Swaan (sterrebeeld)

Cygnus, die Swaan, is 'n groot en belangrike sterrebeld wat tydens die somer op die Noordelike Halfrond sigbaar word. Dit verbeeld 'n swaan, wat van die Noordpool af suidwaarts langs die Melkweg vlieg.

Die helderste sterre van Cygnus vorm 'n groot kruis, wat ook as die "Noordelike Kruis" bekend staan. Die swaan se uitgestrekte vlerke verbeeld die dwarsbalk van die kruis, die ster Deneb (α Cygni) sy stert en die dubbelster Albireo (β Cygni) sy bek.

'n Deel van ons Melkweg word in Cygnus duidelik sigbaar as 'n helder wolk van sterre. Cygnus is selfs vir die blote oog 'n wonderlike skatkis van gekleurde sterre.

Oorsprong

Die beskrywing van Cygnus as 'n groot voël gaan terug op die Mesopotamiese sterrekunde, waar Cygnus as Urakhga bekend staan - 'n voorloper van die Arabiese reusevoël Rukh, wat ook 'n rol in die verhale van Duisend-en-Een-Nag speel.

Die Griekse mitologie vertel van jong mans wat in swane verander is. Die bekendste storie is dié van Leda en Zeus. Leda, die eggenote van koning Tindareus van Sparta, het 'n verhouding met Zeus, wat haar gereeld in die gedaante van 'n swaan kom opsoek. Danksy hiedie verhouding lê Leda twee eiers, waaruit Helena van Troje en die tweeling Castor en Polydeuces (Latyns: Pollux) gebaar word.

Die antieke Swaan verskyn ook as een van die 44 ou sterrebeelde in die boek Almagest, wat in die 2de eeu n.C. deur die Griekse sterrekundige Claudius Ptolemeus saamgestel word.

Sterrekundige voorwerpe

Cygnus is 'n gebied met 'n groot aantal dubbel en meervoudige sterre, buitengewone sterre en newelvlekke.

• Deneb (α Cygni) is met 'n helderheid van 1,3 duidelik sigbaar vir die blote oog. Deneb, die Arabiese woord vir "stert", is 'n blou-wit superreus-son met 'n afstand van 1 700 ligjaar van die Aarde. Deneb is 200 keer so groot soos ons eie Son en op 18 na die helderste ster in die hemel. Noord van Deneb lê 'n donker gebied sonder sterre, die sogenaamde noordelike "kolesak", 'n eweknie van Crux se kolesak.
• Die dubbelster Albireo (β Cygni) spog met goue en blou kleure met 'n helderheid wat tussen 3,1 en 5,1 beweeg. Dit is 'n uiters pragtige voorwerp wat met enige teleskoop gesien kan word. Die twee sterre se afstand van die Aarde is sowat 380 ligjaar.
• 61 Cygni is 'n ander belangrike dubbelster in Cygnus. Dit verwerf bekendheid in die jaar 1838, toe die sterrekundige Friedrich Wilhelm Bessel (1784-1846) dit gebruik om vir die eerste keer 'n parallaks te meet - die skynbare verandering van die posisie van 'n ster, wat deur die Aarde se beweging rond die Son veroorsaak word. Die dubbelster behoort met 'n afstand van 11,1 ligjaar tot die 20 sterre wat digste by ons eie sonnestelsel lê. Die twee sterre het moontlik 'n metgesel, wat met net agt keer die massa van die planeet Jupiter óf 'n baie klein donker ster óf selfs 'n planeet kan wees.
• HD188753 is 'n stelsel van drie sterre op 'n afstand van 149 ligjaar. Die ontdekking van 'n gasvormige reuseplaneet in hierdie sonnestelsel bevragteken in 2005 heersende opvattings oor die ontstaan van planete.
• Die Noord-Amerika-newel (NGC 7000) het sy naam aan sy buitengewone vorm te danke, wat baie op dié van 'n kaart van die Noord-Amerikaanse vasteland lyk. Dit is vir die blote oog sigbaar as 'n helder haak teen die agtergrond van die Melkweg. Die newel lê wes van die ster Deneb, op 'n afstand van sowat 1 500 ligjaar van die Aarde.
• Cygnus X-1 is 'n opvallende bron van x-strale. Die dubbelster word deur 'n blou superreus-ster en 'n onsigbare begeleier gevorm, wat moontlik 'n swartkolk is. Cygnus-X1 se afstand van die Aarde is sowat 8 000 ligjare.

Die hoofsterre van Cygnus

Die dubbelster Albireo

Die sterrebeelde Cygnus en Lyra

Ster	Skynbare helderheid	Absolute helderheid	Afstand (ligjaar)	Spektraaltipe
Deneb (α Cyg)	1,25	-8,73	3230	A2Ia
Sadir (v Cyg)	2,23	-6,12	1524	F8Ib
Gienah Cygni (ε Cyg)	2,48	0,76	72	K0III
δ Cyg	2,86	-0,74	171	B9.5III
Albireo (β1 Cyg)	3,05	-2,31	386	K3II+...
ζ Cyg	3,21	-0,12	151	G8II SB
ξ Cyg	3,72	-4,07	1178	K7Ibv SB
τ Cyg	3,74	2,14	68	F1IV
ι2 Cyg	3,76	0,89	122	A5Vn
κ Cyg	3,8	0,91	123	K0III
ω1 Cygni (31 Cyg)	3,8	-4,29	1354	K2II+...
η Cyg	3,89	0,74	139	K0IIIvar
ν Cyg	3,94	-1,25	356	A1Vn
ω2 Cygni (32 Cyg)	3,96	-3,7	1110	K3Ib-II comp
ρ Cyg	3,98	1,07	125	G8III