Iers-Gaelies: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Content deleted Content added
Voyageur (besprekings | bydraes)
Voyageur (besprekings | bydraes)
Lyn 60: Lyn 60:
Twee faktore - die groot aantal moedertaalsprekers en die ryk kulturele lewe van Connemara - het daartoe bygedra dat Connacht-Iers (''Gaeilge Connacht'') tans die gunsteling-dialek van leerders is. Connacht-Iers, soos dit in die Mayo-Gaeltacht in en rondom die gelyknamige nedersetting gebesig word, toon sekere invloede van Donegal- of Ulster-Iers (''Gaeilge Uladh'') aangesien baie sprekers van die dialek hulle hier vroeër gevestig het, maar verkeer in 'n swakker posisie weens die kleiner aantal moedertaalsprekers.
Twee faktore - die groot aantal moedertaalsprekers en die ryk kulturele lewe van Connemara - het daartoe bygedra dat Connacht-Iers (''Gaeilge Connacht'') tans die gunsteling-dialek van leerders is. Connacht-Iers, soos dit in die Mayo-Gaeltacht in en rondom die gelyknamige nedersetting gebesig word, toon sekere invloede van Donegal- of Ulster-Iers (''Gaeilge Uladh'') aangesien baie sprekers van die dialek hulle hier vroeër gevestig het, maar verkeer in 'n swakker posisie weens die kleiner aantal moedertaalsprekers.


Ulster-Iers word hoofsaaklik in Noord-Ierland aangeleer; historiese moedertaalgebiede, waar die variant oor die eeue heen gebesig is, is egter beperk tot Donegal, vandaar die alernatiewe benaming Donegal-Iers. Ulster-Iers toon invloede van Skots-Gaelies.
Ulster-Iers word hoofsaaklik in Noord-Ierland aangeleer; historiese moedertaalgebiede, waar die variant oor die eeue heen gebesig is, is egter beperk tot Donegal, vandaar die alternatiewe benaming Donegal-Iers. Ulster-Iers toon invloede van Skots-Gaelies.


As moeder- of eerste taal word Iers slegs in dialekvorm gepraat, en daar bestaan geen gesproke Standaardiers wat natuurlik ontwikkel het nie. Die Ierse staat het egter die inisiatief geneem om 'n standaardvorm van Iers-Gaelies (''An Caighdeán Oifigiúil'') te skep wat sedert 1948 as eerste ampstaal dien. Dit is ook die variant wat deur leerders en ander persone aangeleer en gebesig word, dikwels vermeng met 'n dialek wat hulle daarnaas aangeleer het. Vir Standaardiers is 'n verskeidenheid neologismes geskep wat nie in die historiese dialekte bestaan nie en waarna moedertaalsprekers dus as "Boek-Iers" verwys. Moedertaal-/dialeksprekers sal hulle dikwels liefs vermy en eerder die Engelse term gebruik.
As moeder- of eerste taal word Iers slegs in dialekvorm gepraat, en daar bestaan geen gesproke Standaardiers wat natuurlik ontwikkel het nie. Die Ierse staat het egter die inisiatief geneem om 'n standaardvorm van Iers-Gaelies (''An Caighdeán Oifigiúil'') te skep wat sedert 1948 as eerste ampstaal dien. Dit is ook die variant wat deur leerders en ander persone aangeleer en gebesig word, dikwels vermeng met 'n dialek wat hulle daarnaas aangeleer het. Vir Standaardiers is 'n verskeidenheid neologismes geskep wat nie in die historiese dialekte bestaan nie en waarna moedertaalsprekers dus as "Boek-Iers" verwys. Moedertaal-/dialeksprekers sal hulle dikwels liefs vermy en eerder die Engelse term gebruik.

Wysiging soos op 10:58, 22 September 2016

Iers-Gaelies
Gaeilge na hÉireann
Gepraat in: Flag of Ireland Ierland (538 283)
Vlag van Verenigde Koninkryk Verenigde Koninkryk (95 000)
Vlag van Verenigde State van Amerika Verenigde State (25 000) 
Gebied: Wes-Europa
Totale sprekers: 355 000 moedertaal- of ander sprekers wat die taal vlot kan praat(1983)[1]
538 283 gereelde sprekers (2006)
1 860 000 met kennis van die taal (2006) 
Rang: 193
Taalfamilie: Indo-Europees
 Kelties
  Eiland-kelties
   Goideliese
    Iers-Gaelies 
Skrifstelsel: Latynse alfabet (Ierse variant) 
Amptelike status
Amptelike taal in: Flag of Ireland Ierland
Vlag van Noord-Ierland Noord-Ierland (VK)
Flag of Europe Europese Unie
Permanente Noord-Amerikaanse Gaeltacht
Gereguleer deur: Foras na Gaeilge
Taalkodes
ISO 639-1: ga
ISO 639-2: gle
ISO 639-3: gle 
Verspreiding van Iers-Gaelies

Die Ierse taal (Iers: Gaeilge of Gaeilge na hÉireann, "Iers-Gaelies") vorm saam met Skots-Gaelies en Manx-Gaelies, die taal van die Eiland Man, die Gaeliese of Goideliese groep van die Keltiese tale. Die woord "Goidelies" is afgelei van die Oud-Ierse goídel "Ier".

Persentasie verspreiding van Iers-Gaelies as eerste of tweede taal in Ierland.

Iers is die oudste taal van die Goideliese groep en bestaan reeds in die vroeë Middeleeue as 'n literêre taal, terwyl Skots en Manx voor die sewentiende eeu nie as selfstandige skryftale beskou word nie.

Iers is vandag danksy sy historiese rol as nasionale taal die eerste ampstaal (an phríomhtheanga oifigiúil) van die Republiek van Ierland, en sowat 1,6 miljoen van die 4,1 miljoen burgers kan tans Iers praat. Daar is ook enkele duisend Ierssprekers in Noord-Ierland, die Verenigde State, Kanada en Australië. Volgens 'n besluit, wat deur die Europese Ministers van Buitelandse Sake op 13 Junie 2005 geneem is, het Iers op 1 Januarie 2007 ook een van die amptelike tale van die Europese Unie geword.

Behalwe vir klein gebiede in die weste van die Ierse eiland (die sogenaamde Gaeltachtaí) - veral in Waterford, Wes-Kerry, Wes-Cork, Connemara, Mayo en Donegal (Ulster, Noord-Ierland) - word Iers nie meer as moedertaal gepraat nie en is grootliks deur Engels verdring. Iers is die daaglikse omgangstaal vir sowat 120 000 mense. 'n Bykomende 165 000 sprekers in Noord-Ierland en 25 000 in die Verenigde State besig Iers óf as hulle huistaal óf het 'n behoorlike kennis daarvan.

Taalgeskiedenis

Straatbord in Ierland

Die oudste bekende inskripsies in die sogenaamde Ogham-skrif dateer uit die 4de eeu n.C., die tydperk van die argaïese Ierse taal. Tydens hierdie periode het drie belangrike verskynsels vir die eerste keer opgetree: die apokopee (woordverkorting), die sinkopee (die weglating van 'n beklemtoonde klinker binne 'n woord) en die palatalisering (die aanpassing van 'n medeklinker aan die opvolgende klinker).

Tussen 600 en 900 is in Ierland die Oud-Ierse vorm van die taal gepraat, wat in 'n hoë mate as eenheidstaal dwarsoor die eiland gestandaardiseer is en deur 'n hoogs ontwikkelde fleksie gekenmerk word. Ierse en Skotse monnike, wat as sendelinge vir 'n tyd lank op die Europese vasteland gebly het, het 'n aantal Latynse leenwoorde saamgebring.

'n Padteken in die Ierse graafskap Waterford

Die Wiking-aanvalle vanaf die einde van die 8ste eeu en die stigting van Skandinawiese nedersettings in die kusgebiede (soos Dublin) het die oorgang na die Middelierse taal (900 tot 1200) begin inlui. Met die maatskaplike en politieke omwentelings het die taal sy eenvormigheid kwytgeraak. 'n Aantal afwykende spellings en grammatikale veranderings soos die verlies van die neutrum (onsydige geslag) en die vereenvoudiging van die fleksie word aan die onluste van die tyd toegeskryf.

Verspreiding van Iers-Gaelies in 1871.

Met die inval van die Noormanne vanaf die jaar 1169 het die vroeë Nieu-Ierse periode van die taal begin. Die verdrywing van die laaste Iers-Gaeliese adellikes in die 17de eeu het aan die beginpunt van die Nieu-Ierse taalontwikkeling gestaan. Met die industrialisering en verstedeliking vanaf die laat 18de eeu het groot dele van die oorspronklik Ierstalige plattelandse bevolking verengels, en tussen 1835 en 1891 het die aantal Ierssprekendes van sowat vier miljoen tot slegs 680 000 gedaal.

Vandag het sowat 1,2 miljoen mense kennis van die Ierse taal, en Iers is 'n verpligte skoolvak vir leerlinge, alhoewel dit buite die Gaeltachtaí nouliks as omgangstaal gepraat word. Straatborde en wetgewing is tweetalig. Daar is Ierstalige koerante, tydskrifte, radioprogramme en 'n televisieprogram. Die kulturele lewe verseker dat die betekenis van die Ierse taal steeds groter is as die aantal moedertaalsprekers sou laat vermoed.

Dialekte

Die Ierse taal word in twee groot dialekgroepe verdeel:

Suidelike groep:

  • East Munster (in die omgewing van Waterford),
  • West Munster (in die omgewing van Cork en Kerry).

Noordelike groep:

  • Connacht (in die omgewing van Galway en Mayo),
  • Ulster (in Donegal).

Hierdie hoofdialekte kan verder verdeel word in plaaslike variante. Almal vorm 'n kontinuüm sodat sprekers van dialekte in Noord-Mayo maklik met dialeksprekers in die aangrensende Suid-Donegal kan kommunikeer. Die dialek van West Munster word in fonetiese opsig as die maklikste beskou wat deur vreemdetaalsprekers aangeleer kan word. Dit is daarnaas ten nouste verwant met die taal wat 17de en 18de eeuse digters in Munster in hul werke gebruik het. Hul digkuns word as die laaste oorblyfsel van die ou Iers-Gaeliese literêre tradisie beskou.

So was Munster-Iers (Gaeilge na Mumhan) vroeër die gewildste variant van Iers waarop ook die meeste skool- en leerboeke gesteun het. Kenmerkend is die afwykende klemtoon wat hier soms nie op die eerste lettergreep val nie, maar op die sillabe met 'n lang klinker - iets wat aan Normandies-Franse invloed toegeskryf word aangesien Normandiese setlaars hulle in die middeleeue veral in die Suid-Ierse Munster gevestig het.

Twee faktore - die groot aantal moedertaalsprekers en die ryk kulturele lewe van Connemara - het daartoe bygedra dat Connacht-Iers (Gaeilge Connacht) tans die gunsteling-dialek van leerders is. Connacht-Iers, soos dit in die Mayo-Gaeltacht in en rondom die gelyknamige nedersetting gebesig word, toon sekere invloede van Donegal- of Ulster-Iers (Gaeilge Uladh) aangesien baie sprekers van die dialek hulle hier vroeër gevestig het, maar verkeer in 'n swakker posisie weens die kleiner aantal moedertaalsprekers.

Ulster-Iers word hoofsaaklik in Noord-Ierland aangeleer; historiese moedertaalgebiede, waar die variant oor die eeue heen gebesig is, is egter beperk tot Donegal, vandaar die alternatiewe benaming Donegal-Iers. Ulster-Iers toon invloede van Skots-Gaelies.

As moeder- of eerste taal word Iers slegs in dialekvorm gepraat, en daar bestaan geen gesproke Standaardiers wat natuurlik ontwikkel het nie. Die Ierse staat het egter die inisiatief geneem om 'n standaardvorm van Iers-Gaelies (An Caighdeán Oifigiúil) te skep wat sedert 1948 as eerste ampstaal dien. Dit is ook die variant wat deur leerders en ander persone aangeleer en gebesig word, dikwels vermeng met 'n dialek wat hulle daarnaas aangeleer het. Vir Standaardiers is 'n verskeidenheid neologismes geskep wat nie in die historiese dialekte bestaan nie en waarna moedertaalsprekers dus as "Boek-Iers" verwys. Moedertaal-/dialeksprekers sal hulle dikwels liefs vermy en eerder die Engelse term gebruik.

Naas die tradisionele Gaeltachtaí is daar sedert die 1950's nog twee baie klein Ierse taaleilande, Rath Cairne en Baile Ghib, in die graafskap Meath noordwes van Dublin wat as 'n soort taalkundige toetsgebied dien. Hier is Ierssprekers uit Connemara met finansiële steun van die regering gevestig om die lewensvatbaarheid van Ierse taaleilande naby 'n groter stad soos Dublin te toets.

Alfabet en spelling

'n Ierse drukskrif (Duibhlinn) met diakritiese tekens

Tans word die Latynse alfabet (Cló Rómhánach) as die algemene Ierse skryfstelsel gebruik. Maar nog tot die middel van die 20ste eeu is talle boeke en dokumente in die tradisionele Ierse unsiaalskrif gedruk wat oorspronklik uit die Latynse kapitale-alfabet ontwikkel is. Dit word tans nog vir dekoratiewe doeleindes gebruik.

Die Ierse unsiaalskrif was vanaf die 7de eeu n.C. in gebruik en is later aangepas om as drukskrif te dien. Kenmerkend is dat slegs vir r en s besondere hoofletters ontwikkel is. Lenisies (sogenaamde aanvangsmutasies van medeklinkers) word deur 'n diakritiese punt (buailte) aangedui, terwyl in die Latynse spelling 'n h as postposisie gebruik word. Die historiese name van unsiaalletters is van bome afgelei, maar word tans nie meer gebruik nie.

Nog ouer as die unsiaal- is die sogenaamde Ogham-skrif wat waarskynlik tussen die 3de en 6de eeu n.C. in gebruik was. Slegs inskripsies op stene het bewaar gebly, maar navorsers neem aan dat tekste ook in hout ingegraveer is.

Moderne Iers het vyf kort (a, e, i, o, u) en vyf lang klinkers (á, é, í, ó, ú). Daar is dertien medeklinkers (b, c, d, f, g, h, l, m, n, p, r, s, t), terwyl alle ander Latynse konsonante slegs in vreemde en ontleende woorde voorkom (soos byvoorbeeld in jíp "jeep", x-ghathú "x-strale").

Die letter h, wat selfstandig slegs in vreemde of leenwoorde (soos byvoorbeeld hata "hoed", van Engels hat; halla "saal", van Engels hall) voorkom, vervul 'n besondere funksie in Ierse spelling. Dit kom in bepaalde sinsboukonstruksies voor klinkers voor of word gebruik om die lenisie of aanvangsmutasie aan te dui.

In die spellingshervorming van 1948 is voorsiening vir 'n aantal aanpassings gemaak waarvolgens stom medeklinkers weggelaat word en 'n gemeenskaplike skryfwyse vir alle dialekte ingevoer is.

Ou spelling Nuwe spelling Uitspraak (IFA) Afrikaans
biadh bia biɘ voedsel, kos
Gaedhilge Gaeilge ɡeːliŋ die Ierse taal
Nodlaig Nollaig noliɡ Kersfees

Klemtoon

Die hoofklem val in Iers gewoonlik op die eerste lettergreep, en dit is só sterk dat alle volgende onbeklemtoonde lettergrepe nog slegs as 'n schwa uitgespreek word. Daar is egter uitsonderings in die dialek van West Munster:

  • Indien die tweede lettergreep lank uitgespreek word (soos deur 'n diakritiese teken aangedui word), dra dit ook die hoofklem, soos in cailín, garsún; met uitsondering van 'n aantal werkwoorduitgange.
  • Indien die eerste twee lettergrepe kort en die derde lank uitgespreek word, val die hoofklem op die derde lettergreep, soos in amadán.
  • In gevalle waar die tweede lettergreep die -ach-lettergroep bevat en geen lettergreep lank uitgespreek word nie, dra die tweede lettergreep die hoofklem, soos in coileàch, beannàcht (die diakritiese teken word hier net ter verduideliking van die hoofklem gebruik en kom nie in geskrewe Iers voor nie).

Woordelys Afrikaans-Iers

Afrikaans Iers-Gaelies
melk bainne
boek leabhar
bottel buidéal
deur doras
dorp sráidbhaile
Dublin Baile Átha Cliath
Engels (taal) Béarla
geld airgead
Ierland Éire
kat cat
melk bainne
seun garsún
skip long
son grian
stad cathair
venster fuinneog
vis iasc
water uisce
woord focal
een a haon
twee a dó
drie a trí
vier a ceathair
vyf a cúig
ses a sé
sewe a seacht
agt a hocht
nege a naoi
tien a deich


Gaelies in popkultuur

Die bekroonde solosangeres, Enya, sing baie van haar liedere in Gaelies.

Verwysings

Eksterne skakels

Wikipedia
Wikipedia
Sien gerus Wikipedia se uitgawe in Iers-Gaelies


Indo-Europese tale: Kentum-tale: Kelties
Eiland-Keltiese tale
Goidelies: Iers-Gaelies | Skots-Gaelies (SkotlandKanada) | Manx-Gaelies | Galweegse-Gaelies †
Britonies: Wallies | Kornies | Bretons | Cumbries † | Piekties †
Vasteland-Keltiese tale
Vasteland-Keltiese tale: Gallies †: | Leponties † | Galaties †
Keltiberies †
Gemengde Tale
Gemengde Tale: Shelta | Bungee †
Uitgestorwe