die wêreld is) moes gevestig word, maar net laasgenoemde is eindelik gebou.

Bronne

• (af) Scholtz, dr. Adelbert in Restorica, Stigting Simon van der Stel, 1979:1.
• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg. 'n Eeufees-gedenkboek (1851–1951). Fraserburg: NG Kerkraad.
• (af) Olivier, ds. P.L.. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.