Silkaats: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Content deleted Content added
JMK (besprekings | bydraes)
koord
JMK (besprekings | bydraes)
kNo edit summary
Lyn 52: Lyn 52:
In die winters van 1830 en 1832 slaan impis van die nuwe Zoeloekoning Dingaan weer op die maTebele toe, en na skermutselings moet hulle nogmaals weswaarts verhuis. Die hoofstat Mosega (oftewel Motsenjateng)<ref>Mosega: {{Koördinate|25|38|S|26|03|E|display=inline}}</ref> van die Tswana-sprekende Hoeroetsje-nasie word ingeneem, en hul hoofmanne Mokgathle en Moiloa II word verdryf. Mosega word dan Silkaats se suidelike vesting, benewens 'n vesting by Tsjwenjane. Meeste stamme tussen die [[Oranjerivier|Oranje-]] en [[Limpoporivier]] word deur hom verdryf of uitgedelg. Jongmense word as slawe geneem, en bejaardes en babas word uitgemoor.
In die winters van 1830 en 1832 slaan impis van die nuwe Zoeloekoning Dingaan weer op die maTebele toe, en na skermutselings moet hulle nogmaals weswaarts verhuis. Die hoofstat Mosega (oftewel Motsenjateng)<ref>Mosega: {{Koördinate|25|38|S|26|03|E|display=inline}}</ref> van die Tswana-sprekende Hoeroetsje-nasie word ingeneem, en hul hoofmanne Mokgathle en Moiloa II word verdryf. Mosega word dan Silkaats se suidelike vesting, benewens 'n vesting by Tsjwenjane. Meeste stamme tussen die [[Oranjerivier|Oranje-]] en [[Limpoporivier]] word deur hom verdryf of uitgedelg. Jongmense word as slawe geneem, en bejaardes en babas word uitgemoor.


Sowat 45 myl noord van Mosega aan die [[Maricorivier|Groot-maricorivier]], rig Silkaats sy omvangryke koningstat op, wat hy eGabeni<ref>eGabeni: {{Koördinate|25|24|S|27|47|E|display=inline}}</ref> noem. Dit sou ook as Kapain, Kapajien of Kopanjeng bekend staan. Hier ontvang hy die jagter-reisiger William Cornwallis Harris as gas, en sou hy 'n toenemend hegte vriendskap met die sendeling [[Robert Moffat]] aanknoop. Enige besoeker aan sy ryk moes hom dan via [[Kuruman]] en Mosega nader, sodat hulle eers deur Moffat gekeur kon word. Silkaats het aan die sendelinge in Mosega genoem dat hy graag onderwysers, skole en 'n kerk wou hê, maar sy verklarings is weens sy despotiese geaardheid met omsigtigheid bejeen.
Sowat 45 myl noord van Mosega aan die [[Maricorivier|Groot-maricorivier]], rig Silkaats sy omvangryke koningstat op, wat hy eGabeni<ref>eGabeni: {{Koördinate|25|24|S|26|47|E|display=inline}}</ref> noem. Dit sou ook as Kapain, Kapajien of Kopanjeng bekend staan. Hier ontvang hy die jagter-reisiger William Cornwallis Harris as gas, en sou hy 'n toenemend hegte vriendskap met die sendeling [[Robert Moffat]] aanknoop. Enige besoeker aan sy ryk moes hom dan via [[Kuruman]] en Mosega nader, sodat hulle eers deur Moffat gekeur kon word. Silkaats het aan die sendelinge in Mosega genoem dat hy graag onderwysers, skole en 'n kerk wou hê, maar sy verklarings is weens sy despotiese geaardheid met omsigtigheid bejeen.


==Val van Mosega en eGabeni==
==Val van Mosega en eGabeni==

Wysiging soos op 15:53, 31 Oktober 2014

Mzilikazi Khoemalo
Koning van die Ndebele
Silkaats, stigter en koning van die Ndebele
Dinastie Huis van Khoemalo
Bewind omstreeks 1823 – 1868
Kroning omstreeks 1820
Volle naam Mzilikazi Khoemalo
Gebore omstreeks 1790
Mkuze, Suid-Afrika
Gesterf 9 September 1868
Matebeleland
Begrawe 4 November 1868
Entoembane, Matobo-gebergte, Zimbabwe
Voorganger geen
Lobengoela
Opvolger geen
Gade verskeie
Kinders Lobengoela (seun), Nkoeloemane (seun)
Vader Matsjobana kaMangete
Moeder Nompethoe kaZwide

Silkaats (ong. 1790 tot 9 September 1868), ook bekend as Mzilikazi, Oemsiligasi of Moselekatse, was die eerste koning van die Ndebele, wat ook as die maTebele bekend staan.[1] Silkaats was die seun van Matsjobana, hoofman van die klein Khoemalo-stamgroep, waarvan die tuiste tussen die magsfere van die Ndwandwes en Mthetwas van Zoeloeland ingewig was. Silkaats word 'n antagonis van die Zoeloenasie, dra grootliks by tot die mfecane, en herskik die politieke toneel in suider-Afrika.

Lewe in Zoeloeland

Matsjobana het in die Mkuze-omgewing van Zoeloeland gewoon, maar sterf in 'n skermutseling met 'n aanliggende stam, die Soeiti. Silkaats se oupa, Zwide van die Ndwandwes, stel hom in sy pa se plek as hoofman aan. Mettertyd besluit Silkaats egter om sy stam aan die gesag van Tsjaka te onderwerp. Volgens Bryant is Matsjobana vermoor deur Zwide, sy skoonpa, en het Silkaats dieselde lot gevrees. Nietemin delf Zwide in 1819 die onderspit teen Tsjaka, en vlug uiteindelik na die verre noorde.

Silkaats woon as onderhorige aan Tsjaka op die noordgrens van sy grondgebied, aan die boloop van die siKwebezirivier, vanwaar hy vir Tsjaka strooptogte moet uitvoer. In 1822 word hy ondermeer na die Transvaalse hoëveld gestuur om die Sotho-hoofman Ranisi te plunder en onderwerp. Na hierdie strooptog hou Silkaats egter van die beeste vir homself terug. Toe Tsjaka daarvan verneem en hom inroep, besluit Silkaats om hom te verset en versteek sy vrouevolk in 'n bos genaamd eNtoebeni,[2] terwyl hy verdeeldheid saai en aanhangers werf. 'n Impi van Tsjaka kon egter die vroue opspoor en uitmoor, waarop die impi self deur Silkaats uitgewis word.

Die eerste trek

Op hierdie tydstip, omstreeks 1823/24, vlug Silkaats oor die Drakensberg met 'n paar duisend volgelinge, wat die kern van sy toekomstige volk sou uitmaak. Sy trekroete neem hom verby die huidige dorpe Vryheid en Ermelo, waarna hy hom vestig in die nabye van die hedendaagse Groblersdal, waar hy die stat ekoePhoemoeleni, oftewel "Plek-van-rus" oprig. Teen 1825 het hy sy enKoengwini-hoofstat aan die Apiesrivier aangelê, benewens die enDinaneni- en enHlahlandlela-vestings (of -"iboetho") aan die bo- en laer-Krokodilrivier. In 1829/30 ontvang hy die eerste besoek van die sendeling Robert Moffat. Hy besoek ook die Vaalrivier, waar hy in konflikte met die Griekwas betrokke raak, wat onder leiding van Jan Bloem, Bêrends en andere strooptogte op sy vee uitvoer. In 1831 voer 'n mag van Griekwas, Korannas en Betsjoenas 'n rooftog op sy vee uit, maar 'n impi slaag daarin om hulle te oorval en grootliks uit te wis.

Na die verre weste

'n Oemoezi van die maTebele, moontlik eGabeni in die Marico, geskilder deur W.C. Harris

In die winters van 1830 en 1832 slaan impis van die nuwe Zoeloekoning Dingaan weer op die maTebele toe, en na skermutselings moet hulle nogmaals weswaarts verhuis. Die hoofstat Mosega (oftewel Motsenjateng)[3] van die Tswana-sprekende Hoeroetsje-nasie word ingeneem, en hul hoofmanne Mokgathle en Moiloa II word verdryf. Mosega word dan Silkaats se suidelike vesting, benewens 'n vesting by Tsjwenjane. Meeste stamme tussen die Oranje- en Limpoporivier word deur hom verdryf of uitgedelg. Jongmense word as slawe geneem, en bejaardes en babas word uitgemoor.

Sowat 45 myl noord van Mosega aan die Groot-maricorivier, rig Silkaats sy omvangryke koningstat op, wat hy eGabeni[4] noem. Dit sou ook as Kapain, Kapajien of Kopanjeng bekend staan. Hier ontvang hy die jagter-reisiger William Cornwallis Harris as gas, en sou hy 'n toenemend hegte vriendskap met die sendeling Robert Moffat aanknoop. Enige besoeker aan sy ryk moes hom dan via Kuruman en Mosega nader, sodat hulle eers deur Moffat gekeur kon word. Silkaats het aan die sendelinge in Mosega genoem dat hy graag onderwysers, skole en 'n kerk wou hê, maar sy verklarings is weens sy despotiese geaardheid met omsigtigheid bejeen.

Val van Mosega en eGabeni

Intussen arriveer Hendrik Potgieter se trek aan die Vaalrivier, en die trekkerfamilies span in los groepe uit, terwyl 'n verkenningskommando die gebied oor die rivier verken. Die Erasmus-party se geweerskote op 'n jagtog wek skynbaar die aandag van 'n impi van Silkaats, sowat 600 sterk, en hul laer word aangeval en uitgewis. Terugkerende manskappe ontsnap te perd om die Steyn- en Bothagesinne te waarsku sodat hul laers betyds gevorm word om die aanslag af te slaan. Die Liebenberg-laer word egter uitgewis en twee meisies en 'n seun word weggevoer na Silkaats, om nooit weer gesien te word nie.[5] Die oorblywende trekkers vorm 'n laer by Vegkop, waar die aanslag van 'n groot impi afgeweer word, alhoewel al die vee en trekbeeste aan die maTebele afgestaan word. Moontlik ⅓ van Silkaats se impi het nie teruggekeer nie, en die Zoeloes benut die geleentheid om ook 'n aanval op hom te loods.

Op 17 Januarie 1837 word eers Mosega deur die strafkommando van Potgieter en Maritz vernietig,[6] en sowat 6 000 beeste word teruggewin. In totaal word 15 of 16 nedersettings vernietig en meer as 1 000 van Silkaats se keurtroepe sneuwel. Die sendelinge besluit om onder begeleiding van die boere na Natal terug te keer. Dit word opgevolg deur 'n stryd van 9 dae vanaf 4 November 1937 waarin eGabeni deur o.m. Potgieter en Uys vernietig word. Die Maricogebied word deur die maTebele ontruim via die Dwarsbergpasse, en in 1838 trek sowat 15 000 maTebele oor die Limpoporivier, waar hulle in twee groepe opbreek. Silkaats vestig hom in Betsjoeanaland en 'n groepering onder sy seun Nkoeloemane ("Koeroeman")[7] vestig hulle in die Matobo-heuwels. Die indoenas van Nkoeloemane, insluitend Silkaats se oom Gondwanda, was onder die indruk dat Silkaats gesterf het, en het Nkoeloemane by Ntabazindoena as koning gehuldig. Nkoeloemane (c.1828 gebore) was Silkaats se seun by Oemoaka, 'n seniorvrou van suiwer Zoeloe-afkoms, en is in 1848 deur Silkaats as sy opvolger aangewys.

Die volk herenig

Toe Silkaats egter weer sy opwagting maak is hierdie indoenas terreggestel. Nkoeloemane het op hierdie stadium verdwyn en sy lot is onbekend en bestrede. Silkaats het hom by die nuwe Mhlahlandlela-stat in die Matobo-heuwels gevestig, en sy gesag oor 'n groot gebied uitgebrei. Hy het die Masjonas feitlik geheel en al aan hom onderwerp. Masjonaland was nie vir wit besoekers toeganklik nie, aangesien Silkaats dit as sy private bron van beeste en slawe gesien het. Net voor sy afsterwe vergun hy egter vir Westbeech en Philips om 'n strooptog saam met Lobengoela langs die Mazoerivier ("Mazare") mee te maak, waartydens die Sjona-hoofman Watah aangeval word.

Silkaats se gesondheid kwyn in sy laaste twee jaar, waartydens hy in 'n ossewa leef waarvan die staanplek gereeld verskuif word. Hy is op 6/12 September 1868 by Ingama-stat, sowat 50 myl suid van die huidige Bulawayo oorlede, en sy oorskot is by Entoembane, in die noordelike Matobos te aarde bestel. Die stamhoofde het nou 'n bejaarde indoena, Mncoembatha Khoemalo ("Nombate"), as regent aangewys. Aangesien Nkoeloemane verdwyn het, het Nombate op 24 Januarie 1870 vir Lobengoela, 'n ander seun van Silkaats as koning uitgeroep. Lobengoela het volgens volksgebruik 'n nuwe hoofstat begin, naamlik Gibixhegoe, wat hy later kwaBoelawajo of "Plek-van-die-vervolgde" sou noem. Hy moes egter eers 'n faksie van Nkoeloemane, naamlik kaptein Mbigo van die Zwangendaba-regiment ondersit, voor hy onbestrede kon regeer.

Notas

  1. Die volkstaal van die maTebele was siTebele, 'n dialek van Zoeloe, waarvan die woordeskat danksy die interaksie met ander nasies vergroot is.
  2. Vgl. eNtoembane: 27°44′52″S 31°18′52″O / 27.74778°S 31.31444°O / -27.74778; 31.31444
  3. Mosega: 25°38′S 26°03′O / 25.633°S 26.050°O / -25.633; 26.050
  4. eGabeni: 25°24′S 26°47′O / 25.400°S 26.783°O / -25.400; 26.783
  5. 15 of 17 voortrekkers het naby die hedendaagse Parys aan die Vaalrivier gesneuwel, benewens hul werkers en bediendes. Die gesneuweldes het ingesluit Barend Liebenberg snr, sy vrou en sy drie seuns Stephanus, Barend en Hendrik, Hendrik se vrou, Jan du Toit en sy gade of skoonseun, Karel Kruger, 'n sekere Harmse, skoolmeester McDonald, drie seuns van Stephanus Erasmus en ander kinders. Jan Claassen en Dolf Bronkhorst was moontlik ook hier slagoffers. Sowat 50 van die maTebele het gesneuwel.
  6. Die kommando het bestaan uit 107 boeremans, benewens 50 Griekwas en sowat 50 Betsjoeanas.
  7. Hy is vernoem na Moffat se sendingstasie, maar die siTebele en Zoeloetale gebruik geen "r"-klank nie, sodat "Koeroeman" as "Nkoeloemane" uitgespreek word.

Bronne

  • Ensiklopedie van Suidelike Afrika, Eric Rosenthal, 1967
  • King Mzilikazi, South African History Online
  • Mzilikazi, the Zulu, the Griquas and the Boer, Peter Baxter
  • Geskiedenis van Suid-Afrika, Tafelberg, 2012, Fransjohan Pretorius, ISBN 0624058018
  • Rakende Moiloa II, kyk: New Dictionary of South African Biography, band 1, pp. 173-175, red. E.J. Verwey
  • Mzilikazi and the realignment of politics on the highveld, in: The Great Treks: The Transformation of Southern Africa 1815-1854, pp. 159-169, Norman Etherington
  • The Cradle of Humankind, pp. 99-100, David Fleminger
  • White Induna, pp. 17-19, Richard Sampson
  • Soekterme "Moselekatsi" of "Moselekatse", in: Letters of the American Missionaries, 1835-1838, D.J. Kotzé

Eksterne skakels