Turyn: Verskil tussen weergawes
FlaBot (besprekings | bydraes) k robot Bygevoeg: co:Torinu |
k robot Bygevoeg: lij:Torin |
||
| Lyn 120: | Lyn 120: | ||
[[la:Taurinum]] |
[[la:Taurinum]] |
||
[[lb:Turin]] |
[[lb:Turin]] |
||
[[lij:Torin]] |
|||
[[lmo:Turin]] |
[[lmo:Turin]] |
||
[[lt:Turinas]] |
[[lt:Turinas]] |
||
Wysiging soos op 06:48, 13 Januarie 2007
| Turyn | |
|---|---|
|
|
Lêer:Torino dot.png |
| Land: |  Italië
|
| Gewes: |  Piëmont
|
| Provinsie: | Lêer:Provincia di Torino-Stemma.png Turyn (TO) |
| Koördinate: | 45°04' N, 7°42' O |
| Gestig in: | 28 v.C. |
| Oppervlakte: | 130 km² |
| Bevolking: | 902 255 (2004) |
| Bevolkingsdigtheid: | 6 940 / km² |
| Hoogte: | 240 meter bo seevlak |
| Amptelike webwerf: | comune.torino.it |
.svg)
Turyn (Italiaans: Torino; Piëmontees: Turin) is die hoofstad van die administratiewe gebied Piëmont en 'n groot nywerheidsentrum in die noordweste van Italië met 904 000 inwoners in die stad en 1,7 miljoen in die metropolitaanse gebied.
Turyn staan tradisioneel as die stad van die barok- en Art nouveau-boustyle bekend; die stad beskik daarnaas oor 'n groot aantal arkades. Turyn tree in Februarie 2006 as gasheerstad van die Olimpiese Winterspele op, en saam met die uitbou van die infrastruktuur skep internasionale argitekte soos Renzo Piano, Gae Aulenti en Arata Isozaki nuwe argitektoniese hoogtepunte.
Geskiedenis
Die naam van die stad is afgelei van die Keltiese woord tau ("berge"), terwyl sy huidige Italiaanse naam letterlik "bulletjie" beteken. Die etimologiese oorsprong verwys egter na die voor-Romeinse bewoners van die gebied, die Taurini. Weens hulle verering van die bul, die simbool van die god Api, staan hulle dorp ook as Taurasia bekend. Die eerste skriftelike rekord oor die dorp dateer uit die jaar 218 v.C. en berig van die beleg en verwoesting van Taurasie deur Hannibal se troepe.
In die 1ste eeu v.C. rig die Romeine 'n militêre kamp (Castra Taurinorum) in die gebied op, wat later ter ere van Augustus na Augusta Taurinorum herdoop is en teen hierdie tydperk sowat 5 000 inwoners het. Die moderne stad bewaar nog steeds die Romeinse straatrooster.
Ná die neergang van die Romeinse Ryk verower die Langobarde Turyn in 569, later die Franke onder Karel die Grote (774). Turyn word die setel van 'n Frankiese graaf, en sy opvolgers begin geleidelik hul mag oor die hele provinsie uitbrei.
Na 'n tydperk van onluste, wat gekenmerk word deur die magstryd tussen keisers, grawe, biskoppe en landelike adel oorhandig keiser Frederik I Barbarossa die stad in 1159 aan die plaaslike biskoppe, wat tot 1225 ook as politieke heersers op. Teen die einde van die 13de eeu word die stad by die hertogdom Savoie ingelyf. In die 15de eeu word Turyn van 'n groot aantal tuine en paleise voorsien en kry in 1404 ook sy eie universiteit.
Emanuele Filiberto, genoem die Ysterkop, verklaar Turyn in 1563 tot die hoofstad van Savoie; die Koninklike Paleis (Palazzo Reale), die via Po (Postraat) en die Piazza San Carlo (Sint-Karlspaleis) dateer uit hierdie tydperk.
Franse troepe beleër die stad in die jaar 1706, maar slaag ook na 117 dae nie daarin om dit in te neem nie. Met die Verdrag van Utrecht word die Koninkryk Sardinië by Savoie ingelyf, en Turyn met 'n destydse bevolking van sowat 90 000 mense word deur die argitek Filippo Juvarra met 'n aantal nuwe geboue voorsien om sy nuwe status as Europese hoofstad te beklemtoon.
Ná 'n kort besetting deur Napoléon Bonaparte se troepe beywer die stad hom vir die vereniging van die talle klein Italiaanse state. Danksy die opening van die Fréjus-tonnel word Turyn ook 'n belangrike vervoersentrum met 250 000 inwoners.
Turyn word in 1861 die hoofstad van die Verenigde Italië, wat in dieselfde jaar uitgeroep is. In 1865 word die setel van die regering na Florence verskuif. In 1870 word Rome uiteindelik tot hoofstad van Italië verklaar. Ondanks sy afnemende politieke invloed groei Turyn vinnig tot 'n nywerheidsentrum en word die hoofkwartier van motorvervaardigers soos FIAT (1899) en Lancia (1909).
Die tydperk na die Eerste Wêreldoorlog word onder meer deur konflikte tussen die plaaslike nyweraars en werkers gekenmerk; die besetting van die Lingotto-fabriek in die jaar 1920 is die hoogtepunt van 'n reeks stakings.
Die nywerhede word na die Tweede Wêreldoorlog verder ontwikkel en lok duisende arbeiders uit die arm suidelike gebiede van Italië na Turyn, wat in 1960 reeds een miljoen inwoners het. Dit bereik sy grootste bevolkingstal van 1,5 miljoen in 1975.
Turyn se nywerhede deurleef in die tagtigerjare 'n moeilike tyd, en ondanks die voortgesette groei van die metropolitaanse gebied verloor die stad baie inwoners. Danksy die Olimpiese Winterspele van die jaar 2006 het die stad aansienlik verander en 'n aantal groot projekte soos die bou van 'n moltreinnetwerk aangepak. Die beroemde Palazzo Reale is gerestoureer, terwyl die Piazza Castello nou as 'n wandelstraat dien en tot die nuwe hart van die ou stadskern begin ontwikkel.
Geografie
Turyn is in Noordwes-Italië geleë. Dit word in die weste en noorde deur die Alpe omring en in die suide deur die Monferratoheuwels. Vier groot riviere vloei deur die stad: Die Po en twee takriviere, die Dora Riparia (uit die Keltiese duria wat "water" beteken, later deur die Romeine na "Duria Minor" verander) en die Stura di Lanzo, en die Sangone.
Nywerheid
Turyn is 'n beduidende industriële sentrum. Die stad is in besonder bekend as die setel vir die motorvervaardiger Fiat (Fabbrica Italiana di Automobili Torino), wat in 1899 daar gestig en tans die grootste industriële onderneming in Italië is. 'n Ander beroemde motorvervaardiger in die stad is Lancia, wat in 1906 gestig is en in 1969 deur Fiat oorgeneem is. 'n Aantal ondernemings soos SKF, Dayco, Bertone, Italdesign-Giugiaro en Pininfarina spits hulle op die vervaardiging van motoronderdele en op motorontwerp en -stilering toe.
Die Lingotto-Gebou was voorheen een van die grootste motorfabrieke ter wêreld en is omskep in 'n konsertgebou, kunsgalery, hotel en kultuur-, konvensie- en winkelsentrum. Die Lingotto staan ook bekend vir die toetsbaan vir nuwe motormodelle op sy dak.
Ander ondernemings, wat in Turyn gevestig is, is Invicta (gestig in 1821), Superga en Robe di Kappa (sportklere); De Fonseca (skoene); Borbonese (leerware); Lavazza (koffie en espresso); Martini (alkoholiese dranke); Peyrano en Caffarel (lekkergoed); Einaudi, Utet, Sei, Allemandi en Bollati Boringhieri (uitgewers). Ook belangrik is die lug- en ruimtevaartonderneming Alenia.
Die klemtoon van Turyn se ekonomie lê tans op navorsing en hoëtegnologie. Naas die motorvervaardiging en die tekstielbedryf begin ook die inligtingsbedryf, telekommunikasie, industriële outomatisering en robottegnologie 'n groter rol speel. Die sentrale ligging van die stad en uitstekende pad-, spoorweg- en lugverbindings met Europese en oorsese sentrums verseker dat Turyn se nywerhede tot die belangrikste Italiaanse uitvoerders behoort, en baie buitelandse ondernemings het hulle Italiaanse hoofkwartiere in die stad gevestig.
Vervoer
Die stad beskik oor drie treinstasies, Porta Nuova, tans die hoofstasie van Turyn, Porta Susa en Lingotto, en danksy die nuwe spoorlyn van Milaan na Novara ook oor 'n hoësnelheidstreinverbinding met Milaan en sy internasionale lughawe Malpensa. 'n Bykomende verbinding met die Franse metropool Lyon word beplan.
Turyn se nuwe outomatiese moltreinnetwerk, die Metropolitana di Torino, is op 4 Februarie 2006 ter geleentheid van die Olimpiese Winterspele ingewy.
Kookkuns
Turyn en Piëmont is eersterangse sentrums van die kookkuns, wat onder meer deur 'n sterk Franse invloed gekenmerk word. Turynse sjokolade is vir die eerste keer in die 17de eeu vervaardig en is deur die eeue heen tot 'n luukse snoepery ontwikkel, wat met plaaslike nougat en haselneute verfyn en onder meer as pralinees aangebied word.
Gianduiotto, 'n soort nougat, is die mees bekende Turynse sjokolade-spesialiteit. Sy kenmerke is die ongewone vorm van 'n boot, wat onderstebo gedraai het, en die goue of silwerkleurige blinkpapier van sy verpakking. Gianduiotto se hoofbestanddele is suiker, kakao en haselneutdeeg. Die uitvinding van hierdie spesialiteit word aan ene Michele Prochet toegeskryf, wat in 1865 vir die eerste keer heeltemaal fyngemaalde haselneute vir sy sjokolade gebruik het.
Die Italiaanse skrywer Astigiano Bruno Gambarotta het selfs sy parodie op die Amerikaanse blitsverkoperboek The Da Vinci Code, "Il Codice Gianduiotto", aan die Gianduiotto-sjokolade gewy.
Die Turynse sjokoladeroom Nutella geniet eweneens wêreldfaam. Maar ook die plaaslike vermoet-soorte, veral Martini ('n handelsmerk van die Turynse stokery Martini & Rossi) en Cinzano, en bicerin (wat in Piëmontees letterlik "glasie" beteken), 'n koffiespesialiteit, wat van espresso, kakao en slagroom gemaak en in 'n spesiale ronde glas bedien word, is wêreldwyd bekend. Die Turynse vervaardiger Lavazza is een van die belangrikste verskaffers van espresso ter wêreld.