Nieu-Seeland

New Zealand
Aotearoa
Nieu-Seeland

Vlag Wapen
Volkslied: God Defend New Zealand God Save the Queen
Hoofstad	Wellington 41°17′S 174°27′O
Grootste stad	Auckland 36°50′S 174°44′O
Amptelike tale	Engels (96,1%) Māori (3,7%) Nieu-Seelandse gebaretaal (0,5%)1
Regering • Monarg • Goewerneur-generaal • Eerste minister	Unitêre parlementêre grondwetlike monargie Elizabeth II Patsy Reddy John Key
Onafhanklikheid Onafhanklikheid • Verantwoordelike regering • Dominion • Statuut van Westminster • Goedgekeur • De jure onafhanklikheid • Grondwet van 1986	van die Verenigde Koninkryk 7 Mei 1856 26 September 1907 11 Desember 1931 25 November 1947 10 Desember 1947 13 Desember 1986
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	268 021 km2  (75ste) 103 483 myl2 1,6
Bevolking  - 2016-skatting  - 2013-sensus  - Digtheid	4 720 012 (123ste) 4 242 048 17,2 / km2 (205de) 44,4 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2016-skatting $173,2 miljard $36 950
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2016-skatting $169,9 miljard $36 254
MOI (2014)	0,913 (9de)  –  baie hoog
Gini (2014)	33,0 –  medium
Geldeenheid	Dollar (NZD)
Tydsone  - Somertyd	NZST (UTC+12) NZDT (September tot April) (UTC+13)
Internet-TLD	.nz
Skakelkode	+64
1. As huistale: immigrantetale, waaronder Afrikaans 0,6%

Nieu-Seeland (Engels: New Zealand [njuːˈziːlənd] , Māori: Aotearoa [aɔˈtɛaɾɔa]) is 'n land gevorm deur twee hoofeilande en 'n aantal kleiner eilande in die suidwestelike Stille Oseaan. 'n Algemene Māorinaam vir Nieu-Seeland is Aotearoa, algemeen vertaal as Land van die Lang Wit Wolk. Nieu-Seeland staan bekend vir sy isolasie: die land word deur die Tasmansee, wat ongeveer 2 000 kilometer wyd is, van sy noordwestelike buurland Australië geskei. Die naaste buurlande is Nieu-Kaledonië, Fidji en Tonga in die noorde en Antarktika in die suide. Weens sy afgeleë ligging was Nieu-Seeland – behalwe vir Antarktika – die laaste groot landmassa waar mense hulle gevestig het.

Nasa-Satellietbeeld van Nieu-Seeland in 2002

Nieu-Seeland kan nog in geografiese nog in kulturele opsig by 'n bepaalde vasteland gereken word: die land lê gedeeltelik op die Australiese asook die Pasifiese Plaat en toon sowel ooreenkomste met die hoofsaaklik Europese kultuur van Australië asook die Polinesiese gedeelte van Oseanië. Die eilandnasie vorm die westelike punt van die Polinesiese Driehoek. Nieu-Seeland is 'n koninkryk in die Gemenebes van Nasies met 'n demokraties-parlementêre grondwet.

Nieu-Seeland verskil van ander nywerheidslande deur sy ongewone ekonomiese struktuur – die belangrikste sektore is land- en bosbou, voedselverwerking en toerisme. Dikwels word na Nieu-Seeland as 'n "groen eiland" verwys, veral vanweë sy lae bevolkingsdigtheid, sy ongeskonde natuur asook sy veelsydige en – danksy die geïsoleerde ligging – unieke flora.

Van Nieu-Seeland se vier miljoen inwoners woon rofweg drie miljoen op die Noordeiland en een miljoen op die Suideiland. Hierdie eilande is onder die grootste in die wêreld en die gekombineerde landarea is vergelykbaar met die Britse Eilande of Colorado. Tesame met Aotearoa, was 'n ander Māorinaam vir Nieu-Seeland Niu Tireni, 'n transliterasie van die Engelse naam.

Ander eilande het veel kleiner bevolkings en dek baie minder landarea. Die belangrikste van hierdie eilande is:

• Stewart-eiland (suid van die Suideiland), die derde grootste eiland volgens landarea met 'n bevolking van sowat 400.
• Waiheke-eiland, 'n eiland in Auckland se Haurakibaai, en met sowat 7000 mense (veel meer in die somer), die derde mees dig bewoonde eiland in Nieu-Seeland.
• Groot Barrière-eiland, oos van die Haurakibaai
• Chatham-eilande, 'n afgeleë groep eilande met 'n bevolking van sowat 750.

Daar is meer Māori-stamme op die Noord- as op die Suideiland. Veral sedert die 1990's het 'n groot aantal Suid-Afrikaanse immigrante hulle in Nieu-Seeland gevestig. Tans is meer as 40 000 Nieu-Seelanders in Suid-Afrika gebore, maar ook sowat 18 000 Amerikaners het 'n nuwe tuiste in die Pasifiese eilandnasie gevind.

Etimologie

James Cook se kaart van Nieu-Seeland in 1769

Die westelike kus van Nova Zeelandia op 'n kaart van 1657

Aotearoa (wat letterlik vertaal as "land van die lang wit wolk") is die huidige Māori-naam vir Nieu-Seeland en word ook gebruik in Nieu-Seelandse Engels. Dit is nie bekend of die Māori voor die aankoms van die Europeërs reeds enige benaming gebruik het wat na die hele land verwys het – oorspronklik is net die Noordeiland Aotearoa genoem. Op 13 Desember 1642 het Abel Tasman Nieu-Seeland ontdek en dit – met die veronderstelling dat dit Vuurland, die mees suidelike punt van Suid-Amerika, sou wees – State Landt genoem.

In 1645 het Nederlandse kartograwe die eilande na die provinsie Zeeland Nova Zeelandia vernoem. Hierdie benaming is deur die Britse ontdekkingsreisiger James Cook in 1769 verengels na New Zealand.

Die Māori het verskeie tradisionele name vir die twee hoofeilande, insluitend Te Ika-a-Māui (die vis van Māui) vir die Noordeiland en Te Wai Pounamu (die water van Greenstone) of Te Waka o Aoraki (die kano van Aoraki) vir die Suideiland. Vroeë Europese kaarte verwys na die eilande as Noord (Noordeiland), Middel (Suideiland) en Suid (Stewart-eiland / Rakiura). Sedert 1830 gebruik kaarte die terme Noord en Suid om die twee grootste eilande van mekaar te onderskei en sedert 1907 is dit die aanvaarde norm. Die New Zealand Geographic Board het in 2009 ontdek dat die name van die twee eilande nog nooit geformaliseer is nie, maar daar is nou planne om dit te doen. Daar word oorweeg om ook geskikte Māoriname vas te lê, met Te Ika-a-Māui en Te Wai Pounamu as die mees waarskynlike keuse volgens die voorsitters van die Māori-taalkommissie.

Geografie

Ligging

'n Ortografiese projeksie met die Bounty-eilande as sy middelpunt

Nieu-Seeland en die Subantarktiese eilandgroepe

Nieu-Seeland is suid van die ewenaar op die Suidelike Halfrond geleë, en sy eilande vorm afgeleë gebiede in die suidwestelike Stille Oseaan. Gewoonlik word die land by Oseanië gereken (veral wanneer hierdie geografiese term ook Australië insluit), maar soms volgens 'n meer spesifieke geografiese en kulturele oogpunt ook as 'n deel van Polinesië beskou. Vanweë die kulturele ooreenkomste met Australië word Nieu-Seeland daarnaas ook by dié vasteland gereken.

Die Tasmansee, wat deel uitmaak van die Stille Oseaan, lê wes van die hoofeilande en skei Nieu-Seeland van Australië, die mees nabygeleë landmassa 1 600 kilometer wes daarvan. Die Antarktiese landmassa lê 3 000 kilometer verder suidwaarts. Kleiner state of kolonies naby Nieu-Seeland sluit Nieu-Kaledonië, Tonga en Fidji in die noorde in. Nieu-Seeland is die land wat die verste van Sentraal-Europa af lê; dele van die land is op die aardbol net teenoor Spanje geleë en vorm dus sy antipode.

Naas die twee hoofeilande, Noord- en Suideiland, is daar meer as 700 kleiner eilande. Die hoofeilande, waarna dikwels ook as die Nieu-Seelandse vasteland (Mainland New Zealand) verwys word, word deur die Cook-seestraat, waarvan die nouste punt maar 23 kilometer wyd is, van mekaar geskei. Baie van die kleiner eilande soos Stewart Island, wat dikwels nog by die Nieu-Seelandse Mainland gereken word, die Great Barrier Island en die digbevolkte Waiheke Island is binne 'n radius van vyftig kilometer van die hoofeilande se kuslyn af geleë.

Net die Kermadec-eilande 1 000 kilometer noord van die Noordeiland, die Chatham-eilande (wat 700 kilometer oos van die Noordeiland naby die Internasionale Datumgrens geleë is) en die vyf Sub-Antarktiese eilandgroepe – Auckland, Campbell, Antipodes, Snares en Bounty – meer as 200 kilometer suid van die Suideiland maak nie deel uit van die hoofeilande se argipel nie. Die Noordeiland is heeltemaal op die Australiese Plaat geleë, terwyl die Suideiland sowel deel uitmaak van die Australiese asook die Pasifiese Plaat. Die twee hoofeilande was gedurende die laaste Ystydperk nog met mekaar verbind. Net soos Ysland kan hulle derhalwe ook as 'n selfstandige vasteland beskryf word aangesien hulle destyds nog albei op twee plate geleë was.

Nieu-Seeland maak amptelik aanspraak op die Ross-gebied in Antarktika wat eweneens 'n reeks kleiner eilande behels; volgens die Antarktiese Ooreenkoms word Nieu-Seeland se aanspraak egter op internasionale vlak nie erken nie. Daarnaas maak Tokelau as 'n afhanklike gebied deel uit van Nieu-Seeland, terwyl die Cookeilande en Niue as selfregerende gebiede op die grondslag van vrye assosiasie met Nieu-Seeland verbind is. Hierdie eilandgroepe word gevolglik in aparte artikels behandel.

Nieu-Seeland se totale oppervlakte beloop 268 680 vierkante kilometer; die land is sodoende ietwat kleiner as Italië of die Filippyne, maar ietwat groter as die Verenigde Koninkryk. Terwyl die hoofeilande in oos-westelike rigting maksimaal 450 kilometer wyd is, strek hulle langs hul hoofas in noord-oostelike rigting oor 'n afstand van meer as 1 600 kilometer. Die kuslyn het 'n lengte van 15 134 kilometer. In vergelyking met sy landmassa het Nieu-Seeland relatief uitgestrekte territoriale waters met 'n oppervlakte van 167 653 vierkante kilometer en een van die wêreld se grootste eksklusiewe ekonomiese sones (EES) met 3 931 136 vierkante kilometer.

Geologie

Geologiese kaart van die kontinent Seeland

Die Taupomeer op die Noordeiland is in 'n caldera geleë wat meer as 20 000 jaar gelede tydens die uitbarsting van 'n supervulkaan gevorm is

Die Pohutu-geyser in Whakarewarewa

Soos die meeste huidige landmassas op die Suidelike Halfrond het ook Nieu-Seeland tot sowat 200 miljoen jaar gelede deel uitgemaak van die prehistoriese Gondwana-vasteland, 'n reusagtige vasteland op die Suidelike Halfrond wat vanuit die westelike Suid-Amerika oor Afrika en Australië tot by die westelike Stille-Oseaangebied gestrek het. Dit is nie presies bekend wanneer die huidige Nieu-Seeland homself van die landmassa, wat tans Antarktika vorm, losgewikkel het nie, maar deskundiges reken dat hierdie proses gedurende die Kryt, rofweg 85 miljoen jaar gelede, of selfs vroeër al aan die gang was – en wel voordat ook Australië van Gondwana losgebreek het.

Nieu-Seeland was voortaan 'n geïsoleerde argipel, 2 000 kilometer van Australië en 8 000 kilometer van Chili af geleë – 'n gebied waarmee dit gedurende die Ystydperk via Antarktika nog verbind was. Sommige ooreenkomste ten opsigte van Nieu-Seeland se flora getuig hiervan.

Sedert hierdie periode het in Nieu-Seeland 'n flora en fauna ontwikkel wat onafhanklik van dié van ander landmassas was. In geologiese opsig het die eilande 'n rustige periode deurloop waartydens sy bergreekse aan sterk erosie blootgestel en uiteindelik volledig verweer was. Uitgestrekte, laer geleë moerasgebiede het ontstaan wat later tot steenkoolvelde omgevorm is.

Minder as 30 miljoen jaar gelede het weer 'n onstuimige geologiese periode begin, en dieper liggende gebiede het uit die see begin verrys. Nieu-Seeland se kuslyn het tydens die Mioseen 'n growwe vorm gekry wat eers in die laaste paar miljoen jare tot sy huidige gestalte ontwikkel het. Baie berge en valleie is selfs later, in die loop van die laaste 100 000 jaar, gevorm. Gedurende die Ystydperk was veral die Suideiland sterk vergletser.

Tans is Nieu-Seeland op die grenslyn tussen die Australiese en die Pasifiese Plaat geleë. Alhoewel hierdie tektoniese plate nie regstreeks teen mekaar skuur nie, oefen hulle nogtans 'n beduidende invloed op die eilandnasie uit. Hul frontale krag laat geologiese breuke ontstaan wat druk op verskillende gesteentelae uitoefen en die grond steeds verder na bowe skuif. Die tweede krag, wat langs die kante werk, lei tot sogenaamde transform-versteurings wat soms aardbewings kan veroorsaak.

Net soos ander lande, wat langs die grens van die Pasifiese Plaat geleë is, behoort ook Nieu-Seeland tot die Pasifiese Ring van Vuur. Aardbewings, breuke en vulkaniese aktiwiteit is tipiese verskynsels in hierdie gebied, en sommige van die aarde se aktiefste vulkane is in Nieu-Seeland geleë. Hierdie vulkane is beperk tot die Noordeiland, en baie van hulle is in die Taupo Volcanic Zone in die sentrum van die eiland gekonsentreer.

Al drie vulkane in die Sentrale Plato is byvoorbeeld nog aktief – die stratovulkaan Ruapehu het so onlangs as 2007 uitgebars. Die aardkors in die Bay of Plenty-gebied is so dun soos nergens anders in die wêreld nie so dat verskillende soorte geotermiese aktiwiteite soos geysers en warm fonteine hier aangetref kan word. 'n Bekende vulkaan in hierdie gebied is White Island; sy laaste groot uitbarsting was in die jaar 2000.

Benewens Taupo is daar nog 29 ander geotermale gebiede in Nieu-Seeland. Hulle is hoofsaaklik op die Noordeiland gekonsentreer, soos byvoorbeeld Northland en Hauraki Plains, maar kom ook op die Suideiland voor. Hier lê die bekende warm fonteine van Hanmer Springs.

Topografie en landskappe

Die Noordeiland

Hoofartikel: Noordeiland.

Ninety Mile Beach

Die Whanganui-rivier

Die Mahuia-rivier in die Tongariro Nasionale Park

Die Noordeiland met 'n oppervlakte van 113 729 vierkante kilometer is die mees digbevolkte eiland van Nieu-Seeland met meer as 3,1 miljoen inwoners. Hier is sowat driekwart van die totale bevolking en sowet negentig persent van die Māori-bevolking gekonsentreer, en sowel die hoofstad Wellington asook die grootste stad in die land, Auckland, is op hierdie eiland geleë.

Auckland lê op 'n landengte wat die Stille Oseaan van die Tasmansee skei en op sy nouste punt minder as twee kilometer wyd is. Aangesien Auckland grotendeels deur water omring word, word na hierdie metropool dikwels ook as die "Stad van Seile" verwys. Die stadsgebied is tussen twee natuurlike seehawens geleë en behels sowat sestig onaktiewe vulkane. Noord van Auckland se landengte lê die Noord-Aucklandskiereiland wat self uit 'n groot aantal kleiner skiereilande bestaan. Die mees noordelike hiervan is Aupouri. Die skiereiland se weskus word deur lang sandstrande, waaronder die bekende Ninety Mile Beach, en twee groot natuurlike hawens, Kaipara Harbour en Hokianga Harbour, oorheers. Die Waipoua-woud met sy beduidende kauri-bome lê suid van Hokianga.

Die ooskus van Noord-Aucklandskiereiland word deur dramatiese landskappe en talle eilande gekenmerk, alhoewel daar ook 'n aantal natuurlike seehawens voorkom soos dié van Whangarei, die grootste stad op die skiereiland, en Bay of Islands. Die heuwellandskappe in die binneland is land- en bosbougebiede.

Die administratiewe gewes Waikato is suid van Auckland geleë. Die Hakarimata-bergreeks in die ooste van Waikato gaan naby die monding van die Waikatorivier in die Tasmansee in 'n golwende heuwellandskap oor. Die Waikato Plains oos van die Hakarimata-berge is 'n laagvlakte aan weerskante van die rivier met Hamilton, die vierde grootste agglomerasie in die land, as sy beduidendste nedersetting. Die grotendeels beboste Kaimai- en Mamaku-bergreekse in die ooste skei die gewes van die gebied rondom die Bay of Plenty. Die bekende Coromandel-skiereiland is in die noorde van die baai geleë. Dit word deur die Coromandel-bergreeks met 'n maksimale hoogte van 900 meter oorheers, waarvan die Great-Barrier-eiland 'n noordelike uitloper is.

Die Sentrale Plato met sy vulkane Ngauruhoe, Tongariro en Ruapehu vorm die hartland van die Noordeiland. Die vulkane is deur Unesco as die eerste gekombineerde wêrelderfenis- en wêreldnatuurgebied aangewys en maak deel uit van die Nasionale Tongariro-park. Ruapehu is met 2 797 meter die hoogste piek op die eiland. Die Taupomeer net noord van Ruapehu, die grootste in Nieu-Seeland, is in die geografiese sentrum van die Noordeiland geleë.

Die uitgestrekte bosgebiede Kaingaroa Forest en Nasionale Te-Urewera-park oos van die meer oorheers die gebied tot by die ooskus. Hierdie streek met sy ongerepte berglandskappe is yl bevolk. Die Hikurangi, 'n berg in die Ruakumara-reeks naby die East Cape, is die hoogste piek met 1 754 meter. Die weste van die Sentrale Hoogplato is 'n gebied van beboste heuwellandskappe waardeur die Whanganui-rivier en sy talryke takriviere vloei. Die Nasionale Whanganui-park lê in die sentrum van hierdie landskap.

Wes hiervan sluit die gewes Taranaki, wat tot in die Tasmansee strek, by die heuwelland aan. Die gelyknamige vrystaande vulkaan troon met sy hoogte van 2 518 meter oor die gewes. Rondom die vulkaan strek 'n breë reënwoudgordel wat as deel van die Nasionale Egmont-park beskerming geniet. Die vrugbare gewes is 'n beduidende sentrum van die Nieu-Seelandse melkbedryf.

Suid van die Whanganui-streek lê die Manawatu-riviervlakte rondom die riviere Manawatu en Rangitikei, en die Kapiti Coast met die hoofstad Wellington in sy uiterste suide. Hierdie gebied word in die noordooste deur die bergreeks Tararua Range en in die ooste deur die Rimutaka Range begrens. Die Ruahine Range sluit in die noorde by hierdie bergreekse aan. Die Ruahine-berge maak deel uit van 'n groter bergreeks wat langs die ooskus loop. Ook die moerasagtige Wairarapa-vlakte oos van hierdie berge word in die ooste deur 'n bergagtige gebied begrens.

Noordwes hiervan lê die Hawke's Bay-streek rondom die gelyknamige baai. Naas die Ruahne- loop ook die Kaweka-bergreeks deur hierdie streek, terwyl die res daarvan deur golwende heuwellandskappe en die Wairoa-riviergebied in die noorde en die vrugbare Heretaunga-vlakte in die suide beslaan word. Noord hiervan lê die gebied rondom Gisborne wat deel uitmaak van Eastland (dikwels ook East Cape genoem).

Die Suideiland

Hoofartikel: Suideiland.

Aoraki/Mount Cook in die Suid-Alpe

Die Suideiland se oppervlakte is met 151 215 vierkante kilometer effens groter as dié van sy noordelike eweknie met 'n bevolking van sowat een miljoen. Die Māori-naam vir die eiland is Te Wahipounamo (letterlik "Plek van die Jadesteen"). Die eiland word oorheers deur die Nieu-Seelandse Alpe of Suid-Alpe wat langs sy weskus loop. Hierdie bergreeks is die hoogste in Australasië en Oseanië. Sy hoogste pieke is Mount Cook of Aoraki (3 724 meter) en Mount Tasman (3 497 meter). Hierdie bergspitse is slegs twee van altesaam 17 pieke wat meer as 3 000 meter bo seevlak rys. Sowel die mees noordelike asook die mees suidelike gebiede van die Suideiland bestaan uit laer bergreekse waarvan sommige pieke hoogtes van meer as 1 000 meter bereik.

Die West Coast-streek, 'n smal landstrook tussen die Suid-Alpe en die Tasmansee behoort tot die natstes op aarde, en sodoende loop sommige Suid-Alpegletsers, soos die Fox- en die Franz-Josef-gletser, deur alle klimaatsones tot by die reënwoudgebiede naby die kus. Die uiterste suidweste word deur indrukwekkende fjordlandskappe gekenmerk wat hier sounds genoem word. Groot dele van die suidweste word as nasionale parke beskerm en vorm gemeenskaplik die Te Wahipounamu-wêrelderfenisgebied. Die Canterbury Plains, 'n groot alluviale vlakte wat uiters geskik is vir landboudoeleindes soos veeteelt, is oos van die Suid-Alpe geleë.

Klimaat

'n Uitsig vanaf Lakeside Road, Roys Bay, Wanaka in die oggend

'n Satellietfoto, wat in Junie 2006 geneem is, toon sneeu op die Suideiland

Die 45ste suidelike breedtegraad loop deur die Suideiland sodat Nieu-Seeland halfpad tussen die ewenaar en die Suidpool geleë is. Nieu-Seeland het danksy sy ligging in die gematigde klimaatsone van die Suidelike Halfrond 'n relatief milde klimaat wat in baie opsigte as Mediterreens beskryf kan word. Daar is verskillende kleiner klimaatsones wat van subtropies in die noorde tot gematig in die suide strek, maar ook van 'n baie nat klimaat in die weste tot by die droë klimaatsone in die ooste wissel. Sentraal-Otago kan selfs as 'n woestynagtige ariede gebied beskryf word, terwyl in die gebied noord van Auckland vrugte soos lemoene en pomelos floreer. Lang, warm somers is kenmerkend vir albei hoofeilande sodat sitrusvrugte en palms ook op die Suideiland voorkom.

In die vlaktes van die Noordeiland wissel die gemiddelde temperature tussen sowat 15 °C in die winter en 25 °C in die somer. Temperature op die Suideiland is 5 tot 10 °C laer. Die hoogste temperatuur, wat ooit amptelik in Nieu-Seeland aangeteken is, was 42,4 °C in Februarie 1973 in sowel Rangiora asook Christchurch. In Junie 1995 is die laagste temperatuur ooit in die land in Ophir (Central Otago) met -21,6 °C aangeteken.

Nieu-Seeland is in 'n sone met sterk westelike winde, die sogenaamde Roaring Forties, geleë. Hierdie winde waai in hulle baan op die 40ste suidelike breedtegraad net oor drie gebiede: oor die uiterste suide van Suid-Amerika, later gedeeltelik oor die Australiese eiland Tasmanië en uiteindelik oor Nieu-Seeland. Die nou seestraat tussen die Noord- en Suideiland het 'n tregter-effek op die Roaring Forties wat tot baie hoë windsnelhede lei en gevare vir lug- en seevaart kan inhou. Magtige branders en tornado's kom eweneens voor.

Die groot massas water, wat hoofsaaklik van die Tasmansee af in die atmosfeer verdamp en wolke gevorm het, val teen die berge op die Suideiland as reën. Die gemiddelde jaarlikse neerslag aan die Suideiland se weskus is sowat 7 000 millimeter, terwyl die oostelike kant al duidelik droër is.

In sy geheel kan Nieu-Seeland se klimaat vanweë die groot watermassas rondom die eilandgroep as grotendeels maritiem beskryf word, behalwe vir die gebiede wat oos van die hoë bergreekse geleë is soos byvoorbeeld die Mackenzie-bekken en Central Otago op die Suideiland of die Rangipo-woestyn op die Noordeiland wat almal deur 'n kontinentale klimaat gekenmerk word. Hier styg die kwik in die somermaande dikwels bo 30 °C, terwyl sneeuvalle gedurende die winter gereeld voorkom.

Temperatuur Gemiddeldes in °C				Stad	Reënval Gemiddeldes in mm
Jan.	Apr.	Julie	Okt.		Jan.	Apr.	Julie	Okt.
20	16	11	15	Auckland	79	103	141	89
17	12	6	12	Christchurch	46	53	68	44
16	12	6	11	Dunedin	74	74	56	58
19	14	8	12	Wellington	78	107	142	99

Fauna en flora

Die unieke plante- en dierewêreld van Nieu-Seeland het as gevolg van die eilandgroep se geografiese afsondering oor 'n lang tydperk onafhanklik van dié van ander gebiede ontwikkel. Sy inheemse flora en fauna toon groot ooreenkomste met dié van Nieu-Kaledonië en Lord-Howe-eiland.

Flora

Die boomkruine van twee kauribome

Pōhutukawa-bome

Sowat 85 persent van alle Nieu-Seelandse plantspesies is endemies. Voor die aankoms van die eerste Māori-setlaars was nog sowat 80 persent van die land bebos, tog het ontbossing die aandeel inheemse bosse oor die eeue tot slegs 24 persent van die totale oppervlakte laat krimp. Hiervan is 77 persent tot beskermde bosgebiede verklaar. Op sowat vyf persent van die oppervlakte van Nieu-Seeland het die plaaslike bosboubedryf vinnig groeiende uitheemse boomsoorte soos radiatadenne (Pinus radiata) en Kaliforniese rooihout (Sequoia sempervirens) begin aanplant.

Belangrike inheemse woudsoorte sluit naaldbosse soos geelhoute (Podocarpaceae) of Nieu-Seelandse kauribome (Agathis australis) en loofbosse wat hoofsaaklik uit beukebome (Nothofagus) bestaan. Die meeste Nieu-Seelandse boomsoorte is immergroen. Veral die naaldbosse word gekenmerk deur epifiete soos Noordeiland-ysterhout (Metrosideros robusta), maar ook 'n klein aantal hemiparasiete wat op beukebome voorkom en verwant is met mistels in die Noordelike Halfrond.

Die kauriboom se natuurlike habitat het oorspronklik tot by die Suideiland gestrek, maar is nou beperk tot die Noordeiland se Northland-streek; verwante boomsoorte kom tans nog in Nieu-Guinee, Fidji, Nieu-Kaledonië, Maleisië en Indonesië voor. Die Nieu-Seelandse kauribosse is grotendeels deur setlaars afgekap – kaurihout was omstreeks 1800 nog die belangrikste uitvoergoed wat in die internasionale skeepsboubedryf baie gewild was. Kauribome was uiteraard geskik vir die vervaardiging van skeepsmaste, terwyl die hars van kauribome as basiese bestanddeel vir stadig-drogende lak en terpentyn gebruik is. In 1862 is vir een ton kaurigom $600 betaal, en die stadig groeiende kauribosse was binne enkele dekades byna uitgeroei.

Die silwervaring (Cyathea dealbata) is 'n nasionale simbool van Nieu-Seeland

Benede die digte wouddak kom 'n groot aantal varings voor wat meestal endemies is. Die mees beïndrukkende spesies is boomvarings (Cyatheales) wat hoogtes van meer as tien meter kan bereik. Die mees bekende varingsoort is pongas of silwervarings, die nasionale plant van Nieu-Seeland.

Daarnaas het ook verskillende palmsoorte soos byvoorbeeld nikau-palms (Rhopalostylis sapida) in Nieu-Seeland ontwikkel. Ander opvallende boomsoorte sluit die pōhutukawa (Metrosideros excelsa), Suideiland-ysterhout (Metrosideros umbellata) en die sogenaamde cabbage tree (Cordyline australis) in.

Sowat tien persent van Nieu-Seeland se oppervlakte is met inheemse oopveld-flora bedek, waaronder tussockgras, bos- en heidevelde.

Groot dele van die inheemse flora (sowat 'n derde van die totale oppervlakte van Nieu-Seeland) is tot natuurbewaringsgebiede verklaar, waaronder uitgestrekte nasionale parke en sogenaamde Forest Parks.

Fauna

'n Manlike kea-papegaai

'n Kiwi met eier in die Kauri-museum (Matakohe, Noordeiland)

Vanweë sy afgeleë ligging het Nieu-Seeland sy eie unieke ekostelsel ontwikkel. Kenmerkend vir die tydperk voor die Polinesiese kolonisasie was die gebrek aan landsoogdiere, met uitsondering van drie vlermuisspesies (twee spesies van Nieu-Seeland-vlermuise en Chalinolobus tuberculatus).

Baie van die ekologiese nisse, waarin gewoonlik soogdiere sou leef, is in Nieu-Seeland deur voëls beset. Nie-vlieënde voëlspesies het 'n buitengewoon belangrike rol op die eilandgroep gespeel, waaronder die kakapo (Strigops habroptilus), die kiwi (Apterygidae), die takahe (Porphyrio mantelli), die weka (Gallirallus australis) en die uitgestorwe moa (Dinornithiformes). Die kakapo (sy Māori-naam beteken "nag-papegaai") is die seldaamste en ook enigste nie-vlieënde papegaaiesoort ter wêreld.

Moas het sowat vyftien miljoen jaar lank in Nieu-Seeland voorgekom, en daar was 25 verskillende soorte wat van kleiner voëls (wat omtrent so groot soos 'n kalkoen was) tot die Dinornis maximus met 'n grootte van drie meter gestrek het. Die moas se dieet het hoofsaaklik uit gras, blare en vrugte bestaan. Daar word aangeneem dat die Moriori, setlaars wat hulle gedurende een van die vroeë immigrasiegolwe in Nieu-Seeland gevestig het, die moas uitgeroei het – sowel hul vleis asook hul eiers was baie gewild. Toe die voëls reeds van uitsterwing bedreig was, is die laaste diere met vuur gejaag. 'n Groot aantal moa-geraamtes is in moerasgebiede ontdek.

Die inheemse voëlspesies is oorspronklik deur roofvoëls gejaag, waarvan die grootste, die Haastarend (Harpagornis moorei), deur 'n vlerkwydte van tot by drie meter en 'n gewig van maksimaal veertien kilogram gekenmerk was. Sommige nie-vlieënde voëlspesies kom tans nog net in roofdiervrye omgewings soos die eilande langs die Nieu-Seelandse kus voor. Inheemse papegaaispesies soos die kea (Nestor notabilis) – wat slegs op die Suideiland en hier in die Suidelike Alpegebied voorkom – en die kaka (Nestor meriodionalis) het minder moeilikhede ondervind.

'n Gerekonstrueerde moa in die Auckland-museum

Daarnaas word die Nieu-Seelandse voëlwêreld deur 'n groot verskeidenheid trekvoëls gekenmerk wat oor lang afstande oor die Stille Oseane beweeg om 'n deel van die jaar in Nieu-Seeland deur te bring, soos byvoorbeeld die Westland-bassiaan (Procellaria westlandica). Ook koningmalmokke (Diomedea epomophora) en Australiese malgasse (Morus serrator) broei op die eilandgroep. Die kusgebiede is die habitats van pikkewynsoorte soos Fiordlandpikkewyne (Eudyptes pachyrhynchus), geeloogpikkewyne (Megadyptes antipodes) en kleinpikkewyne (Eudyptula minor) asook seesoogdiere soos Nieu-Seelandse seebere (Arctocephalus forsteri), suidelike seeolifante (Mirounga) en Nieu-Seelandse seeleeus (Phocarctos hookeri).

Langs die kus word dolfyne en walvisse aangetref, waaronder die seldsame klein Hector-dolfyn (Cephalorhynchus hectori). Daar word gevrees dat hierdie spesies binne tien generasies moontlik sal uitsterf. Nieu-Seeland is ook die tuiste van tuataras (brugakkedisse, Sphenodon punctatus), 'n ou reptielspesie, en die weta (Anostostomatidae), 'n insek wat 'n maksimale lengte van tien sentimeter kan bereik. Die eilandgroep is een van min gebiede op aarde waar geen slange voorkom nie.

Die aankoms van die eerste Māori- en later ook Europese setlaars het gepaard gegaan met soms rampspoedige ingrepe op die natuur. Die uitbreiding van uitheemse diere wat met opset of per ongeluk saamgebring is (Neozoës of indringerspesies), veral rotte, maar ook huishonde, huiskatte, ystervarke, hermelyne en ander weselspesies asook die Australiese voskoesoe het tot die grootskaalse uitsterwing van inheemse dierspesies gelei. Die Nieu-Seelandse regering het verskeie maatreëls ingestel om endemiese spesies, wat deur ingevoerde diere bedreig word, veral voëls, van uitsterwing te red.

Die uitbreiding van katte word byvoorbeeld deur middel van kastrasie beperk. Nieu-Seeland is 'n wêreldleier in die uitroeiing van ingevoerde dierspesies en het begin om kleiner eilande langs die kus weer in hul oorspronklike toestand voor die kolonisasie te bring en inheemse spesies te hervestig. Die projek sal in sy tweede fase ook na die twee hoofeilande uitgebrei word.

Geskiedenis

Polinesiese ontdekkers

Die eerste Māori-setlaars het vanuit die oostelike Polinesiese eilandgroepe na Nieu-Seeland geseil. Hierdie volksplanting in 'n voorheen onbewoonde gebied was die laaste in 'n lang reeks migrasies in die suidelike Stille Oseaan

Nieu-Seeland was baie duisende jare lank 'n soort tuin van Eden sonder Adam en Eva – 'n ongerepte paradys waar diere en plante meestal vreedsaam naas mekaar bestaan het. Die meeste inheemse spesies was nooit genoodsaak om 'n oorlewingsstryd teen mededingers te voer nie, sodoende het hulle ook geen natuurlike afweermiddels soos dorings of gif ontwikkel nie. Die eilande se fauna en flora was dus al hoe kwesbaarder vir uitheemse indringerspesies.

Mense het hulle eers relatief laat hier gevestig – Nieu-Seeland het die mees suidelike eilandgroep in 'n uitgestrekte seegebied gevorm wat deur Polinesiërs oor die eeue heen gekoloniseer is. Hul lewensruimte was die grootste van alle volke en het oor sestig lengte- en breedtegrade in die wêreld se grootste waterliggaam, die Stille Oseaan, gestrek. Nogtans was die bewoonbare gebied beperk tot die talle groter en kleiner eilande – argipels wat dikwels ver van mekaar geleë en oor die hele suidelike Stille Oseaan versprei was. Elkeen van die eilande kon maar 'n beperkte bevolking onderhou, en so was groter groepe mense steeds weer genoodsaak om 'n nuwe heenkome op ander, verderaf geleë eilande te vind.

'n Waka (kanoe) in die Otago-museum, Dunedin

Met hul bote – groot uitlêerbote of katamarans waarvoor twee kanoes (waka) aanmekaargebind is en seile wat uit plantvesels gevleg is – het die Polinesiërs die wydtes van die Stille Oseaan bevaar lank voordat Europeërs dit ontdek het. Hulle het die sterre, seestromings, wind en wolke gebruik om te navigeer en hulle op eilandgroepe soos Samoa, Tonga en Tahiti gevestig. Van hier het hulle op hul ontdekkingsvaarte verderaf geleë argipels soos die Hawaii-eilande in die noorde, die Paaseiland in die ooste en uiteindelik ook Aotearoa of Nieu-Seeland in die suidweste bereik.

Die Polinesiese belangstelling in Nieu-Seeland is volgens een oorlewering, wat sy oorsprong egter nie in Nieu-Seeland self het nie, reeds in die Middeleeue deur reisberigte van Kupe, 'n stamhoof van die eiland Raiatea naby Tahiti, gewek. Ná 'n lang seereis het hy op 'n onbekende eiland in die suide afgekom wat volgens hom slegs deur reusagtige voëls bewoon is, terwyl hy geen menslike bewoners aangetref het nie.

Nege generasies later – die Polinesiese tydrekening het op die telling van generasies gebaseer, volgens Europese geskiedkundiges omstreeks 1150 – het 'n groot boot met mans en vroue onder die bevel van stamhoof Toi van Raiatea die lang en gevaarlike seereis na die eiland in die suide aangedurf. Die Polinesiërs het met hul groot uitlêerboot 'n suidwestelike koers ingeslaan, en hul reusagtige driehoekseil na die noordoostelike passaatwind gehang. Ná sowat tweeduisend kilometer se seiltog was hulle kosvoorrade van vrugte en kokosneute al byna uitgeput toe hulle 'n magtige kumuluswolk waargeneem het – die voorbode van land. Volgens meer onlangse navorsing het die eerste setlaars tussen 1250 en 1350 aangekom.

Die Māori

Die Māori was van groot statuur, meestal kragtig, van helder- tot donkerbruin velkleur met swart, effens gekrulde hare, donkerbruin oë en gesonde tande. Albei geslagte was gewoonlik getatoeër – mans het hulle gesig, heupe en dybene só versier, vroue hul lippe, kin en soms ook hul taille en voorhoof. Die Māori het – net soos ander Polinesiërs – 'n aanleg vir kuns en beoefen musiek en dans gehad. Alhoewel hulle geen skrif ontwikkel het nie, is hul oorlewerings steeds mondeling oorgedra en oor baie generasies bewaar. Metaalwerktuie was nie in gebruik nie; hul vernaamste materiale vir die vervaardiging van gebruiksvoorwerpe en wapens was klippe, hout, mossels of bene van diere.

'n Jong Māori-danser

Die Māori-samelewing het uit stamgemeenskappe bestaan waarin die naasbestaan deur strenge tapu's gereël is. Behalwe vir stamhoofde, wat soms met twee vroue saamgeleef het, het die Māori 'n monogame leefstyl toegepas. Persoonlike besittings was gewoonlik beperk; die individu was steeds ondergeskik aan belange van die stamgemeenskap. Skade wat aan die stamgemeenskap berokken is, moes deur elke stamlid gewraak word. Utu – boete, versoening of wraak – was 'n vaste wet waaraan geen stamlid ontglip het nie. Die oortreding van reëls was verbonde aan die verlies van mana – eer, waardigheid en status.

Gedurende die 12de en 13de eeu was daar nog nou betrekkinge tussen Aotearoa en die Tahiti-eilande, die laaste groot vloot van Polinesiese setlaars het omstreeks 1350 na die suidelike eilande geseil. Aotearoa was dan ook die laaste beduidende eiland wat deur Polinesiese seevaarders ontdek en bevolk is – om (naas Hawaii) die enigste Polinesiese argipel buite die trope te word. Sommige suidelike landskapsvorme soos vulkaniese bergreekse was vertroud aan die setlaars, maar die koel winters en snerpende koue van die Nieu-Seelandse winter, die "tyd van kort dae", was 'n ongekende ervaring, net soos die sneeu wat sommige vulkaniese bergpieke ook nog gedurende die somer bedek het, of die gletsertonge van die Suideiland.

Soms word die Māori as die "Wikings van die Sonsopgang" beskryf – 'n verwysing na sekere kulturele en maatskaplike ooreenkomste wat hulle met dié Skandinawiese beskawing deel. So het albei samelewings uit drie stande bestaan: 'n adellike klas wat die families van stamhoofde en die tohungas of priesters, sieners, toweraars en bewaarders van mondelinge oorlewerings ingesluit het; krygers, ambagsmanne en jagters met hul gesinne as die tweede of middelklas; en 'n lae kaste van slawe, meestal krygsgevangenes wat gedurende een van die tallose stamoorloë geneem is. 'n Tweede gemeenskaplike kenmerk was die Māori se naturreligie met 'n pantheon van godhede wat nie altyd gunstig gesind was nie – so is 'n groot deel van die godsdienstige lewe aan die lees van voortekens van die komende tyd gewy. En net soos die Wikings het die Māori hulle as geesdriftige seevaarders, ontdekkers en veroweraars bekwaam.

'n Kūmara of patat, 'n stapelvoedsel van die Māori

Die Māori het in Nieu-Seeland geleidelik 'n inheemse mitologie ontwikkel waarvolgens die Noordeiland deur die halfgod Maui uit die see gevis is, net soos ander Pasifiese eilande. Derhalwe is dit Te Ika a Maui of "die vis van Maui" genoem. Die langgestrekte Suideiland is aanvanklik as Maui se kanoe beskou, Te Waka a Maui. Toe hulle egter die voorkomste van nefriet – 'n edelsteen waaruit die Māori sierade, gereedskappe en wapens vervaardig het – langs die fjordoewers van die Suideiland ontdek het, is die eiland se naam gewysig na Te Wai Pounami of "Water van die Groen Steen".

Die nuwe tuisland was baie groot in vergelyking met ander eilande in die Stille Oseaan, maar die koel klimaat en die gebrek aan die meeste bekende grondstowwe waarop die Polinesiese beskawing elders kon steun, het die Māori 'n stryd om oorlewing laat voer. Siende dat net twee van die tradisionele Polinesiese groentegewasse – taro en patatte (Ipomea batata, in Nieu-Seeland bekend as kūmara) – by plaaslike toestande goed geaard het, moes ander eetbare plante en plantdele soos wortels, blare en sade uitgeken word. Daarnaas het visse en mossels, voëls en voëleiers net soos honde en rotte, wat deur die setlaars saamgebring is, as stapelvoedsel gedien. Kos is in mandjies geplaas om in die plaaslike warm mineraalpoele in natuurlike stoom gaar gemaak te word, of in 'n eenvoudige oond in die grond (hāngi) geplaas waar dit tussen verhitte stene gekook is.

Klerasie is – net soos matte, seile, vakkels en lym – van vlasvesels vervaardig, terwyl vir kosbare mantels gewoonlik voëlvere gebruik is.

Europese verkenning

'n Namaaksel van HMS Endeavour, die historiese navorsingskip onder bevel van die Britse ontdekkingsreisiger James Cook.

Die eerste aangetekende Europese waarneming van Nieu-Seeland was deur die Nederlandse ontdekkingsreisiger Abel Tasman en sy bemanning in 1642. In 'n vyandige ontmoeting is vier bemanningslede dood en ten minste een Māori is deur 'n kartets getref. Europeërs wou nie Nieu-Seeland besoek nie, totdat die Britse James Cook in 1769 byna die hele kuslyn gekarteer het. Na aanleiding van Cook is Nieu-Seeland deur talle Europese en Noord-Amerikaanse walvisjagters en handelskepe besoek. Hulle het kos, metaalgereedskap, wapens en ander goedere vir hout, voedsel, artefakte en water verhandel.

Die invoer van aartappels en gewere het die Māori se landbou in oorlogvoering omskep. Aartappels het 'n betroubare bron van kos gebied wat meer en meer volgehoue militêre veldtogte in staat gestel het. Die gevolglike binnestam musketoorloë behels meer as 600 gevegte tussen 1801 en 1840, waartydens tussen 30 000 en 40 000 Māori dood is. Van die begin van die 19de eeu het Christelike sendelinge begin om hulself in Nieu-Seeland te vestig en het uiteindelik die meeste van die Māori bekeer. Die Māori se bevolking het met sowat 40 persent gedurende die 19de eeu gedaal; die uitbraak van siektes was die belangrikste faktor.

Nieu-Seeland as Australiese buitepos

Historiese kaart van Australië en Nieu-Seeland, 1788–1911

Ná die stigting van Sydney as eerste Europese nedersetting in Australië in 1788 was Nieu-Seeland sowat vyf dekades lank 'n ekonomiese en kulturele buitepos van Nieu-Suid-Wallis. Ook die meeste setlaars het uit dié Britse kolonie gekom. In die laat 18de eeu was dit veral robbe- en walvisjagters wat gereeld besoeke aan die Nieu-Seelandse eilandgroep gebring het. Teen die begin van die 19de eeu het sommige van hulle Nieu-Seeland hul permanente tuiste gemaak en hier begin boer. Handelsbande, wat oor die hele Stille Oseaan gestrek het, het verseker dat ook eerste Nieu-Seelandse goedere so ver noord as Sjina uitgevoer is.

• 
  Tāwhiao, die tweede koning van die Māori
• 
  Die vlag van die United Tribes of New Zealand
• 
  Die dood van Gustav van Tempsky in die Nieu-Seeland-oorloë

Bevolking

Demografie

Nieu-Seeland se historiese en verwagte bevolkingsgroei

Volgens die laaste sensus het Nieu-Seeland se bevolking op 5 Maart 2013 4 242 048 beloop, 'n toename van 8,4 persent oor die sensus van 2006 en 'n verdubbeling teenoor die jaar 1956. Volgens amptelike skattings is die Nieu-Seelandse bevolking vroeg in Oktober 2016 op 4,7 miljoen beraam. 647 000 Nieu-Seelandse burgers bly in Australië, terwyl sowat 65 000 Australiërs hulle in Nieu-Seeland gevestig het.

Die groei van die bevolking berus sowel op 'n hoë geboorteoorskot (in 2014 is daar 57 242 geboortes en 31 063 sterfgevalle aangeteken) asook netto-migrasie. Die netto-migrasie het tussen Maart 2014 en Maart 2015 56 275 beloop.

23 persent van die huidige bevolking is in die buiteland gebore, en ook twee derdes van die bevolkingstoename tussen 2000 en 2005 word aan immigrasie toegeskryf. Met 'n bevolkingsdigtheid van slegs sowat 16 inwoners per vierkante kilometer is Nieu-Seeland een van die yl bevolkste lande op aarde, maar nogtans digter bevolk as sy buurland Australië (2,6 inwoners per vk km). Die Nieu-Seelandse bevolking is oneweredig oor die verskillende landsdele versprei. Terwyl slegs sowat een miljoen mense die groter Suideiland bewoon en groot dele van die eiland soos Fiordland feitlik onbewoon is, is driekwart van die totale bevolking of meer as drie miljoen op die kleiner Noordeiland gekonsentreer. Die grootste metropolitaanse gebied op Noordeiland, Auckland, het meer as 1,3 miljoen inwoners. Nieu-Seeland se verstedelikingsyfer is met 86 persent (in 2005) een van die hoogstes ter wêreld.

Etniese samestelling

Die vlag van die Māori

Nieu-Seelanders van Europese afkoms, wat plaaslik Pākehā genoem word, verteenwoordig 67,6 persent van die totale Nieu-Seelandse bevolking. Hierdie etniese groep is grotendeels van Britse afkoms, tog het ook groter immigrantegroepe uit lande soos Duitsland, Italië, Pole, Nederland en baie ander Europese lande hulle in Nieu-Seeland gevestig. Volgens die 2006-sensus was 41 676 inwoners in Suid-Afrika gebore.

Die inheemse bevolking van Nieu-Seeland, Polinesiese Māori, verteenwoordig 14,6 persent van die bevolking, terwyl Asiate in 2001 met altesaam 9,6 persent tot die derde grootste etniese groep in die land gegroei het. Hiervan is 2,8 persent Han-Sjinese en 1,7 persent Indiërs. Die aandeel van Nieu-Seelanders, wat van die Pasifiese Eilande (en hier veral uit Samoa, van die Cookeilande en uit Tonga) afkomstig is, het in 2006 6,9 persent beloop. 11,1 persent van die bevolking het in die 2006-sensus geen besonderhede ten opsigte van hulle etniese afkoms verstrek nie.

Godsdiens

Die Christelike groepe in die distrikte van Nieu-Seeland. Rooi: Anglikaanse kerk; Lig Blou: Katolieke kerk; Donker Blou: Presbiterianisme

Die persentasie ongebonde Nieu-Seelanders het tussen 2001 en 2006 van 29,6 tot 34,7 persent toegeneem; veral Nieu-Seelanders van Europese afkoms en jonger mense is vry van godsdiens (43 persent in die ouderdomsgroep tussen 0 en 14 jaar).

Aanhangers van Christelike kerke en sekte is die grootste religieuse groep in Nieu-Seeland, tog het hulle aandeel aan die totale bevolking tussen 2001 en 2006 van 60,6 tot 55,6 persent gedaal. Die grootste Christelike gemeenskappe was Anglikane (555 000), Rooms-Katolieke (508 000), Presbiterianers, Kongregasionaliste en Gereformeerdes (401 000), Metodiste (122 000) en ander Christelike groeperings (altesaam 186 000 aanhangers). Van die Māori-bevolking was 11,1 persent aanhangers van Christelike Māori-kerke soos Ratana en Ringatū.

Die belangrikste nie-Christelike godsdienste is Hindoeïsme (64 000), Islam (36 000), Sikhisme (9 000 aanhangers) en Boeddhisme. Daar is ook 'n aantal Joodse gemeentes.

Tale

'n Tweetalige welkomsgroet

Māori-sprekers volgens die 2013-sensus:

██ Minder as 5% ██ Meer as 5% ██ Meer as 10% ██ Meer as 20% ██ Meer as 30% ██ Meer as 40% ██ Meer as 50%

In Nieu-Seeland geniet drie tale ampstaalstatus: Engels, Māori en die Nieu-Seelandse Gebaretaal.

Terwyl net 'n minderheid van die bevolking Māori of die Nieu-Seelandse Gebaretale kan verstaan of selfs aktief gebruik, bly Nieu-Seelandse Engels, wat in 2013 deur 99 persent van die inwoners as huis- of tweede taal gepraat word, die belangrikste omgangstaal in die land. Die plaaslike variant van Engels is nou verwant aan dié van Australië, maar word deur 'n aantal afwykende klemtone en terme gekenmerk wat in gesprekke tussen Nieu-Seelanders en Australiërs tot misverstande kan lei. 'n Ander belangrike verskil is die ontlening van talle Māori-woorde, waarby hierdie verskynsel veral onder die Māori-bevolking voorkom.

Die tweede Nieu-Seelandse ampstaal, Māori (Te Reo Māori), 'n Oos-Polinesiese taal, het tot in die 1970's as gevolg van taalverskuiwing steeds minder belangrik geword, en die aantal sprekers het konstant afgeneem. Toe Māori op 1 Augustus 1987 tot ampstaal verhef is, is 'n nuwe groeifase vir die taal ingelui, en 'n groeiende aantal openbare en privaatskole het begin om Māori as addisionele taalvak in te voer. Sodoende het ook meer Nieu-Seelanders van Europese afkoms toegang tot die taal gekry. Die aantal inwoners wat Māori kan praat en verstaan, is veral in die ouderdomsgroep tussen drie en 25 jaar aan die toeneem. In die sensus van 2013 het altesaam 3,7 persent van Nieu-Seelanders aangedui dat hulle Māori kon praat.

Die Nieu-Seelandse Gebaretaal het op 10 April 2006 as derde taal ampstaalstatus verkry en is sodoende die eerste taal vir dowe gemeenskappe wêreldwyd wat hierdie erkenning geniet. Alhoewel die taal reeds vanaf 1994 in spesiale skole onderrig is en in 1998 ook 'n eerste woordeboek vir hierdie taal verskyn het, het die aantal mense wat 'n kennis van Gebaretaal het, in 2013 slegs 0,5 persent beloop. Die aantal dowe mense in Nieu-Seeland is twee keer so hoog.

Benewens die drie amptelike tale word daar 'n groot verskeidenheid immigrantetale in die land gebesig, waaronder Samoaans, Frans, Hindi, talle Sjinese tale (veral Kantonees en Hoog-Sjinees), Duits en ander.

Daar is geen verpligte onderwys in vreemde tale nie, en net sowat 'n vyfde van leerders in sekondêre skole leer vreemde tale aan. Die gewildste taalvakke is Frans, Japannees en Duits.

Politieke stelsel en administrasie

Koningin Elizabeth II is die koningin van Nieu-Seeland

Regeringsgeboue in Wellington: Die Bowen-huis (links) huisves kantore van afgevaardigdes, die "Byekorf"-gebou (middel) is die setel van regeringsdepartemente. Die neo-klassieke parlementsgebou (regs) is in 1907 opgerig

John Key is die eerste minister van Nieu-Seeland

Die eksterne gebiede van die Koninkryk van Nieu-Seeland

Die eksklusiewe ekonomiese sone van Nieu-Seeland

Nieu-Seeland is 'n parlementêre monargie met 'n eenkamerparlement – daar is tans 121 afgevaardigdes. Algemene verkiesings word elke drie jaar gehou. Die huidige staatshoof is koningin Elizabeth II, amptelik Koningin van Nieu-Seeland, wat in die land deur 'n goewerneur-generaal verteenwoordig word. Hierdie amp word sedert 28 September 2016 deur Dame Patsy Reddy beklee. Die huidige eerste minister is John Key (Nasionale Party, sedert November 2008), Murray McCully beklee die amp van minister van buitelandse sake.

Die politieke mag is de facto in besit van die eerste minister wat ook as die leier van die demokratiese regering dien. Nieu-Seeland neem ook verantwoordelikheid vir die buitelandse sake van die selfregerende lande van die Cookeilande en Niue, asook die behartiging van die afhanklikheid van Tokelau. Nieu-Seeland het daarnaas 'n gebiedsaanspraak in Antarktika, die Ross-Afhanklikheid.

In teenstelling met Australië is Nieu-Seeland 'n sentralistiese staat waarin die twaalf gewestelike rade, 76 stads- en distriksrade en vier streke slegs beperkte bevoegdhede het. Net soos die Verenigde Koninkryk beskik die land nie oor 'n geskrewe grondwet nie. Die grondwetlike reg berus op die Britse Habeas-Corpus-wet van 1679, die Bill of Rights van 1689 en 'n aantal Nieu-Seelandse wette, waaronder die Waitangi-ooreenkoms van 1840 wat betrekkinge tussen die Kroon en Māori-stamme reël.

Tot en met 1996 is afgevaardigdes in die nasionale parlement op die basis van relatiewe meerderheid of eerste-oor-die-wenstreep in elkeen van die kiesafdelings verkies. In 'n referendum, wat in November 1993 gehou is, het Nieu-Seelandse kiesers ten gunste van 'n nuwe kiesstelsel gestem. Die nuwe stelsel (Engels: Mixed Member Proportional System, MMP) maak voorsiening vir 'n gepersonaliseerde proporsionele verteenwoordiging. Partye moet tenminste vyf persent van die uitgebragte stemme op hulself verenig om in die parlement verteenwoordig te word. Sewe setels is vir Māori-afgevaardigdes gereserveer wat in besondere kiesafdelings verkies word.

Die Nasionale Party onder leiding van John Key het in die laaste algemene verkiesing in November 2011 die grootste aantal setels verower (59) en vorm tans 'n minderheidsregering wat in die parlement deur twee kleiner partye (ACT en United Future, met elkeen een setel) ondersteun word. Die opposisie bestaan uit vier partye – Labour Party (34 setels), Green Party (14), NZ First (7) en Mana (1).

Ekonomie

Oorsig

Auckland se sentrale besigheidsdistrik

Boorde vol kiwivrugte op die Noordeiland

Nieu-Seeland is 'n klein oop ekonomie wat op vryehandel steun. Die land is sedert die 1980's besig om sy buitelandse handel te diversifiseer en het sy ekonomie, insluitende die landbousektor, byna volledig gedereguleer om meer mededingend op wêreldmarkte te word. Die land beskik oor 'n moderne nywerheidsbasis, terwyl die landbousektor steeds 'n baie belangrike rol speel en tans sowat 70 persent van Nieu-Seelandse uitvoere oplewer. 95 persent van Nieu-Seeland se landbouproduksie word uitgevoer.

Landbouprodukte word oorwegend na Australië, die Verenigde State en die Europese Unie, in toenemende mate ook na die Volksrepubliek van Sjina en lande in Suidoos-Asië uitgevoer. Die tweede belangrikste bron van buitelandse valuta is die toerismebedryf wat 16,4 persent van alle verdienste verteenwoordig. Nieu-Seeland lok jaarliks sowat 2,5 miljoen oorsese besoekers.

Net soos in ander nywerheidslande speel die dienstesektor 'n steeds belangriker rol. Dienste het in die finansiële jaar 2012 meer as twee derdes van die bruto binnelandse produk (BBP) verteenwoordig, terwyl nywerhede 12 en die primêre sektor meer as 7 persent bygedra het.

Vanweë sy geografiese ligging naby Nieu-Seeland is Australië tradisioneel die belangrikste mark (21,4 persent van alle Nieu-Seelandse uitvoere in 2012) en verskaffer (15,3 persent van alle Nieu-Seelandse invoere). Naas sy buurland is Sjina (14,9 persent van uit- en 16,3 persent van invoere), die Verenigde State (9,2 persent van invoere), Duitsland, die Verenigde Koninkryk en Suid-Korea die vernaamste handelsvennote van Nieu-Seeland. Groeiende invoere (47,21 miljard NZ-$ in 2012) en dalende uitvoere (46,06 miljard NZ-$) het tot 'n tekort in die lopende handelsrekening gelei wat in 2012 1,155 miljard NZ-$ beloop het. In 2013 was daar weer 'n oorskot van 533 miljoen NZ-$ op die handelsrekening – danksy 'n handelsoorskot van 1,5 miljard NZ-$ en 'n tekort in die dienstebalans van 1 miljard NZ-$.

Die belangrikste uitvoergoedere is landbou- en bosbouprodukte (meer as vyftig persent van die totale uitvoerwaarde, waaronder suiwelprodukte, vleis, hout, appels en kiwivrugte), nywerheidsminerale en chemikalieë, meganiese en elektriese masjiene asook voertuie, vliegtuie en skepe.

Onlangse ontwikkeling

Houerterminaal in Auckland-hawe

Nieu-Seeland is in 2009 deur die globale ekonomiese en finansiële krisis geraak – die BBP het met 0,9 persent afgeneem. Die ekonomie het egter vinnig herstel en in 2012 met 2,5 persent gegroei. Die Nieu-Seelandse dollar se wisselkoers is in die eerste dekade van die 21ste eeu veral as gevolg van spekulasie aan sterk skommelinge blootgestel, maar het in laat 2009 begin herstel. Sedert 2010 het dit sterk gestyg teenoor die Amerikaanse dollar en die Euro en in Maart 2015 'n hoogtepunt van 0,686 € bereik.

Die werkloosheidskoers het in die vierde kwartaal van 2009 nogtans gestyg tot 7,3 persent – die hoogste syfer in 'n dekade. Veral werkloosheid onder jeugdiges (26,5 persent in 2009) en Māori (15,4 persent) het sterk toegeneem. Op kort termyn word daar geen merkbare groei in die arbeidsmark verwag nie. Nogtans het die werkloosheidskoers in Maart 2015 gedaal tot 5,8 persent. Die gemiddelde inflasiekoers was in 2012 en 2013 1,1 persent. Die Nieu-Seelandse regering probeer net soos ander regerings ekonomiese groei deur laer rentekoerse, borgskappe, opleidingsinisiatiewe, belegging in infrastruktuur en belastingverlagings te bevorder. Danksy 'n kapitaaltoevloei van 3,5 miljard NZ-$ in 2012 het die totale buitelandse beleggings in die land gestyg tot 82 miljard NZ-$, waarvan 55,6 persent uit Australië, 11,1 persent uit die VSA, 2,9 persent uit Singapoer, 2,8 persent uit Japan en 2,7 persent uit Nederland gekom het.

Mediabedryf

TV New Zealand se hoofkwartier in Auckland

Die Radio New Zealand House in Wellington

Ondanks sy relatief klein bevolking het Nieu-Seeland 'n dinamiese medialandskap. Naas 24 streeks- en drie nasionale koerante word 'n groot aantal weeklikse en meer as sestig plaaslike dagblaaie uitgegee. Die belangrikste dagblaaie is die New Zealand Herald met 'n daaglikse oplaag van sowat 169 000, The Dominion Post (sowat 98 000) en The Press (sowat 80 500).

Die nasionale uitsaaikorporasie TV New Zealand (TVNZ) beeldsaai op twee televisiekanale, TV One en Channel 2. Ook die kanaal Maori Television, wat in 2004 in die lewe geroep en op die Māori-bevolking gemik is, word deur die Nieu-Seelandse staat befonds. Privaat televisiekanale, wat landwyd uitgesaai word, sluit TV3 en TV4 asook die betaalkanaal Sky in. Daar is 'n aantal plaaslike uitsaaiers en kabeltelevisieprogramme.

Radiodienste, wat landwyd uitgesaai word, sluit die staatsbeheerde Radio New Zealand Ltd. en die privaatuitsaaier The Radio Network in. Daar is sowat 150 kommersiële streekradiodienste.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Nieu-Seeland op Wikivoyage
• (en) Te Ara, the Encyclopedia of New Zealand
• (en) Government
• (en) Tourism New Zealand
• (en) Photos of New Zealand landscapes & cities
• (en) Information
• (en) Music (current)
• (en) Official Statistics
• (en) Weather
• (en) New Zealand webcams
• (en) New Zealand history website
• (en) War Memorials of the First World War

	Koninkryk van Nieu-Seeland (Realm of New Zealand)
Cookeilande • Nieu-Seeland • Niue • Ross-Afhanklikheid • Tokelau