Gqeberha: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Morne (besprekings | bydraes)
86 133 edits
Bygewerk en uitleg verbeter
Lyn 1: Lyn 1:
{{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp
{{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp
| naam = Port Elizabeth
| naam = Port Elizabeth
⚫
| ander_naam =
| inheemse_naam = iBhayi {{xh}}<br />Bhayi {{zu}}
| inheemse_naam = iBhayi {{xh}}<br />Bhayi {{zu}}
⚫
| ander_naam =
⚫
| bynaam = PE, Die Baai
⚫
| slagspreuk = Die ''vriendelike stad''
| nedersetting_tipe = [[Stad]]
| nedersetting_tipe = [[Stad]]
| beeld_stadsilhoeët = Nelson Mandela Stadium in Port Elizabeth.jpg
| beeld_stadsilhoeët = Nelson Mandela Stadium in Port Elizabeth.jpg
| beeldbyskrif = Lugfoto van Port Elizabeth met die Nelson Mandelabaai-stadion, 'n bekende baken, in die voorgrond.
| beeld_alt =
| beeldbyskrif = 'n Lugfoto van Port Elizabeth met die [[Nelson Mandelabaaistadion]], 'n bekende baken, in die voorgrond.
| beeld_vlag =
| beeld_seël =
| beeld_skild =
⚫
| bynaam = PE, Die Baai
⚫
| slagspreuk = Die ''vriendelike stad''
| beeld_kaart =
⚫
| duimdrukkeretiketposisie= regs
| kaart_onderskrif =
| latd = 33 |latm = 57 |lats = 29
| latd = 33 |latm = 57 |lats = 29
| longd = 25 |longm = 36 |longs = 0
| longd = 25 |longm = 36 |longs = 0
⚫
| duimdrukkeretiketposisie= regs
| provinsie = Oos-Kaap
| provinsie = Oos-Kaap
| distrik =
| distrik =
| munisipaliteit = Nelson Mandelabaai
| munisipaliteit = Nelson Mandelabaai
| hoofplek =
| stigtingsdatum = [[1814]]<ref>{{en}} {{cite web|title=Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26)|url=http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-07212011-123414/unrestricted/05back.pdf|pages=xlv-lii}}</ref>
| stigtingsdatum = [[1814]]<ref>{{en}} {{cite web|title=Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26)|url=http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-07212011-123414/unrestricted/05back.pdf|pages=xlv-lii}}</ref>
| regeringvoetnotas =
| regeringstipe = Metropolitaanse Munisipaliteit
| regeringstipe = Metropolitaanse Munisipaliteit
| leier_party = [[Demokratiese Alliansie|DA]]
| leier_party = [[Demokratiese Alliansie|DA]]
| leiertitel = [[Burgemeester]]
| leiertitel = [[Burgemeester]]
| leiernaam = [[Athol Trollip]]
| leiernaam = [[Athol Trollip]]
| leiertitel1 =
| leiernaam1 =
| leiertitel2 =
| leiernaam2 =
| oppervlakvoetnotas =
| oppervlakvoetnotas =
| oppervlak_totaal_km2 =
| oppervlak_totaal_km2 = 251,03
| oppervlak_metro_km2 = 1959
| hoogte_m =
| hoogte_m =
| bevolking_totaal =
| hoogte_maks_m =
| bevolking_soos_op = 2011
| hoogte_min_m =
| bevolkingvoetnotas =
| bevolkingvoetnotas =
| bevolking_skat =
| bev_skat_op =
| bevolking_totaal = 312392
| bevolking_soos_op = 2011
| bevolking_metro = 1152915
| bevolkingsdigtheid_metro_km2 = 590
| bevolking_metro_voetnotas =
| bevolking_demonym =
| bevolkingnota =
| demografie1_voetnotas =
| demografie1_voetnotas =
| persent_swart = 23.8%
| persent_swart = 30,6%
| persent_kleurling = 54.7%
| persent_kleurling = 27,0%
| persent_asiër = 1.2%
| persent_asiër = 3,2%
| persent_wit = 18.4%
| persent_wit = 37,8%
| persent_ander = 1.8%
| persent_ander = 1,4%
| demografie2_voetnotas =
| demografie2_voetnotas =
| demografie2_titel1 = [[Afrikaans]]
| demografie2_titel1 = [[Afrikaans]]
| demografie2_info1 = 68.9%
| demografie2_info1 = 40,2%
| demografie2_titel2 = [[Xhosa]]
| demografie2_titel2 = [[Engels]]
| demografie2_info2 = 17.9%
| demografie2_info2 = 33,3%
| demografie2_titel3 = [[Engels]]
| demografie2_titel3 = [[Xhosa]]
| demografie2_info3 = 10.4%
| demografie2_info3 = 22,2%
| demografie2_titel4 =
| demografie2_titel4 = Ander
| demografie2_info4 =
| demografie2_info4 = 4,3%
| demografie2_titel5 = Ander
| demografie2_titel5 =
| demografie2_info5 = 2.9%
| demografie2_info5 =
| poskode = 6001
| poskode = 6001
| poskode2 = 6000
| poskode2 = 6000
Lyn 49: Lyn 71:
}}
}}


'''Port Elizabeth''' ([[Xhosa]]: ''iBhayi''; [[Zoeloe]]: ''Bhayi''), wat in die volksmond in [[Afrikaans]] dikwels "Die Baai" of net "PE" genoem word, is 'n hawestad geleë aan [[Algoabaai]], in die [[Oos-Kaap]]provinsie, [[Suid-Afrika]], 763&nbsp;km oos van [[Kaapstad]]. Met 'n bevolking van 312&nbsp;390 (2011) is Port Elizabeth die grootste stedelike nedersetting in die Oos-Kaapprovinsie. Met die [[Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit]] (voorheen [[Universiteit van Port Elizabeth]]) het die stad dekades lank oor die enigste tweetalige universiteit in die land beskik.
'''Port Elizabeth''' ([[Xhosa]]: ''iBhayi''; [[Zoeloe]]: ''Bhayi''), wat in die volksmond in [[Afrikaans]] dikwels "Die Baai" of net "PE" genoem word, is 'n hawestad geleë aan [[Algoabaai]], in die [[Oos-Kaap]]provinsie, [[Suid-Afrika]], 763&nbsp;km oos van [[Kaapstad]]. Met 'n bevolking van 312&nbsp;390 (2011) is Port Elizabeth die grootste stedelike nedersetting in die Oos-Kaapprovinsie. Met die [[Nelson Mandela-universiteit]] (voorheen Universiteit van Port Elizabeth) het die stad dekades lank oor die enigste tweetalige universiteit in die land beskik.


[[Lêer:City Hall Port Elizabeth-003.jpg|duimnael|links|Stadsaal en Markplein]]
[[Lêer:City Hall Port Elizabeth-003.jpg|duimnael|links|Stadsaal en Markplein]]
Port Elizabeth, wat van 'n klein militêre buitepos tot die vyfde grootste stad in Suid-Afrika gegroei het, strek oor sestien kilometer langs die kus van die [[Indiese Oseaan]]. Die warm subtropiese klimaat, 'n polsende naglewe en lang wit strande soos King's Beach, Humewood, Hobie en Pollock, waarvan sommige in die binnestad lê, maak van die stad 'n gewilde toeristebestemming. Humewoodstrand is as 'n [[blouvlagstrand]] gesertifiseer.
Port Elizabeth, wat van 'n klein militêre buitepos tot die vyfde grootste stad in Suid-Afrika gegroei het, strek oor sestien kilometer langs die kus van die [[Indiese Oseaan]]. Die warm subtropiese klimaat, 'n polsende naglewe en lang wit strande soos King's Beach, Humewood, Hobie en Pollock, waarvan sommige in die binnestad lê, maak van die stad 'n gewilde toeristebestemming. Humewoodstrand is as 'n [[blouvlagstrand]] gesertifiseer.


In 2001 het Port Elizabeth saam met [[Uitenhage]], [[Despatch]] en ander gebiede in die omgewing deel geword van die [[Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit]] met 'n geskatte bevolking van 1&nbsp;152&nbsp;115 in 2011.
In 2001 het Port Elizabeth saam met [[Uitenhage]], [[Despatch]] en ander gebiede in die omgewing deel geword van die [[Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit]] met 'n geskatte bevolking van 1&nbsp;152&nbsp;915 in 2011.


== Geskiedenis ==
== Geskiedenis ==
=== Vroeë geskiedenis ===
=== Vroeë geskiedenis ===
[[Lêer:AMH-5603-NA Map of Algoa Bay.jpg|duimnael|links|Nederlandse kaart van die Algoabaai, ca. 1680]]
Die eerste bewoners van die streek rondom Algoabaai was voorsate van die San wat sowat 100&nbsp;000 jaar gelede hier gejag en veldkosse versamel het. Omstreeks 2&nbsp;000 jaar gelede het swart akkerbouers, wat as voorsate van die [[Xhosas|Xhosavolk]] beskou word, vanuit die noorde na die gebied gemigreer en die inheemse bevolking uiteindelik verdryf of geassimileer.
Die eerste bewoners van die streek rondom Algoabaai was voorsate van die San wat sowat 100&nbsp;000 jaar gelede hier gejag en veldkosse versamel het. Omstreeks 2&nbsp;000 jaar gelede het swart akkerbouers, wat as voorsate van die [[Xhosas|Xhosavolk]] beskou word, vanuit die noorde na die gebied gemigreer en die inheemse bevolking uiteindelik verdryf of geassimileer.


Die eerste Europeërs, wat die gebied verken het, was [[Portugal|Portugese]] seevaarders. [[Bartolomeus Dias]] het in 1488 op St. Croix-eiland in Algoabaai geland en 'n kruis opgerig, terwyl [[Vasco da Gama]] in 1497 die nabygeleë Voëleiland ontdek het. Die streek sou vervolgens eeue lank as 'n "landingsplek met varswater" op seekaarte verskyn.
Die eerste [[Europa|Europeërs]], wat die gebied verken het, was [[Portugal|Portugese]] seevaarders. [[Bartolomeus Dias]] het in 1488 op [[St. Croix-eilandgroep|St. Croix-eiland]] in Algoabaai geland en 'n kruis opgerig, terwyl [[Vasco da Gama]] in 1497 die nabygeleë [[Voëleiland, Algoabaai|Voëleiland]] ontdek het. Die streek sou vervolgens eeue lank as 'n "landingsplek met varswater" op seekaarte verskyn.


Een van die Portugese hoofdoelwitte in die Indiese Oseaan was die oorname van die winsgewende seehandel tussen die kusgebiede van Oos-Afrika en [[Indië]] wat oorspronklik deur Arabiese en Afro-Arabiese handelaars oorheers is. Met die oorname van dié handel het die Portugese handelsbande met hul Indiese kolonie [[Goa]] aangeknoop. Die Portugese naam ''Algoa'' beteken "[op pad] na Goa", net soos die naam van die seehawe, wat verder noord in die huidige [[Mosambiek]] geleë was, ''Delagoa'', as "vanaf Goa" vertaal kan word.
Een van die Portugese hoofdoelwitte in die Indiese Oseaan was die oorname van die winsgewende seehandel tussen die kusgebiede van [[Oos-Afrika]] en [[Indië]] wat oorspronklik deur [[Arabiere|Arabiese]] en Afro-Arabiese handelaars oorheers is. Met die oorname van dié handel het die Portugese handelsbande met hul Indiese kolonie [[Goa]] aangeknoop. Die Portugese naam ''Algoa'' beteken "[op pad] na Goa", net soos die naam van die seehawe, wat verder noord in die huidige [[Mosambiek]] geleë was, ''Delagoa'', as "vanaf Goa" vertaal kan word.


Winde was 'n belangrike weersfaktor vir seevaarders, en so het die Portugese gereeld op die seisoen met gunstige winde gewag voordat hulle vanaf Algoabaai ooswaarts geseil het, terwyl Portugese skepe uit Goa juis in dié seisoen Delagoa aangedoen het wanneer winde gunstig genoeg vir hul terugvaart was.
Winde was 'n belangrike weersfaktor vir seevaarders, en so het die Portugese gereeld op die seisoen met gunstige winde gewag voordat hulle vanaf Algoabaai ooswaarts geseil het, terwyl Portugese skepe uit Goa juis in dié seisoen Delagoa aangedoen het wanneer winde gunstig genoeg vir hul terugvaart was.


=== Seehawe van die Oos-Kaap ===
=== Seehawe van die Oos-Kaap ===
⚫
[[Lêer:Port Elizabeth Pearson Conservatory reflected.JPG|duimnael|links|Die Victoriaanse Pearson-kweekhuis is oorspronklik in Paisley, Skotland gebou en in seksies uitmekaar gehaal vir seevervoer na Port Elizabeth]]
[[Lêer:9 2 073 0006-Fort Frederick-Port Elizabeth-s.jpg|duimnael|Fort Frederick]]
[[Lêer:Port Elizabeth Fort Frederick.jpg|duimnael|Fort Frederick]]
⚫
[[Lêer:Port Elizabeth Pearson Conservatory reflected.JPG|duimnael|Die Victoriaanse Pearson-kweekhuis is oorspronklik in Paisley, Skotland gebou en in seksies uitmekaar gehaal vir seevervoer na Port Elizabeth]]
[[Lêer:Main Street, Port Elizabeth - ca. 1910(1).jpg|duimnael|'n Elektriese trem in Hoofstraat, omstreeks 1910]]
[[Lêer:Main Street, Port Elizabeth - ca. 1910(1).jpg|duimnael|'n Elektriese trem in Hoofstraat, omstreeks 1910]]
⚫
[[Lêer:Donkin Terrace, Donkin Street, Port Elizabeth, South Africa.jpg|duimnael|Historiese terrashuise in Donkinstraat]]
[[Lêer:Old Post Office Port Elizabeth-002.jpg|duimnael|Die Ou Poskantoor in Courtstraat]]
[[Lêer:Old Post Office Port Elizabeth-002.jpg|duimnael|Die Ou Poskantoor in Courtstraat]]
Gedurende die eerste Britse besetting van die Kaapkolonie tydens die [[Napoleontiese Oorloë]] is 'n steenfort in die gebied gebou wat ter ere van prins Frederick, hertog van York en Albany, [[Fort Frederick]] genoem is. Die fort is opgerig om die kusstreek teen 'n moontlike landing van Franse troepe te verdedig en het dus 'n goeie uitsig oor die plek gebied wat later as Port Elizabeth bekend sou staan. Die fort is later tot monument verklaar.
Gedurende die eerste Britse besetting van die [[Kaapkolonie]] tydens die [[Napoleontiese Oorloë]] is 'n steenfort in die gebied gebou wat ter ere van prins Frederick, hertog van York en Albany, [[Fort Frederick]] genoem is. Die fort is opgerig om die kusstreek teen 'n moontlike landing van [[Frankryk|Franse]] troepe te verdedig en het dus 'n goeie uitsig oor die plek gebied wat later as Port Elizabeth bekend sou staan. Die fort is later tot monument verklaar.


In 1804 is die nabygeleë nedersetting Uitenhage langs die Swartkopsrivier gestig. Die dorp was nie ver van die riviermonding in Algoabaai af geleë nie en het destyds deel uitgemaak van die Graaff-Reinet-distrik. In 2001 is Uitenhage saam met Port Elizabeth en Despatch by die nuwe Nelson Mandelabaai Munisipaliteit ingesluit.
In 1804 is die nabygeleë nedersetting Uitenhage langs die Swartkopsrivier gestig. Die dorp was nie ver van die riviermonding in Algoabaai af geleë nie en het destyds deel uitgemaak van die [[Graaff-Reinet]]-distrik. In 2001 is Uitenhage saam met Port Elizabeth en Despatch by die nuwe Nelson Mandelabaai Munisipaliteit ingesluit.


Die plaas Strandfontein, waaruit later die voorstad Somerstrand sou ontwikkel, was tussen 1814 en 1821 in besit van die latere Voortrekkerleier [[Piet Retief]] wat in 1837 tydens onderhandelinge oor grond saam met 500 mans, vroue en kinders deur die Zoeloe-koning Dingane vermoor is. Later het Frederik Korsten, na wie 'n ander voorstad van Port Elizabeth genoem is, op dié plaas geboer.
Die plaas Strandfontein, waaruit later die voorstad [[Somerstrand]] sou ontwikkel, was tussen 1814 en 1821 in besit van die latere [[Voortrekkers|Voortrekkerleier]] [[Piet Retief]] wat in 1837 tydens onderhandelinge oor grond saam met 500 mans, vroue en kinders deur die [[Zoeloes|Zoeloekoning]] [[Dingaan]] vermoor is. Later het Frederik Korsten, na wie 'n ander voorstad van Port Elizabeth genoem is, op dié plaas geboer.


In 1820 het sowat 4&nbsp;000 [[1820-Setlaars|Britse setlaars]] hulle met steun van die regering van die Kaapkolonie in die gebied gevestig, Duitse immigrante het sowat drie dekades later gevolg. Die volksplanting was daarop gemik om die grensgebied tussen die kolonie en die stamland van die Xhosa te stabiliseer. Port Elizabeth is in hierdie tydperk deur Sir [[Rufane Donkin|Rufane Shaw Donkin]], die waanemende goewerneur van die Kaapkolonie, as 'n seehawe gestig en na sy vrou Elizabeth genoem wat in 1818 in [[Indië]] oorlede is. 'n Steenpiramide in die stedelike park Donkin Reserve herinner aan Elizabeth Donkin.
In 1820 het sowat 4&nbsp;000 [[1820-Setlaars|Britse setlaars]] hulle met steun van die regering van die Kaapkolonie in die gebied gevestig, [[Duitsers|Duitse]] immigrante het sowat drie dekades later gevolg. Die volksplanting was daarop gemik om die grensgebied tussen die kolonie en die stamland van die Xhosa te stabiliseer. Port Elizabeth is in hierdie tydperk deur Sir [[Rufane Donkin|Rufane Shaw Donkin]], die waanemende goewerneur van die Kaapkolonie, as 'n seehawe gestig en na sy vrou Elizabeth genoem wat in 1818 in Indië oorlede is. 'n Steenpiramide in die stedelike park Donkin Reserve herinner aan Elizabeth Donkin.


Van die begin af is Port Elizabeth as 'n "blanke" stad ontwikkel. So is die munisipaliteit reeds in 1847 deur die Kaapse koloniale regering aangemoedig om sogenaamde ''native locations'' (lokasies) in 'n bepaalde afstand van die middestad te vestig waar inheemse swartes gehuisves en tegelykertyd maklik beheer kon word. Na die eerste sodanige lokasie is as ''Native Stranger Location'' verwys – 'n benaming waarmee die koloniale regering net soos die munisipaliteit dit duidelik gestel het dat swartes slegs tydelik deel sou uitmaak van die stedelike bevolking.<ref>Vuyisile Msila: ''A Place to Live. Red Location and its history from 1903 to 2013''. Stellenbosch: AFRICAN SUN MeDIA 2014, bl. 29</ref>
Van die begin af is Port Elizabeth as 'n "blanke" stad ontwikkel. So is die munisipaliteit reeds in 1847 deur die Kaapse koloniale regering aangemoedig om sogenaamde ''native locations'' (lokasies) in 'n bepaalde afstand van die middestad te vestig waar inheemse swartes gehuisves en tegelykertyd maklik beheer kon word. Na die eerste sodanige lokasie is as ''Native Stranger Location'' verwys – 'n benaming waarmee die koloniale regering net soos die munisipaliteit dit duidelik gestel het dat swartes slegs tydelik deel sou uitmaak van die stedelike bevolking.<ref>{{en}} Vuyisile Msila: ''A Place to Live. Red Location and its history from 1903 to 2013''. Stellenbosch: AFRICAN SUN MeDIA 2014, bl. 29</ref>


Die Apostoliese Vikariaat van die Kaap die Goeie Hoop is in 1847 hier gestig, en in 1861 het Port Elizabeth die status van selfregerende munisipaliteit gekry. Die nedersetting het vinnig gegroei en 'n kosmopolitiese bevolking van Europeërs, Kaapse Maleiers en ander immigrante gehuisves. Die bou van 'n spoorwegverbinding na Kimberley in 1873 het Port Elizabeth se groei verder aangewakker. Die Kaapse Regeringsspoorweë is in 1872 deur premier [[John Molteno]] gestig, en danksy die massiewe uitbreiding van die provinsiale spoorwegnetwerk in die volgende jare het Port Elizabeth se belangrikheid as seehawe vir die Kaapse binneland en handelsentrum verder toegeneem.
Die Apostoliese Vikariaat van die [[Kaap die Goeie Hoop]] is in 1847 hier gestig, en in 1861 het Port Elizabeth die status van selfregerende munisipaliteit gekry. Die nedersetting het vinnig gegroei en 'n kosmopolitiese bevolking van Europeërs, [[Kaapse Maleiers]] en ander immigrante gehuisves. Die bou van 'n spoorwegverbinding na Kimberley in 1873 het Port Elizabeth se groei verder aangewakker. Die Kaapse Regeringsspoorweë is in 1872 deur premier [[John Molteno]] gestig, en danksy die massiewe uitbreiding van die provinsiale spoorwegnetwerk in die volgende jare het Port Elizabeth se belangrikheid as seehawe vir die Kaapse binneland en handelsentrum verder toegeneem.


Teen die middel van die 19de eeu was Port Elizabeth se ekonomie op primêre nywerhede en die handelsbedryf gebaseer. So het hier onder meer wolwasserye en looierye ontstaan, terwyl in plaaslike fabrieke 'n verskeidenheid verbruiksgoedere soos kerse, vuurhoutjies, sigarette en leerware vervaardig is. Die groeiende nywerheidsektor en werksmoontlikhede het Europese immigrante net soos talle swartes na die stad gelok.
Teen die middel van die 19de eeu was Port Elizabeth se ekonomie op primêre nywerhede en die handelsbedryf gebaseer. So het hier onder meer wolwasserye en looierye ontstaan, terwyl in plaaslike fabrieke 'n verskeidenheid verbruiksgoedere soos [[kers]]e, vuurhoutjies, [[sigaret]]te en [[Leer (stof)|leerware]] vervaardig is. Die groeiende nywerheidsektor en werksmoontlikhede het Europese immigrante net soos talle swartes na die stad gelok.


Tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] was Port Elizabeth se hawe 'n belangrike vervoerpunt vir soldate, perde en materiale wat met treine na die frontlinie vervoer is. Terwyl die stad nie regstreeks deur die oorlogshandelinge geraak is nie, het baie oorlugsvlugtelinge na Port Elizabeth gestroom, waaronder Afrikanervroue en -kinders wat deur die Britse owerheid in 'n [[konsentrasiekamp]] geïnterneer is. Ná die oorlog is die [[Perdstandbeeld]] ter ere van die duisende perde en muile opgerig wat tydens die konflik gesterf het.
Tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] was Port Elizabeth se hawe 'n belangrike vervoerpunt vir soldate, perde en materiale wat met treine na die frontlinie vervoer is. Terwyl die stad nie regstreeks deur die oorlogshandelinge geraak is nie, het baie oorlugsvlugtelinge na Port Elizabeth gestroom, waaronder [[Afrikaners|Afrikanervroue]] en -kinders wat deur die Britse owerheid in 'n [[konsentrasiekamp]] geïnterneer is. Ná die oorlog is die [[Perdstandbeeld]] ter ere van die duisende perde en muile opgerig wat tydens die konflik gesterf het.


Tot in die 20ste eeu het Port Elizabeth 'n sterk Britse karakter gehad. So het die 4&nbsp;900 Afrikaanssprekendes in die magistraatsdistrik Port Elizabeth in 1918 'n getalsminderheid teenoor tagtig persent Engelssprekende blankes gevorm. Die plaaslike bevolking was derhalwe merendeels lojaal aan die [[Britse Ryk]].<ref>Bureau for Scientific Publications at the Foundation for Education, Science and Technology: ''Cultural History'', jaargang 1, uitgawe 11, bl. 61</ref>
Tot in die 20ste eeu het Port Elizabeth 'n sterk Britse karakter gehad. So het die 4&nbsp;900 Afrikaanssprekendes in die magistraatsdistrik Port Elizabeth in 1918 'n getalsminderheid teenoor tagtig persent Engelssprekende blankes gevorm. Die plaaslike bevolking was derhalwe merendeels lojaal aan die [[Britse Ryk]].<ref>{{en}} Bureau for Scientific Publications at the Foundation for Education, Science and Technology: ''Cultural History'', jaargang 1, uitgawe 11, bl. 61</ref>


Port Elizabeth was al vroeg 'n sentrum van swart politieke bewegings en vakbonde. Die ''Industrial and Commercial Workers' Union of South Africa (I.C.U.)'', wat in 1919 deur Clements Kadalie, 'n boorling van [[Njassaland]], met slegs 24 lede gestig is en waarvan in Februarie 1920 'n Port Elizabethse afdeling ontstaan het, het nog in dieselfde jaar 'n suksesvolle staking van ongeskoolde werkers georganiseer oor 'n loonverhoging van 6d per dag.<ref>C.L.R. James: ''A History of Pan-African Revolt. Inleiding deur Robin D.G. Kelley''. Oakland: PM Press 2012, bl. 82</ref>
Port Elizabeth was al vroeg 'n sentrum van swart politieke bewegings en vakbonde. Die ''Industrial and Commercial Workers' Union of South Africa (I.C.U.)'', wat in 1919 deur Clements Kadalie, 'n boorling van [[Njassaland]], met slegs 24 lede gestig is en waarvan in Februarie 1920 'n Port Elizabethse afdeling ontstaan het, het nog in dieselfde jaar 'n suksesvolle staking van ongeskoolde werkers georganiseer oor 'n loonverhoging van 6d per dag.<ref>{{en}} C.L.R. James: ''A History of Pan-African Revolt. Inleiding deur Robin D.G. Kelley''. Oakland: PM Press 2012, bl. 82</ref>


=== Port Elizabeth in die apartheidjare ===
=== Port Elizabeth in die apartheidjare ===
⚫
[[Lêer:12 Castle Hill, Port Elizabeth, South Africa 02.jpg|duimnael|'n Historiese woonhuis in Castle Hill]]
In die tyd van die Nasionale Party-bewind is ook Port Elizabeth deur die apartheidbeleid geraak. In 1962 is met die gedwonge verskuiwing van nie-blanke inwoners volgens die [[Groepsgebiedewet]] en die oprigting van etniese woonbuurte begin. Die hele Suideinde-distrik, wat oorspronklik deur verskillende bevolkingsgroepe bewoon is, is in 1965 ontruim en gesloop om plek te maak vir eiendomsontwikkeling. Vir die Indiërgemeenskap is Malabar as etniese woonbuurt ontwikkel, terwyl bruin bewoners in New Brighton hervestig is. Verskuiwings het voortgeduur tot en met 1975.
In die tyd van die [[Nasionale Party]]-bewind is ook Port Elizabeth deur die [[apartheid]]beleid geraak. In 1962 is met die gedwonge verskuiwing van nie-blanke inwoners volgens die [[Groepsgebiedewet]] en die oprigting van etniese woonbuurte begin. Die hele Suideinde-distrik, wat oorspronklik deur verskillende bevolkingsgroepe bewoon is, is in 1965 ontruim en gesloop om plek te maak vir eiendomsontwikkeling. Vir die Indiërgemeenskap is Malabar as etniese woonbuurt ontwikkel, terwyl bruin bewoners in [[New Brighton]] hervestig is. Verskuiwings het voortgeduur tot en met 1975.


[[Steve Biko]], 'n plaaslike swart anti-apartheidaktivis, is deur veiligheidsmagte in Port Elizabeth ondervra en gemartel voordat hy na [[Pretoria]] geneem is waar hy oorlede is. Ander bekende slagoffers van dié tydperk sluit die sogenaamde Cradock-vier (Matthew Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli) wat in 1985 naby die stad vermoor is, en George Botha, 'n hoërskool-onderwyser, in.
[[Steve Biko]], 'n plaaslike swart anti-apartheidaktivis, is deur veiligheidsmagte in Port Elizabeth ondervra en gemartel voordat hy na [[Pretoria]] geneem is waar hy oorlede is. Ander bekende slagoffers van dié tydperk sluit die sogenaamde Cradock-vier (Matthew Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli) wat in 1985 naby die stad vermoor is, en George Botha, 'n hoërskool-onderwyser, in.


In laat 1984 het politieke spanninge in die gebied hand oor hand toegeneem nadat die motorbedryf in 'n resessie gedompel en die omliggende landboustreke deur 'n ernstige droogte geteister is. Duisende het na die stad begin stroom waar die swart werkloosheidsyfer al 'n rekordvlak van vyftig persent bereik het en groot getalle inwoners in krotbuurte rondom die blanke stad gevestig is. In Maart 1985 is wegblyaksies in Port Elizabeth en Uitenhage georganiseer.<ref>Gail M. Gerhart en Clive L. Glaser: ''From Protest to Challenge. A Documentary History of African Politics in South Africa, 1882–1990. Volume 6: Challenge and Victory, 1980–1990''. Bloomington, Indiana: Indiana University Press 2010, bl. 72</ref>
In laat 1984 het politieke spanninge in die gebied hand oor hand toegeneem nadat die motorbedryf in 'n resessie gedompel en die omliggende [[landbou]]streke deur 'n ernstige droogte geteister is. Duisende het na die stad begin stroom waar die swart werkloosheidsyfer al 'n rekordvlak van vyftig persent bereik het en groot getalle inwoners in krotbuurte rondom die blanke stad gevestig is. In Maart 1985 is wegblyaksies in Port Elizabeth en Uitenhage georganiseer.<ref>{{en}} Gail M. Gerhart en Clive L. Glaser: ''From Protest to Challenge. A Documentary History of African Politics in South Africa, 1882–1990. Volume 6: Challenge and Victory, 1980–1990''. Bloomington, Indiana: Indiana University Press 2010, bl. 72</ref>


=== Port Elizabeth in die nuwe Suid-Afrika ===
=== Port Elizabeth in die nuwe Suid-Afrika ===
[[Lêer:12 Castle Hill, Port Elizabeth, South Africa 02.jpg|duimnael|'n Historiese woonhuis in Castle Hill]]
[[Lêer:Donkin Terrace, Donkin Street, Port Elizabeth, South Africa.jpg|duimnael|Historiese terrashuise in Donkinstraat]]
Sedert die eerste demokratiese verkiesings in 1994 is Port Elizabeth deur dieselfde moeilike vraagstukke in die gesig gestaar soos die res van die land. Die gebrek aan buitelandse en regeringsbeleggings, die impak van die MIV/Vigs-pandemie en hoë vlakke van geweld en [[misdaad]] gooi 'n skadu oor Nelson Mandelabaai. Die industriële ontwikkelingsone van Coega, wat teen 'n koste van R20 miljard ontstaan het, het nie tot die verwagte ekonomiese groei gelei nie.
Sedert die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1994|eerste demokratiese verkiesings in 1994]] is Port Elizabeth deur dieselfde moeilike vraagstukke in die gesig gestaar soos die res van die land. Die gebrek aan buitelandse en regeringsbeleggings, die impak van die [[MIV/vigs in Suid-Afrika|MIV/vigs-pandemie]] en hoë vlakke van geweld en [[misdaad]] gooi 'n skadu oor Nelson Mandelabaai. Die industriële ontwikkelingsone van [[Coega]], wat teen 'n koste van R20 miljard ontstaan het, het nie tot die verwagte ekonomiese groei gelei nie.


In 2001 is die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit gevorm wat Port Elizabeth, die nabygeleë nedersettings Uitenhage en Despatch asook landelike gebiede in die omgewing in een administratiewe eenheid met 'n bevolking van meer as 1,3 miljoen verenig het. Die naam is ter ere van Suid-Afrika se eerste swart president, [[Nelson Mandela]], gekies.
In 2001 is die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit gevorm wat Port Elizabeth, die nabygeleë nedersettings Uitenhage en Despatch asook landelike gebiede in die omgewing in een administratiewe eenheid met 'n bevolking van meer as 1,3 miljoen verenig het. Die naam is ter ere van Suid-Afrika se eerste swart president, [[Nelson Mandela]], gekies.


Port Elizabeth se hawe, middestad en waterfront is ter geleentheid van die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010]] herontwikkel.
Port Elizabeth se hawe, middestad en waterfront is ter geleentheid van die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010]] herontwikkel. Vandag is Port Elizabeth die sentrum van die Suid-Afrikaanse motornywerheid en tegelykertyd 'n gewilde vakansiebestemming.
Vandag is Port Elizabeth die sentrum van die Suid-Afrikaanse motornywerheid en tegelykertyd 'n gewilde vakansiebestemming.


== Ekonomie ==
== Ekonomie ==
⚫
[[Lêer:Port Elizabeth 1991.jpg|duimnael|links|Port Elizabeth se stadsentrum in 1991]]
[[Lêer:Pt.Elizab.Townhall.jpg|duimnael|Die Stadsaal van 1858 het op Markplein ontstaan]]
[[Lêer:Pt.Elizab.Townhall.jpg|duimnael|Die Stadsaal van 1858 het op Markplein ontstaan]]
⚫
Port Elizabeth is die belangrikste nedersetting in die Nelson Mandelabaai Munisipaliteit, die ekonomiese kragpunt van die Oos-Kaap wat meer as 35 persent van dié provinsie se [[bruto binnelandse produk]] (BBP) oplewer.<ref>{{en}} [http://www.investinnelsonmandelabay.co.za/Content.aspx?objID=6 ''www.investinnelsonmandelabay.co.za: Beleggings in Nelson Mandelabaai'']</ref>
⚫
[[Lêer:Port Elizabeth 1991.jpg|duimnael|Port Elizabeth se stadsentrum in 1991]]
⚫
Port Elizabeth is die belangrikste nedersetting in die Nelson Mandelabaai Munisipaliteit, die ekonomiese kragpunt van die Oos-Kaap wat meer as 35 persent van dié provinsie se bruto binnelandse produk (BBP) oplewer.<ref>[http://www.investinnelsonmandelabay.co.za/Content.aspx?objID=6 ''www.investinnelsonmandelabay.co.za: Beleggings in Nelson Mandelabaai'']</ref>


Alhoewel die plaaslike produksiesyfers beskeie is in vergelyking met oorsese lande, dra Port Elizabeth die trotse bynaam "Detroit van Suid-Afrika". In Port Elizabeth en die voorstad Uitenhage het vervaardigers soos ''[[General Motors]]'', ''[[Volkswagen]]'', ''[[Ford]]'', ''Continental Tires'', ''Johnson & Johnson'' en baie ander nywerhede vir die plaaslike Suid-Afrikaanse mark opgerig. Dit was ook Port Elizabeth waar in 1896 die eerste motor wat ooit op Suid-Afrikaanse paaie gery het – 'n Benz Velo uit Duitsland – aangekom het. Dit is per trein na die ZAR vervoer en op 4 Januarie 1897 in Pretoria aan president [[Paul Kruger]] vertoon.<ref>[http://www.jhmt.org.za/Vehicles_Motor_Cars.html ''James Hall Museum of Transport – Motor cars. Besoek op 1 Maart 2016'']</ref>
Alhoewel die plaaslike produksiesyfers beskeie is in vergelyking met oorsese lande, dra Port Elizabeth die trotse bynaam "[[Detroit]] van Suid-Afrika". In Port Elizabeth en die voorstad Uitenhage het vervaardigers soos ''[[General Motors]]'', ''[[Volkswagen]]'', ''[[Ford]]'', ''Continental Tires'', ''Johnson & Johnson'' en baie ander nywerhede vir die plaaslike Suid-Afrikaanse mark opgerig. Dit was ook Port Elizabeth waar in 1896 die eerste motor wat ooit op Suid-Afrikaanse paaie gery het – 'n Benz Velo uit [[Duitsland]] – aangekom het. Dit is per trein na die [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] vervoer en op 4 Januarie 1897 in Pretoria aan president [[Paul Kruger]] vertoon.<ref>{{en}} [http://www.jhmt.org.za/Vehicles_Motor_Cars.html ''James Hall Museum of Transport – Motor cars. Besoek op 1 Maart 2016'']</ref>


Die motorbedryf, wat 26 persent van die Oos-Kaap se BBP oplewer, stimuleer ook die vestiging van ander ondernemings, wat hoofsaaklik komponente vir motors vervaardig. So het ''Hi-Tech Automotive & Superformance'' en ''Perana Performance Group'' hul hoofkwartiere in die stad. Die belangrikste motorvervaardiger in Port Elizabeth is ''General Motors'' sedert hul die handelsmerk ''GM Ranger'' in die 1960's geskep het. Tans word ''[[Chevrolet]]''-motors en ''Isuzu''-bakkies in die plaaslike GM-aanleg vervaardig.
Die motorbedryf, wat 26 persent van die Oos-Kaap se BBP oplewer, stimuleer ook die vestiging van ander ondernemings, wat hoofsaaklik komponente vir motors vervaardig. So het ''Hi-Tech Automotive & Superformance'' en ''Perana Performance Group'' hul hoofkwartiere in die stad. Die belangrikste motorvervaardiger in Port Elizabeth is ''General Motors'' sedert hul die handelsmerk ''GM Ranger'' in die 1960's geskep het. Tans word ''[[Chevrolet]]''-motors en ''Isuzu''-bakkies in die plaaslike GM-aanleg vervaardig.


Die toerismebedryf is nog 'n belangrike en vinniggroeiende sektor wat met die bou van 'n nuwe Internasionale Kongressentrum, wat teen 'n koste van 800 miljoen rand opgerig is, 'n hupstoot gekry het.
Die [[toerisme]]bedryf is nog 'n belangrike en vinniggroeiende sektor wat met die bou van 'n nuwe Internasionale Kongressentrum, wat teen 'n koste van 800 miljoen rand opgerig is, 'n hupstoot gekry het.


Die dienstesektor steun veral op inligtings- en kommunikasietegnologie en die uitplasing van sakeprosesse. Die opening van 'n nuwe filmkantoor het die weg gebaan vir meer beleggings in die plaaslike rolprentbedryf.
Die [[diens]]tesektor steun veral op inligtings- en kommunikasietegnologie en die uitplasing van sakeprosesse. Die opening van 'n nuwe filmkantoor het die weg gebaan vir meer beleggings in die plaaslike [[rolprent]]bedryf.


Daar word verwag dat [[hernieubare energie]] tot die vinnigste groeiende sleutelbedryf in die gebied sal ontwikkel, onder meer danksy die steun van regeringskant.
Daar word verwag dat [[hernieubare energie]] tot die vinnigste groeiende sleutelbedryf in die gebied sal ontwikkel, onder meer danksy die steun van regeringskant.


== Infrastruktuur ==
== Infrastruktuur ==
Die lughawe van die stad bied verbindings na ander nasionale bestemmings. Die [[N2 (Suid-Afrika)|N2]]-nasionale pad verbind die stad met [[Durban]], [[Oos-Londen]] en [[Kaapstad]] via [[George]]. Die stad is ook met 'n geëlektrifiseerde spoorlyn verbind aan die nasionale spoornetwerk. Port Elizabeth se ou seehawe beskik oor 'n oppervlak van 115 hektaar en meer as 3&nbsp;400 meter se kaaigeriewe. Dit hanteer naas motors veral vrugte en mangaanuitvoere. 'n Tweede diepseehawe, Ngqura (uitgespreek as ''[[Coega]]''), is voltooi en sal na verwagting die vestiging van nuwe nywerhede in die gebied bevorder.
Die lughawe van die stad bied verbindings na ander nasionale bestemmings. Die [[N2 (Suid-Afrika)|N2]]-nasionale pad verbind die stad met [[Durban]], [[Oos-Londen]] en Kaapstad via [[George]]. Die stad is ook met 'n geëlektrifiseerde spoorlyn verbind aan die nasionale spoornetwerk. Port Elizabeth se ou seehawe beskik oor 'n oppervlak van 115 hektaar en meer as 3&nbsp;400 meter se kaaigeriewe. Dit hanteer naas motors veral vrugte en mangaanuitvoere. 'n Tweede diepseehawe, Ngqura (uitgespreek as ''Coega''), is voltooi en sal na verwagting die vestiging van nuwe nywerhede in die gebied bevorder.


=== Seehawe ===
=== Seehawe ===
Lyn 130: Lyn 152:
Algoabaai het aanvanklik min beskerming vir skepe gebied. In 1837 het die boubedrywighede vir die eerste hawehoof begin waarvoor onder meer die oorblyfsels van 'n skeepswrak gebruik is. Hierdie vroeë kaai, wat in 1841 voltooi is, het oor 'n lengte van 147 meter uit hout bestaan, die res van 63 meter is van steen gebou. In 1841 is die kaai deur 'n storm vernietig.
Algoabaai het aanvanklik min beskerming vir skepe gebied. In 1837 het die boubedrywighede vir die eerste hawehoof begin waarvoor onder meer die oorblyfsels van 'n skeepswrak gebruik is. Hierdie vroeë kaai, wat in 1841 voltooi is, het oor 'n lengte van 147 meter uit hout bestaan, die res van 63 meter is van steen gebou. In 1841 is die kaai deur 'n storm vernietig.


'n Breekwater met 'n lengte van 400 meter, wat in die 1860's by die monding van die Bakensrivier gebou is, het onder meer weens sandafsettings onbruikbaar geword. Die huidige hoofbreekwater het tussen 1922 en 1933 ontstaan, en vervolgens kon ook groter stoomskepe in Port Elizabeth-hawe aandoen. Verdere uitbreidingswerk het in 1975 begin. Die breekwater is verleng en 'n toegangskanaal met 'n lengte van 3 kilometer is gegrawe.<ref>Nicholas C. Kraus: ''History and Heritage of Coastal Engineering''. American Society of Civil Engineers 1996, bl. 437</ref>
'n Breekwater met 'n lengte van 400 meter, wat in die 1860's by die monding van die Bakensrivier gebou is, het onder meer weens sandafsettings onbruikbaar geword. Die huidige hoofbreekwater het tussen 1922 en 1933 ontstaan, en vervolgens kon ook groter stoomskepe in Port Elizabeth-hawe aandoen. Verdere uitbreidingswerk het in 1975 begin. Die breekwater is verleng en 'n toegangskanaal met 'n lengte van 3 kilometer is gegrawe.<ref>{{en}} Nicholas C. Kraus: ''History and Heritage of Coastal Engineering''. American Society of Civil Engineers 1996, bl. 437</ref>


=== Lughawe ===
=== Lughawe ===
{{Hoofartikel|Port Elizabeth-lughawe}}
[[Lêer:Impala Mk1-PE Airport.jpg|duimnael|By die ingang tot die PE Internasionaal-lughawe word 'n Impala Mk-1-vegstraler vertoon]]
[[Lêer:Impala Mk1-PE Airport.jpg|duimnael|By die ingang tot die PE Internasionaal-lughawe word 'n Impala Mk-1-vegstraler vertoon]]
[[Port Elizabeth-lughawe]], vroeër bekend as H.F. Verwoerd-lughawe, is sowat twee myl suid van die sakekern geleë. 'n Rit na die lughawe neem van die meeste stadsbuurte minder as tien minute, en derhalwe word dit dikwels die "Tien-minute-lughawe" genoem. Die lughawe word, net soos nege ander groot lughawens in die land, deur die Lughawemaatskappy van Suid-Afrika (ACSA) bedryf.
Port Elizabeth-lughawe, vroeër bekend as H.F. Verwoerd-lughawe, is sowat twee myl suid van die sakekern geleë. 'n Rit na die lughawe neem van die meeste stadsbuurte minder as tien minute, en derhalwe word dit dikwels die "Tien-minute-lughawe" genoem. Die lughawe word, net soos nege ander groot lughawens in die land, deur die Lughawemaatskappy van Suid-Afrika (ACSA) bedryf.


Die lughawe hanteer jaarliks meer as een miljoen passasiers en 800 ton vrag, waaronder [[blom]]me, bevrore kreef, [[vleis]], [[volstruis]]velle en [[sampioen]]e. Die sentrale terminaal is ter geleentheid van die Sokkerwêreldbekertoernooi in 2010 uitgebrei vir 'n maksimum kapasiteit van twee miljoen passasiers per jaar.
Die lughawe hanteer jaarliks meer as een miljoen passasiers en 800 ton vrag, waaronder [[blom]]me, bevrore [[Krewe|kreef]], [[vleis]], [[volstruis]]velle en [[sampioen]]e. Die sentrale terminaal is ter geleentheid van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 uitgebrei vir 'n maksimum kapasiteit van twee miljoen passasiers per jaar.


Die lughawe is oorspronklik in 1929 deur luitenant-kolonel Miller gestig wat 'n vliegveld vir sy lugposdiens tussen Port Elizabeth en Kaapstad benodig het. Toe dit in 1936 amptelik as lughawe geopen is, het dit oor 'n enkele aanloop- en landingsbaan beskik.
Die lughawe is oorspronklik in 1929 deur luitenant-kolonel Miller gestig wat 'n vliegveld vir sy lugposdiens tussen Port Elizabeth en Kaapstad benodig het. Toe dit in 1936 amptelik as lughawe geopen is, het dit oor 'n enkele aanloop- en landingsbaan beskik.
Lyn 142: Lyn 165:
== Onderwys ==
== Onderwys ==
=== Old Grey Institute ===
=== Old Grey Institute ===
[[Lêer:Old Grey Institute Belmont Terrace - Port Elizabeth-001.jpg|duimnael|Die ''Old Grey Institute'' op Belmontterras, Port Elizabeth]]
[[Lêer:Old Grey Institute Belmont Terrace - Port Elizabeth-001.jpg|duimnael|links|Die ''Old Grey Institute'' op Belmontterras, Port Elizabeth]]
[[Lêer:P.E. Public Library.jpg|duimnael|Die biblioteek in Hoofstraat]]
[[Lêer:P.E. Public Library.jpg|duimnael|Die biblioteek in Hoofstraat]]
Gedurende die 1850's het [[George Grey|Sir George Grey]], goewerneur van die Kaapkolonie (1854–1861), 'n leidende rol by die stigting van opvoedkundige instellings dwarsoor die kolonie gespeel. Danksy die inisiatief van [[John Paterson]], een van Port Elizabeth se eerste raadslede, het die munisipaliteit 'n leë erf op die heuwelpiek teenoor die Donkin-reservaat oorgeneem om 'n hoërskool op te rig. Die skool is in laat 1858 ingewy en as waardering van die goewerneur se bydrae tot die onderwys in die Kaapkolonie ''Grey Institute'' genoem.
Gedurende die 1850's het [[George Grey|Sir George Grey]], goewerneur van die Kaapkolonie (1854–1861), 'n leidende rol by die stigting van opvoedkundige instellings dwarsoor die kolonie gespeel. Danksy die inisiatief van [[John Paterson]], een van Port Elizabeth se eerste raadslede, het die munisipaliteit 'n leë erf op die heuwelpiek teenoor die Donkin-reservaat oorgeneem om 'n hoërskool op te rig. Die skool is in laat 1858 ingewy en as waardering van die goewerneur se bydrae tot die onderwys in die Kaapkolonie ''Grey Institute'' genoem.
Lyn 149: Lyn 172:


=== Tersiêre instellings ===
=== Tersiêre instellings ===
Die Universiteit van Port Elizabeth, wat in 1964 as die enigste tweetalige Afrikaans-Engelse universiteit in Suid-Afrika gestig is en oor 'n kampus van sowat 800 hektaar beskik, vorm vanaf die jaar 2005 saam met die voormalige Technikon van Port Elizabeth en die Vista-Universiteit die nuwe [[Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit]] (NMMU). Dit is die grootste universiteit in die oostelike en suidelike Kaapgebied met sowat 24&nbsp;000 studente in sewe fakulteite en op agt kampusse.
Die Universiteit van Port Elizabeth, wat in 1964 as die enigste tweetalige Afrikaans-Engelse universiteit in Suid-Afrika gestig is en oor 'n kampus van sowat 800 hektaar beskik, vorm vanaf die jaar 2005 saam met die voormalige Technikon van Port Elizabeth en die Vista-Universiteit die nuwe Nelson Mandela-universiteit (NMU). Dit is die grootste universiteit in die oostelike en suidelike Kaapgebied met sowat 24&nbsp;000 studente in sewe fakulteite en op agt kampusse.


== Boukuns ==
== Boukuns ==
[[Lêer:Port Elizabeth City Hall, front facade.jpg|duimnael|Port Elizabeth se stadsaal is tussen 1858 en 1862 in [[Neogotiese styl]] opgerig]]
Port Elizabeth se boukuns weerspieël die Europese invloed. Hier word die meeste [[Art Deco]]-geboue in Suid-Afrika aangetref, naas die oorheersende Victoriaanse en Edwardiaanse boustyle en voorbeelde van Kaaps-Hollandse argitektuur.<ref>''Südafrika. Eine Bilderreise''. Hamburg: National Geographic Deutschland 2009, bl. 192</ref>
Port Elizabeth se boukuns weerspieël die Europese invloed. Hier word die meeste [[Art Deco]]-geboue in Suid-Afrika aangetref, naas die oorheersende Victoriaanse en Edwardiaanse boustyle en voorbeelde van Kaaps-Hollandse argitektuur.<ref>{{de}} ''Südafrika. Eine Bilderreise''. Hamburg: National Geographic Deutschland 2009, bl. 192</ref>


Die hoogste gebou in die stad op 86,85 meter is Sanport 140 (ook bekend as Sanlamgebou), 'n kantoorgebou met 22 verdiepings wat in die modernistiese styl ontwerp en in 1976 voltooi is. Ook die meeste ander veelverdiepinggeboue in Port Elizabeth is modernistiese strukture, soos die hoofgebou van die Metropolitaanse Nelson Mandela-universiteit (82,5 meter, 21 verdiepings), die woonstelgebou ''The Beaches'' (69,7 meter, 20 verdiepings) en die nuwe Poskantoorgebou wat in 1991 voltooi is (75 meter, 19 verdiepings).<ref>[http://www.emporis.com/city/portelizabeth-southafrica/all-buildings ''Emporis: Buildings in Port Elizabeth'']</ref>
Die hoogste gebou in die stad op 86,85 meter is Sanport 140 (ook bekend as Sanlamgebou), 'n kantoorgebou met 22 verdiepings wat in die modernistiese styl ontwerp en in 1976 voltooi is. Ook die meeste ander veelverdiepinggeboue in Port Elizabeth is modernistiese strukture, soos die hoofgebou van die Nelson Mandela-universiteit (82,5 meter, 21 verdiepings), die woonstelgebou ''The Beaches'' (69,7 meter, 20 verdiepings) en die nuwe Poskantoorgebou wat in 1991 voltooi is (75 meter, 19 verdiepings).<ref>{{en}} [http://www.emporis.com/city/portelizabeth-southafrica/all-buildings ''Emporis: Buildings in Port Elizabeth'']</ref>


Die besige Boardwalk-sentrum wes van die stad in Somerstrand is 'n voorbeeld van moderne winkelsentrum-argitektuur en huisves naas winkels ook 'n kasino en restaurant.
Die besige Boardwalk-sentrum wes van die stad in Somerstrand is 'n voorbeeld van moderne winkelsentrum-argitektuur en huisves naas winkels ook 'n kasino en restaurant.


== Die Joodse gemeenskap ==
== Joodse gemeenskap ==
[[Lêer:Pioneers Memorial Synagogue in Raleigh Street.jpg|duimnael|links|''Jewish Pioneer’s Memorial Museum'' in Port Elizabeth]]
⚫
Joodse families het saam met die [[1820-Setlaars]] na Suid-Afrika gekom. ’n Gemeente is in 1861 of ’62 gestig en die eerste sinagoge (’n omskepte Lutherse kerk) in 1862 aangeskaf. Port Elizabeth het ’n belangrike sentrum van die wolbedryf geword waarin Joodse handelaars, veral die Mosenthal-broers, ’n belangrike rol gespeel het. Hyman Henry Salomon was burgemeester van 1873–’75 en Max Gumpert in 1900. Die eerste Joodse predikante van die Baai was Samuel Rapaport van 1873–’94, Jacob Philips van 1897–1912 en Abraham Levy van 1912–’54 (met ’n kort onderbreking). In 1923 is Adolph Schauder, handelaar en nyweraar, tot die stadsraad verkies en langer as 40 jaar lid gebly. Hy het as burgemeester gedien van 1940–’42. ’n Township vir bruin mense is Schauderville genoem ter ere van sy werk onder die gekleurde inwoners. Hy was ook enkele jare lank president van die Ortodokse Hebreeuse Gemeente. Solly Rubin het van 1972–’73 as burgemeester gedien.
[[Lêer:Ou sinagoge in Port Elizabeth.jpg|duimnael|Port Elizabeth se ou sinagoge is in 1876 opgerig, maar in 1958 gesloop toe die gemeente oorgeskuif het na die nuwe Glendinningvale-sinagoge.<ref>{{en}} [http://artefacts.co.za/main/Buildings/bldgframes.php?bldgid=3442 Artefacts.co.za]. URL besoek op 10 November 2017.</ref>]]
⚫
[[Jode|Joodse]] families het saam met die 1820-Setlaars na Suid-Afrika gekom. ’n Gemeente is in 1861 of ’62 gestig en die eerste [[sinagoge]] (’n omskepte Lutherse kerk) in 1862 aangeskaf. Port Elizabeth het ’n belangrike sentrum van die wolbedryf geword waarin Joodse handelaars, veral die Mosenthal-broers, ’n belangrike rol gespeel het. Hyman Henry Salomon was burgemeester van 1873–’75 en Max Gumpert in 1900. Die eerste Joodse predikante van die Baai was Samuel Rapaport van 1873–’94, Jacob Philips van 1897–1912 en Abraham Levy van 1912–’54 (met ’n kort onderbreking). In 1923 is Adolph Schauder, handelaar en nyweraar, tot die stadsraad verkies en langer as 40 jaar lid gebly. Hy het as burgemeester gedien van 1940–’42. ’n [[Township]] vir bruin mense is Schauderville genoem ter ere van sy werk onder die gekleurde inwoners. Hy was ook enkele jare lank president van die Ortodokse Hebreeuse Gemeente. Solly Rubin het van 1972–’73 as burgemeester gedien.

⚫
Die Verenigde [[Hebreeus]]e Instellings sluit ’n hevra kaddisja en ’n liefdadigheidsorganisasie in. Port Elizabeth het twee Ortodokse sinagoges, die Port Elizabethse Hebreeuse Gemeente en die Sommerstrandse Hebreeuse Gemeente, wat in 1947 gestig is. Die Progressiewe Gemeente (Tempel Israel) dateer van 1949. Port Elizabeth is naas [[Johannesburg]], Kaapstad en Durban die enigste stad met ’n Joodse skool (Theodor Herzl), hoewel meer as 80% van die leerlinge nou nie-Jode is. Die skool het op 21 Januarie 1959 geopen en in 1962 na sy ruim perseel in [[Walmer]] verhuis.<ref>{{en}} [http://www.theodorherzl.co.za/history/ Die geskiedenis van die Theodor Herzl Schools]. URL besoek op 10 November 2017.</ref>


⚫
Die hoofkwartier van die Oos-Kaapse Komitee van die Joodse Raad van Afgevaardigde en die Oostelike Provinsie-Sionistiese Raad is in Port Elizabeth. Die stad se Joodse bevolking het in 1969 2&nbsp;811 (1,1%) van die algemene bevolking) getel, maar het teen 2004 afgeneem tot net 450.<ref>{{en}} [http://www.jewishvirtuallibrary.org/port-elizabeth Jewish Virtual Library]. URL besoek op 10 November 2017.</ref>
⚫
Die Verenigde Hebreeuse Instellings sluit ’n hevra kaddisja en ’n liefdadigheidsorganisasie in. Port Elizabeth het twee Ortodokse sinagoges, die Port Elizabethse Hebreeuse Gemeente en die Sommerstrandse Hebreeuse Gemeente, wat in 1947 gestig is. Die Progressiewe Gemeente (Tempel Israel) dateer van 1949. Port Elizabeth is naas Johannesburg, Kaapstad en Durban die enigste stad met ’n Joodse skool (Theodor Herzl), hoewel meer as 80% van die leerlinge nou nie-Jode is. Die skool het op [[21 Januarie]] [[1959]] geopen en in 1962 na sy ruim perseel in [[Walmer]] verhuis.<ref>{{en}} [http://www.theodorherzl.co.za/history/ Die geskiedenis van die Theodor Herzl Schools]. URL besoek op 10 November 2017.</ref>


Port Elizabeth se tweede sinagoge, die Raleigh-sinagoge in die straat met dieselfde naam, is in 1912 in die [[Jugendstil|Art Noveau]]-styl deur Orlando Middleton ontwerp. Dit was in gebruik tot 1954. Die sinagoge is in 1986 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar en in die Joodse Pioniersgedenkmuseum omskep, wat elke Sondag van 10:00 tot 12:00 oop is.
⚫
Die hoofkwartier van die Oos-Kaapse Komitee van die Joodse Raad van Afgevaardigde en die Oostelike Provinsie- Sionistiese Raad is in Port Elizabeth. Die stad se Joodse bevolking het in 1969 2 811 (1,1%) van die algemene bevolking) getel, maar het teen 2004 afgeneem tot net 450.<ref>{{en}} [http://www.jewishvirtuallibrary.org/port-elizabeth Jewish Virtual Library]. URL besoek op 10 November 2017.</ref>


== Besienswaardighede ==
== Besienswaardighede ==
Lyn 169: Lyn 197:
[[Lêer:South Africa-Port Elizabeth-Hobie Beach02.jpg|duimnael|Hobiestrand]]
[[Lêer:South Africa-Port Elizabeth-Hobie Beach02.jpg|duimnael|Hobiestrand]]
[[Lêer:Horse Memorial-001.jpg|duimnael|Die Perdstandbeeld]]
[[Lêer:Horse Memorial-001.jpg|duimnael|Die Perdstandbeeld]]
[[Lêer:Nelson Mandela Bay Stadium - Port Elizabeth.jpg|duimnael|Lugbeeld van die Nelson Mandelabaaistadion]]
* Die '''Donkinreservaat''' met sy kenmerkende steenpiramide is een van die bekendste bakens in die stad. Die vuurtoring langs die piramide is in [[1861]] opgerig en huisves vandag 'n militêre museum. Die gerestoureerde privaathuise van [[Donkinstraat]] is pragtige voorbeelde van die Victoriaanse boustyl.
* Die '''Donkinreservaat''' met sy kenmerkende steenpiramide is een van die bekendste bakens in die stad. Die vuurtoring langs die piramide is in 1861 opgerig en huisves vandag 'n militêre museum. Die gerestoureerde privaathuise van Donkinstraat is pragtige voorbeelde van die Victoriaanse boustyl.
* '''No. 7 Castle Hill''' van 1827 is die oudste gebou van Port Elizabeth wat bewaar is. Dit is oorspronklik die tuiste van die eerste geestelike in die gebied, Eerwaarde F. McCleland. Die gebou is 'n tipiese voorbeeld van 'n 19de eeuse stadhuis en nou 'n museum en nasionale monument. Die museum beskik oor 'n versameling van meubels, huisgereedskap en poppe uit die 19de eeu.
* '''No. 7 Castle Hill''' van 1827 is die oudste gebou van Port Elizabeth wat bewaar is. Dit is oorspronklik die tuiste van die eerste geestelike in die gebied, Eerwaarde F. McCleland. Die gebou is 'n tipiese voorbeeld van 'n 19de eeuse stadhuis en nou 'n museum en nasionale monument. Die museum beskik oor 'n versameling van meubels, huisgereedskap en poppe uit die 19de eeu.
* Die '''Wit Huis''' of '''Old Harbour Board Building''' van 1904 is 'n pragtige voorbeeld van die Art-Nouveau-boustyl in Suid-Afrika. Oorspronklik dien dit as 'n administratiewe gebou vir die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens.
* Die '''Wit Huis''' of '''Old Harbour Board Building''' van 1904 is 'n pragtige voorbeeld van die Art-Nouveau-boustyl in Suid-Afrika. Oorspronklik dien dit as 'n administratiewe gebou vir die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens.
* Die '''Settlers' Cemetery''' is die begraafplaas van baie van die Britse 1820-Setlaars.
* Die '''Settlers' Cemetery''' is die begraafplaas van baie van die Britse 1820-Setlaars.
* Die '''Campanile''' ([[Kloktoring]]) is in 1923 ter herdenking aan die landing van die 1820-Setlaars opgerig. 'n Wenteltrap met 204 trappies lei na die uitkykplek van die toring met 'n hoogte van 53 meter, wat 'n pragtige uitsig oor die stad bied. Die kloktoring beskik oor 23 klokke, waarvan tien daagliks om 8h32, 13h32 en 18h02 gelui word.
* Die [[Campanile (Port Elizabeth)|Campanile]] ([[Kloktoring]]) is in 1923 ter herdenking aan die landing van die 1820-Setlaars opgerig. 'n Wenteltrap met 204 trappies lei na die uitkykplek van die toring met 'n hoogte van 53 meter, wat 'n pragtige uitsig oor die stad bied. Die kloktoring beskik oor 23 klokke, waarvan tien daagliks om 8h32, 13h32 en 18h02 gelui word.
* '''Fort Frederick''', wat in 1799 ter beskerming van die monding van die Baakensrivier deur Britse troepe opgerig is, staan bekend as die eerste steengebou in die Oos-Kaap. Die fort is genoem na die Hertog van York. Vandag is die gebou 'n nasionale gedenkwaardigheid, wat onder meer oor 'n versameling van historiese kanonne beskik. Die fort is ook 'n uitstekende uitsigpunt oor Algoabaai.
* [[Fort Frederick]], wat in 1799 ter beskerming van die monding van die Baakensrivier deur Britse troepe opgerig is, staan bekend as die eerste steengebou in die Oos-Kaap. Die fort is genoem na die Hertog van York. Vandag is die gebou 'n nasionale gedenkwaardigheid, wat onder meer oor 'n versameling van historiese kanonne beskik. Die fort is ook 'n uitstekende uitsigpunt oor Algoabaai.
* Die [[Port Elizabethse Konsentrasiekamp en Begraafplaasgedenkteken]] ter herinnering aan die 230 Vroue en 85 kinders wie van 1901 hier, ver van hul oop Vrystaatse vlaktes, vertoef het en die 14 wie hier oorlede is voordat die kamp in November 1902 ontbind is.
* Die [[Port Elizabeth-konsentrasiekamp]] en Begraafplaasgedenkteken ter herinnering aan die 230 Vroue en 85 kinders wie van 1901 hier, ver van hul oop [[Vrystaat]]se vlaktes, vertoef het en die 14 wie hier oorlede is voordat die kamp in November 1902 ontbind is.
* Die [[Prins van Wallis-obelisk, Port Elizabeth|Prins van Wallis-obelisk]] is ter ere van die huweliksbevestiging van Albert, Prins van Wallis, later koning [[Edward VII van die Verenigde Koninkryk]] en [[Alexandra van Denemarke]] opgerig, maar nie oorspronklik vir hul bedoel nie.
* Die [[St. Georgespark, Port Elizabeth|St. Georgespark]] is die oudste park in Port Elizabeth en huisves die St. George's Oval, 'n [[krieket]]stadion.
* Die [[Nelson Mandelabaaistadion]] is vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 opgerig en ook tydens die [[Afrikanasiesbeker 2013]] ingespan. Dit huisves [[rugby]]- en [[sokker]]wedstryde.


== Internasionale betrekkinge ==
== Internasionale betrekkinge ==
Lyn 225: Lyn 257:


== Verwysings ==
== Verwysings ==
{{Verwysings|2}}
{{Verwysings|3}}


== Eksterne skakels ==
== Eksterne skakels ==

Wysiging soos op 19:00, 12 November 2017

Port Elizabeth

iBhayi (xh)
Bhayi (zu)
Stad
'n Lugfoto van Port Elizabeth met die Nelson Mandelabaaistadion, 'n bekende baken, in die voorgrond.
'n Lugfoto van Port Elizabeth met die Nelson Mandelabaaistadion, 'n bekende baken, in die voorgrond.
Byname: 
PE, Die Baai
Leuse(s): 
Die vriendelike stad
Port Elizabeth is in Oos-Kaap
Port Elizabeth
Port Elizabeth
 Port Elizabeth se ligging in Oos-Kaap
Koördinate: 33°57′29″S 25°36′0″O / 33.95806°S 25.60000°O / -33.95806; 25.60000Koördinate: 33°57′29″S 25°36′0″O / 33.95806°S 25.60000°O / -33.95806; 25.60000
LandVlag van Suid-Afrika Suid-Afrika
ProvinsieOos-Kaap
MunisipaliteitNelson Mandelabaai
Stigting1814[1]
Regering
 • TipeMetropolitaanse Munisipaliteit
 • BurgemeesterAthol Trollip (DA)
Oppervlak
 • Stad251,03 km2 (96,92 vk. myl)
 • Metro
1 959 km2 (756 vk. myl)
Bevolking
 (2011)[2]
 • Stad312 392
 • Digtheid1 244/km2 (3 220/vk. myl)
 • Metro
1 152 915
 • Metrodigtheid590/km2 (1 500/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
 • Wit mense37,8%
 • Indiërs/Asiërs3,2%
 • Bruin mense27,0%
 • Swart mense30,6%
 • Ander1,4%
Taal (2011)
 • Afrikaans 40,2%
 • Engels 33,3%
 • Xhosa 22,2%
 • Ander 4,3%
Poskode (strate)
6001
Poskode (posbusse)
6000
Skakelkode041
WebwerfNelson Mandelabaai-munisipaliteit

Port Elizabeth (Xhosa: iBhayi; Zoeloe: Bhayi), wat in die volksmond in Afrikaans dikwels "Die Baai" of net "PE" genoem word, is 'n hawestad geleë aan Algoabaai, in die Oos-Kaapprovinsie, Suid-Afrika, 763 km oos van Kaapstad. Met 'n bevolking van 312 390 (2011) is Port Elizabeth die grootste stedelike nedersetting in die Oos-Kaapprovinsie. Met die Nelson Mandela-universiteit (voorheen Universiteit van Port Elizabeth) het die stad dekades lank oor die enigste tweetalige universiteit in die land beskik.

Stadsaal en Markplein

Port Elizabeth, wat van 'n klein militêre buitepos tot die vyfde grootste stad in Suid-Afrika gegroei het, strek oor sestien kilometer langs die kus van die Indiese Oseaan. Die warm subtropiese klimaat, 'n polsende naglewe en lang wit strande soos King's Beach, Humewood, Hobie en Pollock, waarvan sommige in die binnestad lê, maak van die stad 'n gewilde toeristebestemming. Humewoodstrand is as 'n blouvlagstrand gesertifiseer.

In 2001 het Port Elizabeth saam met Uitenhage, Despatch en ander gebiede in die omgewing deel geword van die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit met 'n geskatte bevolking van 1 152 915 in 2011.

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Nederlandse kaart van die Algoabaai, ca. 1680

Die eerste bewoners van die streek rondom Algoabaai was voorsate van die San wat sowat 100 000 jaar gelede hier gejag en veldkosse versamel het. Omstreeks 2 000 jaar gelede het swart akkerbouers, wat as voorsate van die Xhosavolk beskou word, vanuit die noorde na die gebied gemigreer en die inheemse bevolking uiteindelik verdryf of geassimileer.

Die eerste Europeërs, wat die gebied verken het, was Portugese seevaarders. Bartolomeus Dias het in 1488 op St. Croix-eiland in Algoabaai geland en 'n kruis opgerig, terwyl Vasco da Gama in 1497 die nabygeleë Voëleiland ontdek het. Die streek sou vervolgens eeue lank as 'n "landingsplek met varswater" op seekaarte verskyn.

Een van die Portugese hoofdoelwitte in die Indiese Oseaan was die oorname van die winsgewende seehandel tussen die kusgebiede van Oos-Afrika en Indië wat oorspronklik deur Arabiese en Afro-Arabiese handelaars oorheers is. Met die oorname van dié handel het die Portugese handelsbande met hul Indiese kolonie Goa aangeknoop. Die Portugese naam Algoa beteken "[op pad] na Goa", net soos die naam van die seehawe, wat verder noord in die huidige Mosambiek geleë was, Delagoa, as "vanaf Goa" vertaal kan word.

Winde was 'n belangrike weersfaktor vir seevaarders, en so het die Portugese gereeld op die seisoen met gunstige winde gewag voordat hulle vanaf Algoabaai ooswaarts geseil het, terwyl Portugese skepe uit Goa juis in dié seisoen Delagoa aangedoen het wanneer winde gunstig genoeg vir hul terugvaart was.

Seehawe van die Oos-Kaap

Die Victoriaanse Pearson-kweekhuis is oorspronklik in Paisley, Skotland gebou en in seksies uitmekaar gehaal vir seevervoer na Port Elizabeth
Fort Frederick
'n Elektriese trem in Hoofstraat, omstreeks 1910
Die Ou Poskantoor in Courtstraat

Gedurende die eerste Britse besetting van die Kaapkolonie tydens die Napoleontiese Oorloë is 'n steenfort in die gebied gebou wat ter ere van prins Frederick, hertog van York en Albany, Fort Frederick genoem is. Die fort is opgerig om die kusstreek teen 'n moontlike landing van Franse troepe te verdedig en het dus 'n goeie uitsig oor die plek gebied wat later as Port Elizabeth bekend sou staan. Die fort is later tot monument verklaar.

In 1804 is die nabygeleë nedersetting Uitenhage langs die Swartkopsrivier gestig. Die dorp was nie ver van die riviermonding in Algoabaai af geleë nie en het destyds deel uitgemaak van die Graaff-Reinet-distrik. In 2001 is Uitenhage saam met Port Elizabeth en Despatch by die nuwe Nelson Mandelabaai Munisipaliteit ingesluit.

Die plaas Strandfontein, waaruit later die voorstad Somerstrand sou ontwikkel, was tussen 1814 en 1821 in besit van die latere Voortrekkerleier Piet Retief wat in 1837 tydens onderhandelinge oor grond saam met 500 mans, vroue en kinders deur die Zoeloekoning Dingaan vermoor is. Later het Frederik Korsten, na wie 'n ander voorstad van Port Elizabeth genoem is, op dié plaas geboer.

In 1820 het sowat 4 000 Britse setlaars hulle met steun van die regering van die Kaapkolonie in die gebied gevestig, Duitse immigrante het sowat drie dekades later gevolg. Die volksplanting was daarop gemik om die grensgebied tussen die kolonie en die stamland van die Xhosa te stabiliseer. Port Elizabeth is in hierdie tydperk deur Sir Rufane Shaw Donkin, die waanemende goewerneur van die Kaapkolonie, as 'n seehawe gestig en na sy vrou Elizabeth genoem wat in 1818 in Indië oorlede is. 'n Steenpiramide in die stedelike park Donkin Reserve herinner aan Elizabeth Donkin.

Van die begin af is Port Elizabeth as 'n "blanke" stad ontwikkel. So is die munisipaliteit reeds in 1847 deur die Kaapse koloniale regering aangemoedig om sogenaamde native locations (lokasies) in 'n bepaalde afstand van die middestad te vestig waar inheemse swartes gehuisves en tegelykertyd maklik beheer kon word. Na die eerste sodanige lokasie is as Native Stranger Location verwys – 'n benaming waarmee die koloniale regering net soos die munisipaliteit dit duidelik gestel het dat swartes slegs tydelik deel sou uitmaak van die stedelike bevolking.[3]

Die Apostoliese Vikariaat van die Kaap die Goeie Hoop is in 1847 hier gestig, en in 1861 het Port Elizabeth die status van selfregerende munisipaliteit gekry. Die nedersetting het vinnig gegroei en 'n kosmopolitiese bevolking van Europeërs, Kaapse Maleiers en ander immigrante gehuisves. Die bou van 'n spoorwegverbinding na Kimberley in 1873 het Port Elizabeth se groei verder aangewakker. Die Kaapse Regeringsspoorweë is in 1872 deur premier John Molteno gestig, en danksy die massiewe uitbreiding van die provinsiale spoorwegnetwerk in die volgende jare het Port Elizabeth se belangrikheid as seehawe vir die Kaapse binneland en handelsentrum verder toegeneem.

Teen die middel van die 19de eeu was Port Elizabeth se ekonomie op primêre nywerhede en die handelsbedryf gebaseer. So het hier onder meer wolwasserye en looierye ontstaan, terwyl in plaaslike fabrieke 'n verskeidenheid verbruiksgoedere soos kerse, vuurhoutjies, sigarette en leerware vervaardig is. Die groeiende nywerheidsektor en werksmoontlikhede het Europese immigrante net soos talle swartes na die stad gelok.

Tydens die Tweede Vryheidsoorlog was Port Elizabeth se hawe 'n belangrike vervoerpunt vir soldate, perde en materiale wat met treine na die frontlinie vervoer is. Terwyl die stad nie regstreeks deur die oorlogshandelinge geraak is nie, het baie oorlugsvlugtelinge na Port Elizabeth gestroom, waaronder Afrikanervroue en -kinders wat deur die Britse owerheid in 'n konsentrasiekamp geïnterneer is. Ná die oorlog is die Perdstandbeeld ter ere van die duisende perde en muile opgerig wat tydens die konflik gesterf het.

Tot in die 20ste eeu het Port Elizabeth 'n sterk Britse karakter gehad. So het die 4 900 Afrikaanssprekendes in die magistraatsdistrik Port Elizabeth in 1918 'n getalsminderheid teenoor tagtig persent Engelssprekende blankes gevorm. Die plaaslike bevolking was derhalwe merendeels lojaal aan die Britse Ryk.[4]

Port Elizabeth was al vroeg 'n sentrum van swart politieke bewegings en vakbonde. Die Industrial and Commercial Workers' Union of South Africa (I.C.U.), wat in 1919 deur Clements Kadalie, 'n boorling van Njassaland, met slegs 24 lede gestig is en waarvan in Februarie 1920 'n Port Elizabethse afdeling ontstaan het, het nog in dieselfde jaar 'n suksesvolle staking van ongeskoolde werkers georganiseer oor 'n loonverhoging van 6d per dag.[5]

Port Elizabeth in die apartheidjare

'n Historiese woonhuis in Castle Hill

In die tyd van die Nasionale Party-bewind is ook Port Elizabeth deur die apartheidbeleid geraak. In 1962 is met die gedwonge verskuiwing van nie-blanke inwoners volgens die Groepsgebiedewet en die oprigting van etniese woonbuurte begin. Die hele Suideinde-distrik, wat oorspronklik deur verskillende bevolkingsgroepe bewoon is, is in 1965 ontruim en gesloop om plek te maak vir eiendomsontwikkeling. Vir die Indiërgemeenskap is Malabar as etniese woonbuurt ontwikkel, terwyl bruin bewoners in New Brighton hervestig is. Verskuiwings het voortgeduur tot en met 1975.

Steve Biko, 'n plaaslike swart anti-apartheidaktivis, is deur veiligheidsmagte in Port Elizabeth ondervra en gemartel voordat hy na Pretoria geneem is waar hy oorlede is. Ander bekende slagoffers van dié tydperk sluit die sogenaamde Cradock-vier (Matthew Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli) wat in 1985 naby die stad vermoor is, en George Botha, 'n hoërskool-onderwyser, in.

In laat 1984 het politieke spanninge in die gebied hand oor hand toegeneem nadat die motorbedryf in 'n resessie gedompel en die omliggende landboustreke deur 'n ernstige droogte geteister is. Duisende het na die stad begin stroom waar die swart werkloosheidsyfer al 'n rekordvlak van vyftig persent bereik het en groot getalle inwoners in krotbuurte rondom die blanke stad gevestig is. In Maart 1985 is wegblyaksies in Port Elizabeth en Uitenhage georganiseer.[6]

Port Elizabeth in die nuwe Suid-Afrika

Historiese terrashuise in Donkinstraat

Sedert die eerste demokratiese verkiesings in 1994 is Port Elizabeth deur dieselfde moeilike vraagstukke in die gesig gestaar soos die res van die land. Die gebrek aan buitelandse en regeringsbeleggings, die impak van die MIV/vigs-pandemie en hoë vlakke van geweld en misdaad gooi 'n skadu oor Nelson Mandelabaai. Die industriële ontwikkelingsone van Coega, wat teen 'n koste van R20 miljard ontstaan het, het nie tot die verwagte ekonomiese groei gelei nie.

In 2001 is die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit gevorm wat Port Elizabeth, die nabygeleë nedersettings Uitenhage en Despatch asook landelike gebiede in die omgewing in een administratiewe eenheid met 'n bevolking van meer as 1,3 miljoen verenig het. Die naam is ter ere van Suid-Afrika se eerste swart president, Nelson Mandela, gekies.

Port Elizabeth se hawe, middestad en waterfront is ter geleentheid van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 herontwikkel. Vandag is Port Elizabeth die sentrum van die Suid-Afrikaanse motornywerheid en tegelykertyd 'n gewilde vakansiebestemming.

Ekonomie

Port Elizabeth se stadsentrum in 1991
Die Stadsaal van 1858 het op Markplein ontstaan

Port Elizabeth is die belangrikste nedersetting in die Nelson Mandelabaai Munisipaliteit, die ekonomiese kragpunt van die Oos-Kaap wat meer as 35 persent van dié provinsie se bruto binnelandse produk (BBP) oplewer.[7]

Alhoewel die plaaslike produksiesyfers beskeie is in vergelyking met oorsese lande, dra Port Elizabeth die trotse bynaam "Detroit van Suid-Afrika". In Port Elizabeth en die voorstad Uitenhage het vervaardigers soos General Motors, Volkswagen, Ford, Continental Tires, Johnson & Johnson en baie ander nywerhede vir die plaaslike Suid-Afrikaanse mark opgerig. Dit was ook Port Elizabeth waar in 1896 die eerste motor wat ooit op Suid-Afrikaanse paaie gery het – 'n Benz Velo uit Duitsland – aangekom het. Dit is per trein na die Zuid-Afrikaansche Republiek vervoer en op 4 Januarie 1897 in Pretoria aan president Paul Kruger vertoon.[8]

Die motorbedryf, wat 26 persent van die Oos-Kaap se BBP oplewer, stimuleer ook die vestiging van ander ondernemings, wat hoofsaaklik komponente vir motors vervaardig. So het Hi-Tech Automotive & Superformance en Perana Performance Group hul hoofkwartiere in die stad. Die belangrikste motorvervaardiger in Port Elizabeth is General Motors sedert hul die handelsmerk GM Ranger in die 1960's geskep het. Tans word Chevrolet-motors en Isuzu-bakkies in die plaaslike GM-aanleg vervaardig.

Die toerismebedryf is nog 'n belangrike en vinniggroeiende sektor wat met die bou van 'n nuwe Internasionale Kongressentrum, wat teen 'n koste van 800 miljoen rand opgerig is, 'n hupstoot gekry het.

Die dienstesektor steun veral op inligtings- en kommunikasietegnologie en die uitplasing van sakeprosesse. Die opening van 'n nuwe filmkantoor het die weg gebaan vir meer beleggings in die plaaslike rolprentbedryf.

Daar word verwag dat hernieubare energie tot die vinnigste groeiende sleutelbedryf in die gebied sal ontwikkel, onder meer danksy die steun van regeringskant.

Infrastruktuur

Die lughawe van die stad bied verbindings na ander nasionale bestemmings. Die N2-nasionale pad verbind die stad met Durban, Oos-Londen en Kaapstad via George. Die stad is ook met 'n geëlektrifiseerde spoorlyn verbind aan die nasionale spoornetwerk. Port Elizabeth se ou seehawe beskik oor 'n oppervlak van 115 hektaar en meer as 3 400 meter se kaaigeriewe. Dit hanteer naas motors veral vrugte en mangaanuitvoere. 'n Tweede diepseehawe, Ngqura (uitgespreek as Coega), is voltooi en sal na verwagting die vestiging van nuwe nywerhede in die gebied bevorder.

Seehawe

'n Lugfoto van Port Elizabeth se seehawe

Algoabaai het aanvanklik min beskerming vir skepe gebied. In 1837 het die boubedrywighede vir die eerste hawehoof begin waarvoor onder meer die oorblyfsels van 'n skeepswrak gebruik is. Hierdie vroeë kaai, wat in 1841 voltooi is, het oor 'n lengte van 147 meter uit hout bestaan, die res van 63 meter is van steen gebou. In 1841 is die kaai deur 'n storm vernietig.

'n Breekwater met 'n lengte van 400 meter, wat in die 1860's by die monding van die Bakensrivier gebou is, het onder meer weens sandafsettings onbruikbaar geword. Die huidige hoofbreekwater het tussen 1922 en 1933 ontstaan, en vervolgens kon ook groter stoomskepe in Port Elizabeth-hawe aandoen. Verdere uitbreidingswerk het in 1975 begin. Die breekwater is verleng en 'n toegangskanaal met 'n lengte van 3 kilometer is gegrawe.[9]

Lughawe

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Port Elizabeth-lughawe.
By die ingang tot die PE Internasionaal-lughawe word 'n Impala Mk-1-vegstraler vertoon

Port Elizabeth-lughawe, vroeër bekend as H.F. Verwoerd-lughawe, is sowat twee myl suid van die sakekern geleë. 'n Rit na die lughawe neem van die meeste stadsbuurte minder as tien minute, en derhalwe word dit dikwels die "Tien-minute-lughawe" genoem. Die lughawe word, net soos nege ander groot lughawens in die land, deur die Lughawemaatskappy van Suid-Afrika (ACSA) bedryf.

Die lughawe hanteer jaarliks meer as een miljoen passasiers en 800 ton vrag, waaronder blomme, bevrore kreef, vleis, volstruisvelle en sampioene. Die sentrale terminaal is ter geleentheid van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 uitgebrei vir 'n maksimum kapasiteit van twee miljoen passasiers per jaar.

Die lughawe is oorspronklik in 1929 deur luitenant-kolonel Miller gestig wat 'n vliegveld vir sy lugposdiens tussen Port Elizabeth en Kaapstad benodig het. Toe dit in 1936 amptelik as lughawe geopen is, het dit oor 'n enkele aanloop- en landingsbaan beskik.

Onderwys

Old Grey Institute

Die Old Grey Institute op Belmontterras, Port Elizabeth
Die biblioteek in Hoofstraat

Gedurende die 1850's het Sir George Grey, goewerneur van die Kaapkolonie (1854–1861), 'n leidende rol by die stigting van opvoedkundige instellings dwarsoor die kolonie gespeel. Danksy die inisiatief van John Paterson, een van Port Elizabeth se eerste raadslede, het die munisipaliteit 'n leë erf op die heuwelpiek teenoor die Donkin-reservaat oorgeneem om 'n hoërskool op te rig. Die skool is in laat 1858 ingewy en as waardering van die goewerneur se bydrae tot die onderwys in die Kaapkolonie Grey Institute genoem.

Laerskoolklasse is vanaf Januarie 1859 aangebied, en in April van dié jaar is ook die hoërskool formeel geopen. In 1875 is 'n kloktoring by die bestaande geboue gevoeg wat van die gebouekompleks 'n bekende baken in die stad gemaak het. Soos die skool gegroei het, het sy fasiliteite uiteindelik in 1914 te klein geraak, en die hoërskool is na sy huidige terrein verskuif waar dit as Albert Jackson-skool bekend staan. Die ou kompleks het verder as voorbereidende skool gedien. Dit is op 10 Desember 1976 as nasionale monument aangewys.

Tersiêre instellings

Die Universiteit van Port Elizabeth, wat in 1964 as die enigste tweetalige Afrikaans-Engelse universiteit in Suid-Afrika gestig is en oor 'n kampus van sowat 800 hektaar beskik, vorm vanaf die jaar 2005 saam met die voormalige Technikon van Port Elizabeth en die Vista-Universiteit die nuwe Nelson Mandela-universiteit (NMU). Dit is die grootste universiteit in die oostelike en suidelike Kaapgebied met sowat 24 000 studente in sewe fakulteite en op agt kampusse.

Boukuns

Port Elizabeth se stadsaal is tussen 1858 en 1862 in Neogotiese styl opgerig

Port Elizabeth se boukuns weerspieël die Europese invloed. Hier word die meeste Art Deco-geboue in Suid-Afrika aangetref, naas die oorheersende Victoriaanse en Edwardiaanse boustyle en voorbeelde van Kaaps-Hollandse argitektuur.[10]

Die hoogste gebou in die stad op 86,85 meter is Sanport 140 (ook bekend as Sanlamgebou), 'n kantoorgebou met 22 verdiepings wat in die modernistiese styl ontwerp en in 1976 voltooi is. Ook die meeste ander veelverdiepinggeboue in Port Elizabeth is modernistiese strukture, soos die hoofgebou van die Nelson Mandela-universiteit (82,5 meter, 21 verdiepings), die woonstelgebou The Beaches (69,7 meter, 20 verdiepings) en die nuwe Poskantoorgebou wat in 1991 voltooi is (75 meter, 19 verdiepings).[11]

Die besige Boardwalk-sentrum wes van die stad in Somerstrand is 'n voorbeeld van moderne winkelsentrum-argitektuur en huisves naas winkels ook 'n kasino en restaurant.

Joodse gemeenskap

Jewish Pioneer’s Memorial Museum in Port Elizabeth
Port Elizabeth se ou sinagoge is in 1876 opgerig, maar in 1958 gesloop toe die gemeente oorgeskuif het na die nuwe Glendinningvale-sinagoge.[12]

Joodse families het saam met die 1820-Setlaars na Suid-Afrika gekom. ’n Gemeente is in 1861 of ’62 gestig en die eerste sinagoge (’n omskepte Lutherse kerk) in 1862 aangeskaf. Port Elizabeth het ’n belangrike sentrum van die wolbedryf geword waarin Joodse handelaars, veral die Mosenthal-broers, ’n belangrike rol gespeel het. Hyman Henry Salomon was burgemeester van 1873–’75 en Max Gumpert in 1900. Die eerste Joodse predikante van die Baai was Samuel Rapaport van 1873–’94, Jacob Philips van 1897–1912 en Abraham Levy van 1912–’54 (met ’n kort onderbreking). In 1923 is Adolph Schauder, handelaar en nyweraar, tot die stadsraad verkies en langer as 40 jaar lid gebly. Hy het as burgemeester gedien van 1940–’42. ’n Township vir bruin mense is Schauderville genoem ter ere van sy werk onder die gekleurde inwoners. Hy was ook enkele jare lank president van die Ortodokse Hebreeuse Gemeente. Solly Rubin het van 1972–’73 as burgemeester gedien.

Die Verenigde Hebreeuse Instellings sluit ’n hevra kaddisja en ’n liefdadigheidsorganisasie in. Port Elizabeth het twee Ortodokse sinagoges, die Port Elizabethse Hebreeuse Gemeente en die Sommerstrandse Hebreeuse Gemeente, wat in 1947 gestig is. Die Progressiewe Gemeente (Tempel Israel) dateer van 1949. Port Elizabeth is naas Johannesburg, Kaapstad en Durban die enigste stad met ’n Joodse skool (Theodor Herzl), hoewel meer as 80% van die leerlinge nou nie-Jode is. Die skool het op 21 Januarie 1959 geopen en in 1962 na sy ruim perseel in Walmer verhuis.[13]

Die hoofkwartier van die Oos-Kaapse Komitee van die Joodse Raad van Afgevaardigde en die Oostelike Provinsie-Sionistiese Raad is in Port Elizabeth. Die stad se Joodse bevolking het in 1969 2 811 (1,1%) van die algemene bevolking) getel, maar het teen 2004 afgeneem tot net 450.[14]

Port Elizabeth se tweede sinagoge, die Raleigh-sinagoge in die straat met dieselfde naam, is in 1912 in die Art Noveau-styl deur Orlando Middleton ontwerp. Dit was in gebruik tot 1954. Die sinagoge is in 1986 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar en in die Joodse Pioniersgedenkmuseum omskep, wat elke Sondag van 10:00 tot 12:00 oop is.

Besienswaardighede

Die Donkinreservaat met die monument en vuurtoring
Hobiestrand
Die Perdstandbeeld
Lugbeeld van die Nelson Mandelabaaistadion
  • Die Donkinreservaat met sy kenmerkende steenpiramide is een van die bekendste bakens in die stad. Die vuurtoring langs die piramide is in 1861 opgerig en huisves vandag 'n militêre museum. Die gerestoureerde privaathuise van Donkinstraat is pragtige voorbeelde van die Victoriaanse boustyl.
  • No. 7 Castle Hill van 1827 is die oudste gebou van Port Elizabeth wat bewaar is. Dit is oorspronklik die tuiste van die eerste geestelike in die gebied, Eerwaarde F. McCleland. Die gebou is 'n tipiese voorbeeld van 'n 19de eeuse stadhuis en nou 'n museum en nasionale monument. Die museum beskik oor 'n versameling van meubels, huisgereedskap en poppe uit die 19de eeu.
  • Die Wit Huis of Old Harbour Board Building van 1904 is 'n pragtige voorbeeld van die Art-Nouveau-boustyl in Suid-Afrika. Oorspronklik dien dit as 'n administratiewe gebou vir die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens.
  • Die Settlers' Cemetery is die begraafplaas van baie van die Britse 1820-Setlaars.
  • Die Campanile (Kloktoring) is in 1923 ter herdenking aan die landing van die 1820-Setlaars opgerig. 'n Wenteltrap met 204 trappies lei na die uitkykplek van die toring met 'n hoogte van 53 meter, wat 'n pragtige uitsig oor die stad bied. Die kloktoring beskik oor 23 klokke, waarvan tien daagliks om 8h32, 13h32 en 18h02 gelui word.
  • Fort Frederick, wat in 1799 ter beskerming van die monding van die Baakensrivier deur Britse troepe opgerig is, staan bekend as die eerste steengebou in die Oos-Kaap. Die fort is genoem na die Hertog van York. Vandag is die gebou 'n nasionale gedenkwaardigheid, wat onder meer oor 'n versameling van historiese kanonne beskik. Die fort is ook 'n uitstekende uitsigpunt oor Algoabaai.
  • Die Port Elizabeth-konsentrasiekamp en Begraafplaasgedenkteken ter herinnering aan die 230 Vroue en 85 kinders wie van 1901 hier, ver van hul oop Vrystaatse vlaktes, vertoef het en die 14 wie hier oorlede is voordat die kamp in November 1902 ontbind is.
  • Die Prins van Wallis-obelisk is ter ere van die huweliksbevestiging van Albert, Prins van Wallis, later koning Edward VII van die Verenigde Koninkryk en Alexandra van Denemarke opgerig, maar nie oorspronklik vir hul bedoel nie.
  • Die St. Georgespark is die oudste park in Port Elizabeth en huisves die St. George's Oval, 'n krieketstadion.
  • Die Nelson Mandelabaaistadion is vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 opgerig en ook tydens die Afrikanasiesbeker 2013 ingespan. Dit huisves rugby- en sokkerwedstryde.

Internasionale betrekkinge

Stad Land
Gotenburg Vlag van Swede Swede

Sien ook

Gemeentes

Kiesafdelings

Koerante

Skole

Diverse

Verwysings

  1. ↑ (en) "Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26)" (PDF). pp. xlv–lii.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 "Hoofplek Port Elizabeth". Sensus 2011.
  3. ↑ (en) Vuyisile Msila: A Place to Live. Red Location and its history from 1903 to 2013. Stellenbosch: AFRICAN SUN MeDIA 2014, bl. 29
  4. ↑ (en) Bureau for Scientific Publications at the Foundation for Education, Science and Technology: Cultural History, jaargang 1, uitgawe 11, bl. 61
  5. ↑ (en) C.L.R. James: A History of Pan-African Revolt. Inleiding deur Robin D.G. Kelley. Oakland: PM Press 2012, bl. 82
  6. ↑ (en) Gail M. Gerhart en Clive L. Glaser: From Protest to Challenge. A Documentary History of African Politics in South Africa, 1882–1990. Volume 6: Challenge and Victory, 1980–1990. Bloomington, Indiana: Indiana University Press 2010, bl. 72
  7. ↑ (en) www.investinnelsonmandelabay.co.za: Beleggings in Nelson Mandelabaai
  8. ↑ (en) James Hall Museum of Transport – Motor cars. Besoek op 1 Maart 2016
  9. ↑ (en) Nicholas C. Kraus: History and Heritage of Coastal Engineering. American Society of Civil Engineers 1996, bl. 437
  10. ↑ (de) Südafrika. Eine Bilderreise. Hamburg: National Geographic Deutschland 2009, bl. 192
  11. ↑ (en) Emporis: Buildings in Port Elizabeth
  12. ↑ (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.
  13. ↑ (en) Die geskiedenis van die Theodor Herzl Schools. URL besoek op 10 November 2017.
  14. ↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.

Eksterne skakels

Afrikaanse skole

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Gqeberha&oldid=1606872"