Klipriviersberg (plaas)

Klipriviersberg is een van die plase waarop die stad Johannesburg aangelê is.

Die plaas het sy naam verleen aan ’n suidoostelike voorstad, Klipriviersberg, wat op 29 Junie 1943 aangelê is en bestaan uit die Rosewood Estate-behuisingsprojek en nog 10 huise op enkeltitel-erwe. Die Klipriviersberg-natuurreservaat, wat 680 ha beslaan, is na dié plaas genoem, asook die NG gemeente Klipriviersberg en die nou ontbinde Gereformeerde kerk Klipriviersberg.

In sy verkorte vorm, Kliprivier, was dit die naam van een van die twee wyke van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) waarop die Goudstad ontstaan het. Kliprivier het onder die distrik Heidelberg geval en die wyk Witwatersrand onder die distrik Pretoria. Die plaas Klipriviersberg het gegrens aan die plase Doornfontein (noord), Elandsfontein (oos), Palmietfontein (suid), Rietvlei (suidwes) en Turffontein (wes).

Agtergrond

'n Kaart van die plase waarop die Witwatersrand aangelê is met die dagsoom daarop aangedui.

'n Uitsig op Sentraal-Johannesburg vanaf 'n hoogte op wat eens die plaas Klipriviersberg was. Die opp grond op die voorgrond is Moffatpark.

Tydens die aanvanklike vestiging van Voortrekkers uit die Kaapkolonie in Transvaal is mans bo 16 toegelaat om by die owerheid om twee plase van hul keuse aansoek te doen. Die baie spruite en vrugbare grond het die aanlê van plase op die Witwatersrand aanloklik gemaak vir dié nedersetters, maar weens die koue winters waartydens die gras doodgeryp het, het die gebruik bestaan om ’n tweede plaas in die warmer streke uit te soek. So het die meeste Boere teen die 1880's elk twee plase besit: ’n somerplaas op die hoëveld (Witwatersrand) en ’n winterplaas in die laeveld.

Met die uitsoek van plase op die Rand het die Boere net belanggestel in die landbouwaarde van die grond aangesien hulle onbewus was van die enorme ondergrondse rykdom. Volgens oorlewering was daar gevalle dat plase op die Rand voor 1886 vir ’n span osse of ’n ossewa verruil is. Tog het die waarde van die grond vanaf omstreeks 1883 vermeerder, waarskynlik omdat die gemeenskap op die Witwatersrand toe reeds sterk bewus was van die moontlike aanwesigheid van goudrykdomme.

Die uitsluitlik landelike gemeenskap op die Rand het tot 1886 'n selfversorgende bestaan gevoer. Van 1868 tot 1869 het die Duitse ontdekkingsreisiger Karl Mauch meermale oor die Rand gereis en die volgende beskrywing gegee: "Langs die pad staan netjiese, dikwels groot, plaashuise met ’n tuin langsaan wat omsluit is deur ’n heining bestaande uit vyebome, granate of kwepers waarin perskes, appelkose, appels, pere en druiwe geplant is en verskillende groentes gekweek word, bv. aartappels, patats en pampoene. Waatlemoene en tabak word ook verbou. Waar geen groot inheemse bome gevind word om skaduwee te verskaf nie, word moerbei- en seringbome geplant asook die Australiese bloekomboom en voor die huis ook ’n paar struike . . . Direk langs die vinnigvloeiende stroompies is die beste grond vir graanplante soos koring, mielies, ens.; agter die huis of langsaan staan die beeskrale wat omring word deur ’n klipmuur of ’n paar doringstruike."

Weens onderverdeling van die plase en die groot families wat daarop gewoon het, is die Rand reeds etlike jare voor die ontdekking van die dagsoom betreklik dig bewoon. In Julie 1875 was daar byvoorbeeld 281 burgers in die wyk Witwatersrand (distrik Pretoria) en minstens 200 in die wyk Kliprivier (distrik Heidelberg); dus sowat 500 burgers en hul afhanklikes in ’n tyd toe gesinne dikwels uit agt of meer kinders bestaan het en in sommige gevalle bejaarde ouers ook op die plaas gewoon het in 'n tyd toe ouetehuise ongekend was.

Klipriviersberg se geskiedenis

Die naam Klipriviersberg is in 1947 aan 'n NG gemeente in Rewlatch gegee en in 1964 aan 'n Gereformeerde kerk (foto) in Oakdene, 'n voorstad wat aangelê is op die aanliggende plaas Turffontein.

Jan Meyer was die eienaar van drie aangrensende plase in die suidooste van die huidige Johannesburg, waaronder Klipriviersberg.

Johannes Petrus Meyer (1842–1919) het in die Groot-Karoo in die 1840's saam met sy ouers verlaat en op die Witwatersrand kom woon toe hy twee jaar oud was. In 1881 is hy tot veldkornet verkies vir die wyk Kliprivier, distrik Heidelberg. Mettertyd het hy drie plase van die landdros van Heidelberg ontvang, naamlik Klipriviersberg, Elandsfontein oos daarvan en Roodekop, ’n langwerpige stuk grond suid van Elandsfontein waarvan die westelike puntjie aan Klipriviersberg grens. Op dié drie plase het Meyer met vee geboer en ’n saaiery aan die gang gesit volgens die beste landboumetodes van destyds. Hy het 'n belangrike aandeel in die ontdekking en opsporing van die Hoofrif gehad. As Volksraadslid en myneienaar het Meyer ’n groot rol gespeel in die openbare lewe van sy tyd en was hy in 1894 ’n stigterslid van die Witwatersrandse Landbougenootskap. As vooraanstaande beesteler het hy bekendheid verwerf en heelparty pryse op tentoonstellings van die Witwatersrandse Genootskap verower. Meyer is op 19 Februarie 1919 op Klipriviersberg oorlede toe hy op sy plaas gestap, gestruikel en homself in die kop geskiet het. Twee dae later is hy op Klipriviersberg begrawe. Die dorp Meyerton is waarskynlik na hom genoem.

Volgens New Dictionary of South African Place Names is die eerste voorstad op ’n gedeelte van Klipriviersberg reeds in 1904 aangelê met Regents Park, genoem na Regent's Park in Londen, se proklamering in die noordwestelike uithoek van die plaas. Dit was egter net sowat 10 ha. Die tweede sou eers volg in Meyer se sterfjaar, 1919, toe sowat 165 ha as The Hill geproklameer is. Eers sowat 23 jaar later is nog ’n dorpsgebied op ’n gedeelte van die plaas ontwikkel, dié keer die sowat 120 ha waarop Welfare Park (later Suidheuwels genoem) aangelê is. ’n Jaar later is die kleine Rewlatch noord van The Hill ontwikkel en ná die Tweede Wêreldoorlog kort ná mekaar Moffat View (1946), Roseacre (1947) en Linmeyer (1947). Die twee laaste voorstede in die 20ste eeu sou eers in die middel 1950's volg: Elladoone (1955) en Unigray (1956). Ten spyte van al die ontwikkel is ’n groot gedeelte in die middel van die plaas langer as ’n eeu ongerep gelaat, tot ’n gedeelte daarvan ná 2010 afgesny is vir die oprigting van hoëdigtheidsbehuising. Intussen is ’n klein woonbuurt, Risana, ook in die suide van die oorspronklike plaas aangelê. Dit grens aan Linmeyer.

Bronne

• (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (en) Raper, Peter Edmund. 2004. '’new Dictionary of South African Place Names. Johannesburg & Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
• (af) Stals, prof. dr. E.L.P (red.). 1978. Afrikaners in die Goudstad. Deel 1. 1886 - 1924. Kaapstad en Pretoria: HAUM.