Willem Postma

Ds. Willem Postma, ook bekend as die satiriese skrywer dr. O'kulis.

Ds. Willem Postma (Burgersdorp, 15 Maart 1874 - Reddersburg, 13 Desember 1920) was 'n predikant in die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika en, onder die skuilnaam dr. O'Kulis, 'n Afrikaanse baanbrekerskrywer.

Postma ontvang sy onderrig en later sy opleiding as predikant op sy geboortedorp aan die Teologiese Skool wat sy vader, ds. Dirk Postma, van wie hy die jongste seun was, in 1869 tot stand gebring het. Hy is gebore uit die grondlegger van die Gereformeerde Kerk se vyf en laaste huwelik, naamlik dié op 20 Desember 1869 met Johanna Willemina van Biljon (†12 Julie 1901). Van sy broers wat naam gemaak het in die Gereformeerde Kerk, was (uit sy vader se derde huwelik) di. Petrus Postma (1854 - 1919), veral bekend as Gereformeerde leraar in Pretoria en pres. Paul Kruger se kapelaan en raadgewer, en Marthinus Postma (1855 - 1926), eerste Gereformeerde predikant aan die Witwatersrand, en (uit sy vierde huwelik) di. Dirk Postma jr. (1861 - 1919) en ds. Stephanus Postma (1865 - 1904). Sy broerskinders di. Dirk Postma (1877 - 1940) en dr. Ferdinand Postma (1879 - 1950) was ook bekendes in die Gereformeerde Kerk terwyl Hilda Postma (1895 - 1993) en Rikie Postma (1889 - 1938) skrywers van onderskeidelik veral kindergedigte en -prosa was.

Predikant

Ds. Postma word in 1897 beroep na sy eerste gemeente, Bethulie in die Suidoos-Vrystaat, waar hy bly tot die aanvang van die Tweede Vryheidsoorlog toe hy naby die dorp gevange geneem word en gestuur word na Middelburg, Kaap. Daar het hy kos vir sy gesin in 'n winkel en deur privaat lesse verdien. Ná die oorlog is hy na Bloemfontein, waar hy in 1903 die eerste Gereformeerde gemeente in die Vrystaatse hoofstad stig. In 1915 aanvaar hy 'n beroep na Reddersburg, waar hy werk tot aan sy dood in 1920. Sy biograaf, P.J. Nienaber, beskryf hom as 'n "lewendige, oortuigende spreker, streng Calvinisties, besonder prakties in sy prediking en met 'n groot sin vir humor". Ná 'n ernstige siekte word hy reeds vroeg in sy kort lewe hardhorend.

Skrywer

Postma neem in Bloemfontein dadelik die leiding in die hernieude stryd om die erkenning van Afrikaans. In Julie 1905 verskyn sy drie artikels oor die Afrikaanse taal onder die skuilnaam Jong Afrika in De Vriend des Volks: "Een pleitrede vir die rechte van Afrikaans" (2 Julie 1905), "Die regte van ons taal" (16 Julie 1905) en "Doen is die ding" (30 Julie 1905). Hy het die artikels reeds in 1903 gedeeltelik opgestel, behalwe die derde en laaste ("Doen is die ding"). Op dié boeiende stukke volg sy ewe belangrike Bloemfonteinse toespraak oor "De nieuwe taalbeweging", wat gepubliseer word in De Vriend des Volks van 14 Desember 1906. Dit is in Oktober 1952 saam met die drie "Jong Afrika"-bydraes in die Hertzog-annale herdruk. Dié reeks artikels kan beskou word as die manifes van die Vrystaatse Taalbeweging. Hy toon met gegronde bewysredes aan dat Afrikaans 'n eie bestaansreg het, al verskil dit van Nederlands, omdat Afrikaans saam met die volk aan die ontwikkel is tot selfstandigheid. Sonder bitsigheid maar op simpatieke wyse, aldus Nienaber, oortuig Postma sy lesers van die bruikbaarheid van Afrikaans, wen hy hul meegevoel en belangstelling en voorspel dat Afrikaans nog een van die amptelike tale van Suid-Afrika gaan word.

Postma het sy idee vollediger uiteengesit in Die Brandwag van 1912 toe hy spesifiek aandag gee aan die rol van die kind. As gevolg van dié artikels en sy deur sy voortdurende propagandawerk vir Afrikaans, is in 1906 'n tak van die Afrikaanse Taalgenootskap gestig waar ds. Postma 'n besielende redevoering oor Afrikaans gehou het. Ander bekendes in die bestuur, was genl. J.B.M. Hertzog en Daniël Francois du Toit (Oom Lokomotief). Op ds. Postma se voorstel word daar in 1908 'n letterkundige onderafdeling van die vereniging Onze Taal gestig om die Afrikaanse letterkunde te bevorder en om kinders van geskikte skoolboeke te voorsien. Die Akademie vir Taal, Lettere en Kuns (die voorloper van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns) wat in 1909 in Bloemfontein gestig is, het sy ontstaan deels aan die inisiatief van ds. Postma te danke.

Oogdruppels

Ds. Postma het groot bekendheid verwerf vir sy "Oogdruppels" wat van 6 Oktober 1905 gereeld in die Vriend des Volks onder die skuilnaam dr. O'Kulis verskyn het. Op "smaaklike en onderhoudende" toon, volgens Nienaber, het hy gedurig reseppies gegee vir allerlei nasionale oogsiektes, het hy geskryf oor onderwerpe van die dag, soos die erkenning van Afrikaans as taal, die Vrystaatse onderwyskwessie, politieke gebeurtenisse ens. Totius, sy swaer, het gesê: "Deur dié stukke het hy hom as volksman geopenbaar, het hy hom 'n weg gebaan na die hart van die Vrystaatse volk." Die stukke het besonder baie byval gevind en ongevraagde getuigskrifte is aan die "dokter" gestuur. Toe dr. O'Kulis later in Junie 1914 nie meer met die politieke rigting van die Vriend des Volks kon simpatiseer nie, is sy rubriek gestaak. In die Volksblad en Die Burger het nog enkele van sy "Oogdruppels" verskyn.

Die Eselskakebeen

Hy is die skrywer van Die Eselskakebeen (1909), wat destyds groot opspraak verwek het, al was dit literêr van min waarde. Soos Simson die Filistyne met 'n eselskakebeen doodgeslaan het, so wou ds. Postma met dié boekie die Filistyn in die Afrikaner doodslaan. Daarin het hy die draak gesteek met die vreemde onderwysstelsel en Afrikaners gemaan om getrou aan hulself te wees en 'n nasionale bewussyn aan te kweek. Hoewel sy skryfwerk vol bytende sarkasme was, is die skrywer nooit bitter nie, volgens Nienaber. In 1939 skryf P.C. Schoonees in sy Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging oor dié boek: "Selfs vandag het die boekie nog aktuele waarde, en dis 'n kultuurhistoriese dokument, wat selfs die verre nageslag nog met belangstelling sal lees. Al sal dit hulle nie so heftig ontroer nie soos ons, wat al die ervarings self ondervind het, tog moet dit altyd treffend bly deur sy raak voorstelling en bytende spot. Daar is enkele uitweidings, wat die eenheid van die strydskrif verstoor, 'n paar anekdotes, wat die direktheid van die aanval verminder, maar omdat dit iets is wat werklik 'uit (die) hart opgeborrel het' sal dit altyd sy waarde behou."

Doppers

In 1918 verskyn Doppers, wat insig bied in eienaardige deel van die Suid-Afrikaanse bevolking, die behoudendes wat die ruggraat vorm van die Gereformeerde Kerk. Oor dié boek skryf P.C. Schoonees in 1939 in Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging: "Dr. O'kulis verklaar in sy inleiding: 'Ik het die egte ou Doppers nog goed geken en hulle opregte nasate leef ik nog mee saam, sodat ik meen in staat te wees om enigsins 'n suiwere portret te skilder van 'n eienaardige groep van ons volk....’ Hy het 'n ruim opvatting van die woord Dopper. ‘Al die Doppers (is) nie in die Dopperkerk nie, en . . . nie alle lidmate van die Gereformeerde Kerk van S.A. (is) egte Doppers nie.’ (p. 8.) ‘Ons profeteer dan ook beslis . . dat ons volk altyd meer terug sal draai naar die Backveld, al meer Dopper sal worde, naarmate ons nasionale selfbewustheid ontwaak en ontwikkel’ (p. 15). Op kernagtige wyse word die hele lewensbeskouing van die Dopper uiteengesit en alles wat daarmee in stryd is afgekeur. Die oorsprong van die Doppers, hul isolement, godsdiens en beskawing word geskets en hul beginsels met warmte verdedig. Ten slotte word daar 'n staanplek gevra vir die Dopper in die Afrikaanse samelewing: ‘Ons vra geen guns, geen medelyde, geen beloning, geen verering nie. Ons vra net staanplek in die Boer-geledere om saam te werk en saam te stry vir die heilige pand ons saam toevertrou’ (p. 116). In die bylae volg die opinies van ander skrywers oor die Doppers. Die grootste gedeelte van die boek is van godsdienstige aard en kan buiten beskouing bly. Dat ons hier egter te doen het ‘met 'n faktor, wat geweldig invloed uitgeoefen het op die kultuurlewe van ons volk’ (p. 71) is ongetwyfeld waar, en dr. O'kulis se pleidooi vir die Doppers is 'n belangrike bydrae op kultuur-historiese gebied. Daaruit kan ons die Dopper se standpunt teenoor die wetenskap, die kuns, opvoeding, sport, ens. leer ken. Die skrywer het 'n persoonlike kyk op al die probleme van ons tyd, al is sy behandeling daarvan dan ook dikwels sketsagtig. Kapitalisme en sosialisme kan seker nie met so 'n paar sinnetjies soos die volgende afgemaak word nie: ‘Geen van bei ken soiets as 'n lewens- of nasionale ideaal nie - hulle klim nooit hoër op as hulleself nie. Daar is niks verhewens of opheffends in hierdie rigtings nie - dit is net: - ‘Laat ons eet en drink en vrolik wees, want more sterf ons.’ Ook die definisie van modernisme is vaag en misleidend. (p. 65.)"

Die Boervrouw

In die volgende jaar Die Boervrouw, moeder van haar volk, wat handel oor Afrikanervroue se aandeel aan die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Dis saamgestel op versoek van die Nasionale Helpmekaar- en Kultuur-Vereniging, Reddersburg. In die inleiding skryf die skrywer: "Dis my doel om die lewe en dade van die Boervrou in die geskiedenis op te spoor en voor te stel op eenvoudige en heldere wyse.’ Die werke is meer van geskiedkundige as van letterkundige belang.

P.C. Schonees skryf oor dié boek: "Die portret en karakter van die Boervrou het dr. O'kulis met liefde geteken. Veral in die sewende en agste hoofstuk, waar die skrywer self meer aan die woord is, kom juiste opmerkings en 'n persoonlike uitdrukkingswyse voor. Die nuwere geskiedenis wil hy verbygaan, maar oor die konsentrasiekampe kán hy nie swyg nie. (p. 141.) 'Die geskiedenis swyg nie, al vergeet ons ook al graag.' (p. 148.) 'Dwars deur ons land loop die bloedspoor van die Boervrou' (p. 114). Met eerbiedige hulde volg hy dié spoor deur ons geskiedenis. Van die politieke vroueverenigings verwag hy weinig heil. Ook die foute van die Boervrou word beskryf. In Marie Koopmans - de Wet ‘sien ons die Boervrou soos sy ontwikkel op die hoogste sport’ (p. 181). Die bylaes bevat hoofartikels van die Mediator oor die trekkers en oor vaderlandsliefde, asook 'n stuk uit Preller se Voortrekkermense.

Ná sy dood is 'n pamflet van hom uitgegee, te wete Onderwys (1921).

Bybelvertaler

Ds. Willem Postma as jong predikant.

Ds. Postma het ook 'n aandeel aan die vertaling van die Bybel in Afrikaans gehad. Op die eerste vergadering van die Bybelvertalingskommissie op 22 November 1916 het hy die Gereformeerde Kerk verteenwoordig en in Het Kerkblad van 1916 het daar 'n vertaling van die Nuwe-Testamentiese boek Titus van sy hand verskyn. Hy het ook 'n begin gemaak met die vertaling van die Liturgie.

Onderwysman

Hy druk sy stempel ook op die Vrystaatse onderwys af. Hy beveg die Engelse onderwysstelsel van 1902 heftig as 'n groot voorstander van Christelik-Nasionale Onderwys (C.N.O.). In Bloemfontein het hy 'n C.N.O.-skool gestig in die voorportaal van die Gereformeerde kerk. Dit het eers bekend gestaan as die Voorbereidende Techniese Skool en later ontwikkel het in wat vandag bekend staan as die Hoërskool Sentraal en die Laerskool Sentraal. Die skool het met 50 leerlinge begin, maar teen 1908 was daar reeds 150. Die skool is in 1908, kragtens die Hertzog-onderwyswet, deur die regering oorgeneem. Die Dr. O'kulis-museum is in die skool ingerig. Sy belangstelling in die onderwys word in 1916 bekroon toe hy voorsitter word van die provinsiale onderwyskommissie en 'n verslag oor die onderwys in Mei van dieselfde jaar lewer. Die Laerskool Willem Postma in die Bloemfonteinse voorstad Dan Pienaar is na hom genoem.

Politieke betrokkenheid

Ook op politieke gebied is Postma 'n leier in die Vrystaat. Hy dien in die sentrale bestuur van die Orangia-Unie en is in Januarie 1907 een van die stigters van 'n tak van die Orangia-Unie in Bloemfontein. Toe genl. Hertzog in 1912 uit die Botha-kabinet weggelaat word, word Postma die generaal se regterhand tydens die stigting van die Nasionale Party in 1914. Hy stel die konsepgrondwet van die party op en dit word vir die grootste gedeelte deur die kongres aanvaar.

Gesinslewe

Dr. Postma trou op Bethulie met Susanna Elisabeth Susara Snyman, oudste dogter van ds. W.J. Snyman, Gereformeerde predikant op Venterstad. Die Afrikaanse skryfster Minnie Postma was getroud met sy Philippus, die vyfde van die egpaar se 10 kinders.

Bronne

• Krüger, D.W. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing, 1972.
• Nienaber, P.J. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1949.
• Potgieter, D.J. (hoofred.) Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd., 1973.
• Van der Vyver, dr. G.C.P. My erfenis is vir my mooi. Potchefstroom: Kalvyn Jubileum Boekefonds, 1969.
• Vogel, ds. Willem. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2012. Potchefstroom: Administratiewe Buro, 2011.

Eksterne skakels

• Ds. Willem Postma se biografie deur P.J. Nienaber te koop op Bidorbuy.co.za
• Die Eselskakebeen te koop op Bidorbuy.co.za