Polinesiese kultuur
Die Polinesiese kultuur is die kultuur van die inheemse bewoners van Polinesië wat eienskappe in taal, gebruike en die gemeenskap deel. Die ontwikkeling van die Polinesiese kultuur word gewoonlik in vier historiese tydperke verdeel:
- Verkenning en vestiging (omstreeks 1800 v.C - 700 n.C.)
- Ontwikkeling in afsondering (omstreeks 700-1595)
- Europese kontak en kolonisasie tot met die Tweede Wêreldoorlog (1595-1946)
- Tydperk ná die Tweede Wêreldoorlog
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
Oorsprong en vestiging (c. 1800 v.C. - 700 n.C.)[wysig | wysig bron]
Ontledings van mitochondriale DNS (DNS van die moeder) dui daarop dat Polinesiërs, insluitende inwoners van Samoa, Tonga, Niue, die Cookeilande, Tahiti, Hawaii, die Marquesaseilande en die Maori's, geneties verbind is aan inheemse volke van dele van die Suidoos-Asiatiese eilande, onder andere die Taiwannese inboorlinge. Dié DNS-bewyse word ondersteun deur linguistiese en argeologiese bewyse.[1] Onlangse ontledings van Y-chromosome (van die vader) toon Polinesiërs is ook geneties verwant aan volke van Melanesië.[2]
Tussen omstreeks 2000 en 1000 v.C. het sprekers van Austronesiese tale deur die Suidoos-Asiatiese eilande versprei – amper vir seker van Taiwan af[3] – na die hoeke van Wes-Mikronesië en tot in Melanesië. In die argeologiese rekords is daar duidelike spore van dié uitbreiding wat in 'n groot mate van sekerheid die pad aandui wat gevolg is, asook die datums.
In die middel 2de millennium v.C. het 'n afsonderlike kultuur skielik in Noordwes-Melanesië sy verskyning gemaak, in die Bismarckargipel, die ketting van eilande wat 'n groot boog van Nieu-Brittanje tot die Admiraliteitseilande vorm.
Dié kultuur, bekend as Lapita, staan uit in die Melanesiese argeologiese rekord met sy groot permanente dorpe op strandgebiede aan die kus. Veral erdewerk was tipies van dié kultuur, insluitende baie houers van verskillende vorms waarvan baie fyn patrone en motiewe gehad het wat in die klei ingedruk is.
Binne net drie of vier eeue, tussen omstreeks 1300 en 900 v.C., het die Lapita-kultuur 6 000 km verder versprei na die ooste van die Bismarckargipel, tot so ver as Fidji, Samoa en Tonga. In dié streek het die eiesoortige Polinesiese kultuur ontwikkel, en Melanesiese mans het in die Lapita-kultuur ingetrou. Polinesiërs sou vir die volgende duisend jaar nie verder oos beweeg nie.
Die Proto-Polinesiërs wat op die Suidoos-Asiatiese eilande ontstaan het, was 'n avontuurlustige, seevarende volk met uitstekende navigasievaardighede. Hulle het hulle seevarings- en bootboutegnieke vervolmaak namate hulle van eiland tot eiland gereis het – van Taiwan deur die Filippyne en Indonesiese argipels en wes na die Mariana-eilande, en eindelik dwarsdeur die Stille Oseaan. Hulle het voorheen onbewoonde eilande gekoloniseer deur baie lang seereise per kano te onderneem, soms teen die wind en getye op.
Die Polinesiese navigators het die son en sterre gebruik om hulle pad te vind, asook deur versigtige waarnemings van wolkweerspieëlings en voëlvlugpatrone, en so was hulle in staat om die bestaan en ligging van eilande te bepaal. Die sterre en sterrebeelde wat hulle vir navigasie gebruik het, is kaweinga genoem. Nuwe eilande en eilandgroepe is ontdek deur hele dorpies wat op enkel- en dubbelrompkano's die see aangedurf het. Volgens argeologiese bewyse het dié reisigers teen omstreeks 1280 die uitgestrekte Polinesiese Driehoek beset, met sy noordelike hoek by Hawaii, die oostelike hoek by Paaseiland en laastens die suidelike hoek by Nieu-Seeland.[4]
Daar is ook al voorgestel dat die Polinesiërs die vasteland van Suid-Amerika bereik het. Dit word bevestig deur die verbouing van die patat, 'n Suid-Amerikaanse plant, deur baie Polinesiese kulture voor kontak met Europeërs. Die ouderdom van die patat op die Cookeilande is met radiokoolstofdatering vasgestel op 1000 n.C., en daar word geglo dit is omstreeks 700 n.C. na Sentraal-Polinesië gebring, moontlik deur Polinesiërs wat na Suid-Amerika en terug gereis het. Van daar het die plant oor Polinesië na Hawaii en Nieu-Seeland versprei.[5][6]
Ontwikkeling in isolasie: (c. 700-1595)[wysig | wysig bron]
Hoewel die vroeë Polinesiërs ervare navigators was, dui bewyse daarop dat die primêre doel van hulle ontdekkingstogte was om die eise van 'n groeiende bevolking te verlig. In die Polinesiese mitologie word nie genoem dat ontdekkers nuwe gebiede wou verower nie, maar eerder dat heroïese ontdekkings van nuwe grondgebied plaasgevind het tot voordeel van die reisigers.
Terwyl die verdere instroming van immigrante van ander Polinesiese eilande af soms die groei en ontwikkeling van plaaslike bevolkings aangehelp het, het elke eiland of eilandgroep se kultuur in isolasie ontwikkel. Daar was geen wydverspreide kommunikasie tussen eilandgroepe nie, en daar is ook geen aanduiding dat daar in dié tyd 'n behoefte daaraan was nie, ten minste nie om ekonomiese redes nie. Al dié geïsoleerde kolonies het eerder die sterk invloed van hulle voorvaderlike kultuur gehandhaaf. Dit is baie duidelik in sosiale hiërargieë, taal en tegnologie.
In die tydperk ná die algehele besetting van Polinesië het elke plaaslike bevolking polities op verskillende maniere ontwikkel, van ten volle ontwikkelde koninkryke op sommige eilande en eilandgroepe tot voortdurende strydende stamme van uitgebreide familiegroepe op verskillende dele van ander eilande.
Terwyl dit moontlik is dat bevolkingsdruk spanning tussen verskillende groepe veroorsaak het, lyk dit of die belangrikste krag wat eenheid of verdeling tussen stamme en familiegroepe aangevuur het, geofisiek van aard was: Op lae eilande, waar kommunikasie basies onbelemmerd was, was daar blykbaar minder konflik.
Op die meeste hoë eilande was daar egter histories strydende groepe wat verskillende streke bewoon het wat gewoonlik deur bergriwwe geskei was, met goed gedefinieerde laelandgrense. Onder 'n sterk monarg het baie sulke eilande egter dikwels 'n verenigde sosiale en politieke struktuur ontwikkel. 'n Voorbeeld is die Marquesaseilande wat, anders as ander hoë-eilandgroepe in Polinesië, nie deur koraalriwwe omring word en dus geen lae kusvlaktes het nie. Elke vallei in die Marquesas is net per boot of met die klim van steil bergreekse toeganklik vir ander valleie.
Europese kontak en kolonisasie, tot WOII (1595-1945)[wysig | wysig bron]
Die eerste Polinesiese eilande wat deur Europese navigators ontdek is, is die Marquesaseilande, wat die eerste keer in 1595 deur die Spaanse navigator Álvaro de Mendaña de Neira besoek is.
Vanweë die skaarste aan minerale en ander hulpbronne het die Europese ontdekkers eers net min belangstelling in Polinesië getoon, want hulle grootste belang was ekonomies van aard. Kaptein James Cook was die eerste navigator wat soveel van Polinesië as moontlik probeer verken het.
Ná die aanvanklike Europese kontak het baie veranderings in die Polinesiese kultuur plaasgevind, hoofsaaklik as gevolg van kolonisasie deur Europese lande, die bekendstelling van talle vreemde siektes waarteen die Polinesiërs geen weerstand gehad het nie, slawehandel om werkers aan plantasies in Suid-Amerika te verskaf en die aankoms van Christelike sendelinge.
Teen die vroeë 20ste eeu was feitlik die hele Polinesië in 'n mate gekoloniseer of beset deur Westerse koloniale magte:
- Chili
- Frankryk
- Duitsland
- Brittanje
- Niue
- Cookeilande
- Nieu-Seeland
- Tokelau
- Tuvalu (as die "Ellice-eilande")
- Pitcairneilande
- VSA
- Amerikaans-Samoa
- Hawaii
- die meeste van die Line-eilande
- die meeste van die Phoenixeilande
Die hele Polinesiese eksklave is opgeneem deur die soms oorvleuelende aansprake deur Japan, Brittanje en Frankyk.
In die Tweede Wêreldoorlog het 'n paar Polinesiese eilande 'n belangrike rol gespeel. Die kritieke aanval wat die VSA tot die oorlog laat toetree het, was die Japannese aanval op Pearl Harbor, op Oahu, Hawaii.
'n Paar eilande is deur die Gallieerdes as militêre basisse gebruik, veral deur Amerika, tot so ver oos as Bora Bora.
Tydperk ná WOII (1945 tot tans)[wysig | wysig bron]
Ná die Tweede Wêreldoorlog het politieke veranderings stadiger in Polinesië posgevat as in ander dele van oorsese kolonies van die Europese magte. Hoewel soewereiniteit al in 1907 aan Nieu-Seeland toegeken is, het dit eers in 1947 van krag geword.
Die nasies en die soewereine magte waarvan hulle politieke onafhanklikheid gekry het, is:
- Samoa, as "Wes-Samoa", van Nieu-Seeland in 1962
- Tuvalu, van Brittanje in 1978
- Die Republiek Kiribati, wat bestaan uit die Phoenixeilande en die meeste van die Line-eilande, van Brittanje in 1979
- Niue, van Nieu-Seeland in 1974[7][8]
- Cookeilande, van Nieu-Seeland; dit is sedert 1965 selfregerend en is in 1992 deur die Verenigde Nasies erken
Tonga was nooit eintlik 'n kolonie nie, maar 'n beperkte protektoraat van Brittanje. Tonga het nooit afstand van interne selfregering gedoen nie en word sedert 1970 eintlik as onafhanklik beskou.
Die oorblywende eilande is deel van, of val onder die soewereiniteit van, ander lande:
- Hawaii het in 1959 'n Amerikaanse deelstaat geword
- Amerikaans-Samoa is sedert 1899 'n gebied van die VSA
- Frans-Polinesië was van 1946 tot 2003 deel van Frankryk, waarna dit 'n Franse oorsese gebied geword het
- Pitcairn was tot 2002 'n Britse kolonie, waarna dit 'n Britse oorsese gebied geword het
- Tokelau was 'n Britse kolonie tot 1926, waarna dit 'n gebied van Nieu-Seeland geword het
- Wallis en Futuna het in 2003 'n Franse oorsese gebied geword
- Paaseiland het in 2007 'n spesiale gebied van Chili geword
- Howland-, Baker-, Jarvis- en Palmyraeiland is onbewoonde gebiede van die VSA
Die eilande van die Polinesiese eksklave val in die soewereine gebiede van Vanuatu, die Salomonseilande, Fidji, die Gefedereerde State van Mikronesië en die Franse gebied Nieu-Kaledonië.
Onafhanklikheid en toenemende outonomie is nie die enigste invloede op die moderne Polinesiese gemeenskap nie. Die belangrikste dryfvere is in der waarheid die toenemende toeganklikheid van die eilande vir invloede van buite deur middel van lugkommunikasie en grootliks verbeterde telekommunikasievermoëns. Die ekonomiese belangrikheid van toerisme het ook 'n geweldige invloed op die rigting waarin die verskeie eilandgemeenskappe ontwikkel. In teenstelling daarmee is daar diegene wat die plaaslike tradisies wil behou. Daarom is Polinesië vandag in verskillende grade van ekstreme kultuurwisseling vasgevang.
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ Douglas G. Sutton, red., The Origins of the First New Zealanders (Auckland, New Zealand: Auckland, 1994).
- ↑ M. Kayser, S. Brauer, G. Weiss, P.A. Underhill, L. Roewer, W. Schiefenhövel, M. Stoneking, "Melanesian origin of Polynesian Y chromosomes," Current Biology, vol. 10, no. 20, pages 1237–1246 (19 Oct. 2000).
- ↑ 20069298"Howe, K. R (2006). Vaka Moana: Voyages of the Ancestors - the discovery and settlement of the Pacific. Albany, Auckland: David Bateman. pp. 92–98.
- ↑ David J. Lowe (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). Besoek op 19 Maart 2022.
- ↑ Van Tilburg, Jo Anne. 1994. Easter Island: Archaeology, Ecology and Culture. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press
- ↑ "Gardening at the Edge: Documenting the Limits of Tropical Polynesian Kumara Horticulture in Southern New Zealand" Geargiveer 24 Julie 2011 op Wayback Machine, University of Canterbury
- ↑ "Home". The Official Website Of Niue Tourism. Besoek op 6 April 2018.
- ↑ "Niue". New Zealand Post Stamps. Besoek op 6 April 2018.
Skakels[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Polinesiese kultuur.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
