Nobelprys vir Chemie

Die Nobelprys vir Chemie is in 1895 deur die wil van die Sweedse chemikus Alfred Nobel gestig

Die Nobelprys is 'n internasionale toekenning wat sedert 1901 jaarliks vir prestasies in fisika, chemie, geneeskunde, letterkunde en vir vrede toegeken word. In 1968 het die Bank van Swede die prys vir Ekonomiese Wetenskappe ter nagedagtenis van Alfred Nobel, eerste insteller van die Nobelprys, ingestel.

Die pryse, wat 'n bedrag geld (SEK10 miljoen, omtrent €1,1 miljoen of VSA$1,3 miljoen per pryskategorie, wat dan gelykop onder die Bekroondes verdeel word), 'n goue medalje en 'n diploma insluit, word op 10 Desember, die herdenking van Nobel se sterfdag in 1896, uitgedeel.

1901–1909

• 1901: Jacobus Henricus van 't Hoff, uit erkenning vir die buitengewone dienste wat hy gelewer het deur die ontdekking van die wette van chemiese dinamika en die osmotiese druk in oplossings.
• 1902: Hermann Emil Fischer, uit erkenning vir die buitengewone dienste wat hy gelewer het deur sy werk ten opsigte van suiker- en puriensintese.
• 1903: Svante August Arrhenius, uit erkenning vir die buitengewone dienste wat hy gelewer het ten opsigte van die bevordering van chemie deur sy elektrolitiese teorie van dissosiasie.
• 1904: Sir William Ramsay, uit erkenning vir sy dienste deur die ontdekking van die onreaktiewe gasvormige elemente in lug en sy bepaling van hul posisie in die Periodieke Stelsel.
• 1905: Johann Friedrich Wilhelm Adolf Von Baeyer, uit erkenning vir sy dienste ter bevordering van organiese chemie en die chemiese nywerheid deur sy werk ten opsigte van organiese kleurstowwe en hidro-aromatiese verbindings.
• 1906: Henri Moissan, uit erkenning vir die reuse-dienste deur hom gelewer in sy navorsing en vir die isolering van die element fluoor, asook vir die ingebruikname in diens van die wetenskap van die elektriese oond wat na hom vernoem is.
• 1907: Eduard Buchner, vir sy biochemiese navorsing en sy ontdekking van selvrye fermentasie.
• 1908: Lord Ernest Rutherford, vir sy ondersoeke na die disintegrasie van die elemente en die chemie van radioaktiewe stowwe.
• 1909: Wilhelm Ostwald, uit erkenning vir sy werk ten opsigte van katalise en vir sy ondersoeke na die fundamentele beginsels wat chemiese ekwilibria en reaksietempo beheer.

1910–1919

• 1910: Otto Wallach, uit erkenning vir sy dienste aan organiese chemie en die chemiese nywerheid deur sy pionierswerk op die gebied van alisikliese verbindings.
• 1911: Marie Curie, gebore Marie Sklodowska, uit erkenning vir haar dienste ten opsigte van die bevordering van chemie deur die ontdekking van die elemente radium en polonium deur die isolering van radium en die bestudering van die aard en die verbindings van hierdie merkwaardige element.
• 1912: Die prys is gelykop verdeel tussen Victor Grignard vir die ontdekking van die sogenaamde Grignard-reagens wat die vordering van organiese chemie grootliks bevorder het, en Paul Sabatier vir sy metode om organiese verbindings in die teenwoordigheid van fyn gedisintegreerde metale te hidrogeniseer, waardeur die vooruitgang van organiese chemie grootliks bevorder is.
• 1913: Alfred Werner, uit erkenning vir sy werk ten opsigte van die binding van atome in molekule, waardeur hy nuwe lig op vroeëre navorsing gewerp en nuwe navorsingsvelde in veral anorganiese chemie toeganklik gemaak het.
• 1914: Theodore William Richards, uit erkenning vir sy akkurate vasstelling van die atoomgewig van 'n groot aantal chemiese elemente.
• 1915: Richard Martin Willstätter, vir sy navorsing ten opsigte van plantpigmente, en in die besonder chlorofil.
• 1916–1917: Die prysgeld vir 1917–1916 is aan die Spesiale Fonds van hierdie prysafdeling toegeken.
• 1918: Fritz Haber, vir die sintese van ammoniak en die elemente daarvan.
• 1919: Die prysgeld vir 1919 is aan die Spesiale Fonds van hierdie prysafdeling toegeken.

1920–1929

• 1920: Walther Hermann Nernst, uit erkenning vir sy werk in termochemie.
• 1921: Frederick Soddy, vir sy bydrae tot ons kennis van die chemie van radioaktiewe stowwe en sy navorsing ten opsigte van die oorsprong en aard van isotope.
• 1922: Francis William Aston, vir sy ontdekking - deur middel van sy massaspektograaf - van isotope in 'n groot aantal nie-radioaktiewe elemente, en vir sy formulering van die heelgetalreël.
• 1923: Fritz Pregl, vir die uitvind van die metode van mikroanalise van organiese stowwe.
• 1924: Die prysgeld vir 1924 is aan die Spesiale Fonds van hierdie prysafdeling toegeken.
• 1925: Richard Adolf Zsigmondy, vir sy demonstrasie van die heterogene aard van kolloïedoplossings en vir die metodes wat hy gebruik het en wat sedertdien fundamenteel in moderne kolloïedchemie geword het.
• 1926: The (Theodor) Svedberg, vir sy werk ten opsigte van dispersiestelsels.
• 1927: Heinrich Otto Wieland, vir sy navorsing ten opsigte van die samestelling van die galsure en verwante stowwe.
• 1928: Adolf Otto Reinhold Windaus, vir die dienste gelewer deur sy navorsing ten opsigte van sterole en hul verwantskap met vitamiene.
• 1929: Die prys is gelykop tussen sir Arthur Harden en Hans Karl August Simon Von Euler-Chelpin verdeel vir hul navorsing ten opsigte van die fermentasie van suiker en fermentatiewe ensieme.

1930–1939

• 1930: Hans Fischer, vir sy navorsing ten opsigte van die samestelling van hemien en chlorofil, en veral sy sintese van hemien.
• 1931: Die prys is gesamentlik aan Carl Bosch en Friedrich Bergius toegeken uit erkenning vir hul bydraes tot die uitvinding en ontwikkeling van chemiese hoëdrukmetodes.
• 1932: Irving Langmuir, vir sy ontdekkings en navorsing ten opsigte van oppervlakchemie.
• 1933: Die prysgeld is aan die Hooffonds (⅓) en aan die Spesiale Fonds (⅔) van hierdie prysafdeling toegeken.
• 1934: Harold Clayton Urey, vir sy ontdekking van swaar waterstof.
• 1935: Die prys is gesamentlik aan Frédéric Joliot en Irène Joliot-Curie toegeken uit erkentlikheid vir hul sintese van nuwe radioaktiewe elemente.
• 1936: Petrus (Peter) Josephus Wilhelmus Debye, vir sy bydraes tot ons kennis van die molekulêre struktuur deur sy navorsing ten opsigte van dipoolmomente en die diffraksie van X-strale en elektrone in gasse.
• 1937: Die prys is gelykop verdeel tussen sir Walter Norman Haworth vir sy navorsing ten opsigte van koolhidrate en vitamien C, en Paul Karrer vir sy navorsing ten opsigte van karotenoïede, flavien en vitamiene A en B2.
• 1938: Richard Kuhn, vir sy werk ten opsigte van karotenoïede en vitamiene. (Die owerheid van sy land het hom die prys van die hand laat wys, maar hy het later wel die diploma en die medalje ontvang.)
• 1939: Adolf Friedrich Johann Butenandt, vir sy werk ten opsigte van geslagshormone (die owerheid van sy land het hom die prys van die hand laat wys, maar hy het wel later die diploma en die medalje ontvang), en Leopold Ruzicka, vir sy werk ten opsigte van polimetilene en hoëre terpene.

1940–1949

• 1940–1942: Die prys is aan die Hooffonds (⅓) en aan die Spesiale Fonds (⅔) van hierdie prysafdeling toegeken.
• 1943: George De Hevesy, vir sy werk ten opsigte van die gebruik van isotope as spoorders in die bestudering van chemiese prosesse.
• 1944: Otto Hahn, vir sy ontdekking van die splyting van swaar kerne.
• 1945: Artturi Ilmari Virtanen, vir sy navorsing en uitvindings op die gebied van landbou- en voedingschemie, en veral vir sy metode om voer te preserveer.
• 1946: Die prys is verdeel. Die een helfte daarvan is aan James Batcheller Sumner toegeken vir sy ontdekking dat ensieme gekristalliseer kan word. Die ander helfte van die prys is gesamentlik aan John Howard Northrop en Wendell Meredith Stanley toegeken vir hul bereiding van ensieme en virusproteïene in 'n suiwer vorm.
• 1947: Sir Robert Robinson, vir sy ondersoeke ten opsigte van plantprodukte van biologiese belang - veral die alkaloïede.
• 1948: Arne Wilhelm Kaurin Tiselius, vir sy navorsing ten opsigte van elektroforese en adsorpsieanalise, en veral vir sy ontdekkings aangaande die komplekse aard van die serumproteïene.
• 1949: William Francis Giauque, vir sy bydrae op die gebied van chemiese termodinamika, veral wat betref die gedrag van stowwe teen uiters lae temperature.

1950–1959

• 1950: Die prys is gesamentlik aan Otto Paul Hermann Diels en Kurt Alder toegeken vir hul ontdekking en ontwikkeling van die dieensintese.
• 1951: Die prys is gesamentlik aan Edwin Mattison Mc Millan en Glenn Theodore Seaborg toegeken vir hul ontdekkings in die chemie van die trans-uraan-elemente.
• 1952: Die prys is gesamentlik aan Archer John Porter Martin en Richard Laurence Millington Synge toegeken vir hul uitvinding van verdelingschromatografie.
• 1953: Hermann Staudinger, vir sy ontdekkings op die gebied van makromolekulêre chemie.
• 1954: Linus Carl Pauling, vir sy navorsing ten opsigte van die chemiese binding en die toepassing daarvan in die opheldering van die struktuur van komplekse stowwe.
• 1955: Vincent Du Vigneaud, vir sy werk ten opsigte van biochemies belangrike swaelverbindings, veral vir die eerste sintese van 'n polipeptiedhormoon.
• 1956: Die prys is gesamentlik aan sir Cyril Norman Hinshelwood en Nikolai Nikolajewitsj Semenov toegeken vir hul navorsing ten opsigte van die meganisme van chemiese reaksies.
• 1957: Lord Alexander R Todd, vir sy werk ten opsigte van nukleotiede en nukleotied-koënsieme.
• 1958: Frederick Sanger, vir sy werk aan die struktuur van proteïene en veral dié van insulien.
• 1959: Jaroslav Heyrovsky, vir die ontdekking en ontwikkeling van die polarografiese ontledingsmetodes.

1960–1969

• 1960: Willard Frank Libby, vir sy metode van die gebruik van koolstof-14 vir die vasstelling van ouderdom in argeologie, geofisika en ander vertakkinge van die wetenskap.
• 1961: Melvin Calvin, vir sy navorsing oor die assimilasie van koolstofdioksied in plante.
• 1962: Die prys is gelykop tussen Max Ferdinand Perutz en sir John Cowdery Kendrew verdeel vir hul ondersoeke na die strukture van globulêre proteïene.
• 1963: Die prys is gelykop tussen Karl Ziegler en Giulio Natta verdeel vir hul ontdekkings op die gebied van die chemie en tegnologie van lang polimere.
• 1964: Dorothy Crowfoot Hodgkin, vir haar bepaling van die strukture van belangrike biochemiese stowwe deur middel van X-straal-tegnieke.
• 1965: Robert Burns Woodward, vir sy hoogstaande prestasies op die gebied van organiese sintese.
• 1966: Robert S Mulliken, vir sy fundamentele werk oor chemiese bindinge en die elektroniese strukture van molekule deur middel van die molekuul-orbitaalmetode.
• 1967: Die prys is verdeel. Die een helfte daarvan is aan Manfred Eigen en die ander helfte is gesamentlik aan Ronald George Wreyford Norrish en lord George Porter toegeken vir hul ondersoeke na uiters vinnige chemiese reaksies wat ontstaan deur die versteuring van die ewewig deur middel van baie kort energiepulse.
• 1968: Lars Onsager, vir die ontdekking van die wederkerige verhoudings wat na hom vernoem is en wat fundamenteel vir die termodinamika van onomkeerbare prosesse is.
• 1969: Die prys is gelykop tussen sir Derek H R Barton en Odd Hassel verdeel vir hul bydraes tot die ontwikkeling van die konsep konformasie en die toepassing daarvan in chemie.

1970–1979

• 1970: Luis F Leloir, vir sy ontdekking van suikernukleotiede en hul rol in die biosintese van koolhidrate.
• 1971: Gerhard Herzberg, vir sy bydraes tot die kennis van die elektroniese strukture en geometrie van molekule, in die besonder vry radikale.
• 1972: Die prys is gelykop verdeel. Die een helfte is aan Christian B Anfinsen toegeken vir sy werk aan ribonuklease, veral wat betref die verband tussen die aminosuurvolgorde en sy biologies-aktiewe bevestiging. Die ander helfte is gesamentlik aan Stanford Moore en William H Stein toegeken vir hul bydrae tot die begrip van die verband tussen die chemiese strukture en katalitiese aktiwiteit van die aktiewe sentrum van die ribonuklease-molekuul.
• 1973: Die prys is gelykop verdeel tussen Ernst Otto Fischer en sir Geoffrey Wilkinson vir hul baanbrekerswerk wat onafhanklik van mekaar uitgevoer is ten opsigte van die chemie van die organometaalverbindings - die sogenaamde toebroodjieverbindings.
• 1974: Paul J Flory, vir sy fundamentele prestasies, beide teoreties en eksperimenteel, in die fisiese chemie van makromolekule.
• 1975: Die prys is gelykop verdeel tussen sir John Warcup Cornforth vir sy werk oor die stereochemie van ensiemgekataliseerde reaksies, en Wladimir Prelog vir sy navorsing oor die stereochemie van organiese molekule en reaksies.
• 1976: William N Lipscomb, vir sy ondersoeke na die struktuur van borane wat die probleme van chemiese binding toelig.
• 1977: Ilya Prigogine, vir sy bydraes tot nie-ewewigstermodinamika en in die besonder die teorie van dissiperende strukture.
• 1978: Peter D Mitchell, vir sy bydrae tot die insig in biologiese energie-oordrag deur die formulering van die chemiosmotiese teorie.
• 1979: Die prys is gelykop tussen Herbert C Brown en Georg Wittig verdeel vir hul ontwikkeling van die gebruik van verbindings wat boron en fosfor bevat in belangrike reagense in organiese sintese.

1980–1989

• 1980: Die prys is verdeel. Die een helfte daarvan is aan Paul Berg toegeken vir sy basiese ondersoeke ten opsigte van die biochemie van nukleïensure, met bepaalde betrekking tot rekombinante DNS. Die ander helfte van die prys is gesamentlik aan Walter Gilbert en Frederick Sanger toegeken vir hul bydraes ten opsigte van die bepaling van basisvolgordes in nukleïensure.
• 1981: Die prys is gesamentlik aan Kenichi Fukui en Roald Hoffmann toegeken vir die teorieë wat hulle onafhanklik van mekaar ontwikkel het aangaande die verloop van chemiese reaksies.
• 1982: Sir Aaron Klug, vir die ontwikkeling van kristallografiese elektronmikroskopie en sy struktuuropheldering van biologies belangrike nukleïensuur-proteïen-komplekse.
• 1983: Henry Taube, vir sy werk ten opsigte van die meganismes van elektronoordragreaksies, veral in metaalkomplekse.
• 1984: Robert Bruce Merrifield, vir die ontwikkeling van metodologie vir chemiese sintese op 'n vaste matrys.
• 1985: Die prys is gesamentlik aan Herbert A Hauptman en Jerome Karle toegeken vir hul uitsonderlike prestasies ten opsigte van die ontwikkeling van direkte metodes vir die bepaling van kristalstruktuur.
• 1986: Die prys is gesamentlik aan Dudley R Herschbach, Yuan T Lee en John C Polanyi toegeken vir hul bydraes ten opsigte van die dinamika van chemies-elementêre prosesse.
• 1987: Die prys is gesamentlik aan Donald J Cram, Jean-Marie Lehn en Charles J Pedersen toegeken vir hul ontwikkeling en gebruik van molekule met struktuurspesifieke interaksies van hoë selektiwiteit.
• 1988: Die prys is gesamentlik aan Johann Deisenhofer, Robert Huber en Hartmut Michel toegeken vir die bepaling van die driedimensionele struktuur van 'n fotosintetiese reaksiesentrum.
• 1989: Die prys is gesamentlik aan Sidney Altman en Thomas R Cech toegeken vir hul ontdekking van die katalitiese eienskappe van ribonukleïensuur (RNS).

1990–1999

• 1990: Elias James Corey, vir sy ontwikkeling van die teorie en metodologie van organiese sintese.
• 1991: Richard R Ernst, vir sy bydraes tot die ontwikkeling van die metodologie van hoë-resolusie kernmagnetieseresonansiespektroskopie (KMR-spektroskopie).
• 1992: Rudolph A Marcus, vir sy bydraes tot die teorie van elektronoordragreaksies in chemiese stelsels.
• 1993: Die prys is vir bydraes tot die ontwikkeling van metodes binne DNS-gebaseerde chemie toegeken, en is gelykop verdeel tussen Kary B Mullis vir sy uitvind van die polimerase kettingreaksiemetode (PKR), en Michael Smith vir sy fundamentele bydraes tot die totstandkoming van oligonukleotied-gebaseerde, teikengerigte mutagenese en die ontwikkeling daarvan vir proteïenondersoeke.
• 1994: George A Olah, vir sy bydrae tot karbokatioonchemie.
• 1995: Die prys is gesamentlik aan Paul Crutzen, Mario Molina en F Sherwood Rowland toegeken vir hul werk in atmosferiese chemie, veral wat betref die vorming en afbreek van osoon.
• 1996: Die prys is gesamentlik aan Robert F Curl (Jnr), sir Harold W Kroto en Richard E Smalley toegeken vir hul ontdekking van Buckminsterfullerene.
• 1997: Die prys is verdeel. Die een helfte is gesamentlik aan Paul D Boyer en John E Walker toegeken vir hul opheldering van die ensimatiese meganisme onderliggend aan die sintese van adenosientrifosfatase (ATPase), en die ander helfte aan Jens C Skou vir die eerste ontdekking van 'n ioondraende ensiem, Na+, K+-ATPase.
• 1998: Die prys is gelykop verdeel tussen Walter Kohn vir sy ontwikkeling van die digtheidsfunksionele teorie, en John A Pople vir sy ontwikkeling van berekeningsmetodes in kwantumchemie.
• 1999: Ahmed Zewail, vir sy ondersoeke na die oorgangstoestande van chemiese reaksies met behulp van femtosekondspektroskopie.

2000–2009

• 2000: Die prys is gesamentlik aan Alan J Heeger, Alan G Macdiarmid en Hideki Shirakawa toegeken vir die ontdekking en ontwikkeling van geleidende polimere.
• 2001: Die een helfte van die prys is gesamentlik aan William S Knowles en Ryoji Noyori toegeken vir hul werk aan chiraalgekataliseerde hidrogenasiereaksies, en die ander helfte aan K Barry Sharpless vir sy werk aan chiraalgekataliseerde oksidasiereaksies.
• 2002: Die een helfte van die prys is gesamentlik aan John B Fenn en Koichi Tanaka toegeken vir hul ontwikkeling van sagte desorbering-ionisasiemetodes vir massaspektrometriese analises van biologiese makromolekuul, en die ander helfte aan Kurt Wüthrich vir sy ontwikkeling van kernmagnetiese resonansiespektroskopie vir die bepaling van die driedimensionele struktuur van biologiese makromolekule in oplossing.
• 2003: Die prys is gesamentlik toegeken aan Peter Agre en Roderick MacKinnon vir ontdekkings rakende kanale in selmembrane. Die prys is aan Agre toegeken vir die ontdekking van waterkanale en aan MacKinnon vir strukturele en meganistiese studies van ioon-kanale.
• 2004: Die prys is gesamentlik toegeken aan Aaron Ciechanover, Avram Hershko en Irwin Rose vir die ontdekking van ubikitien-bemiddelde proteïen-afbreking. Hierdie chemici het aan die begin van die 1980's een van die sel se mees belangrike sikliese prosesse, naamlik die afbreking van die proteïne waaruit alle lewende wesens opgebou is, ontdek.
• 2005: Die prys is gesamentlik toegeken aan Yves Chauvin, Robert H. Grubbs en Richard R. Schrock toegeken vir die ontwikkeling van die metatese-metode in organiese sintese.
• 2006: Roger D. Kornberg, vir sy studies van die molekulêre basis van eukariotiese transkripsie.
• 2007: Gerhard Ertl, vir sy studies van chemiese prosesse op vaste oppervlakke.
• 2008: Die prys is gesamentlik toegeken aan Osamu Shimomura, Martin Chalfie en Roger Y. Tsien vir die ontdekking en ontwikkeling van die groen fluoresserende proteïen, GFP.
• 2009: Die prys is gesamentlik toegeken aan Venkatraman Ramakrishnan, Thomas A. Steitz en Ada E. Yonath vir die studie van die struktuur en funksie van die ribosoom.

2010–2019

• 2010: Die prys is gesamentlik toegeken aan Richard F. Heck, Ei-ichi Negishi en Akira Suzuki vir-palladium gekataliseerde kruis koppelings in organiese sintese.
• 2011: Dan Shechtman, vir die ontdekking van bykans-kristalle.
• 2012: Die prys is gelykop verdeel tussen Robert Lefkowitz en Brian Kobilka vir studies van G-proteïen-gekoppelde reseptore.
• 2013: Die prys is gesamentlik toegeken aan Martin Karplus, Michael Levitt en Arieh Warshel vir die ontwikkeling van multiskaal modelle vir komplekse chemiese stelsels.
• 2014: Die prys is gesamentlik toegeken aan Eric Betzig, Stefan W. Hell en William E. Moerner vir die ontwikkeling van super-oplossende fluoressensie mikroskopie.
• 2015: Die prys is gesamentlik toegeken aan Tomas Lindahl, Paul L. Modrich en Aziz Sancar vir meganistiese studies van DNA-herstelling.
• 2016: Die prys is gesamentlik toegeken aan Jean-Pierre Sauvage, Fraser Stoddart en Ben Feringa vir die ontwerp en sintese van molekulêre masjiene.

Sien ook

• Nobelprys vir Fisika
• Nobelprys vir Letterkunde
• Nobelprys vir Vrede

Eksterne skakels

• (en) "All Nobel Laureates in Chemistry". Nobelprize.org. Nobel Media AB. Besoek op 5 Oktober 2016.
• (en) "Nobel Prize winners by category (chemistry)". Encyclopædia Britannica. Besoek op 6 Oktober 2008.