Hadeïkum: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Jcwf (besprekings | bydraes)
29 247 edits
Jcwf (besprekings | bydraes)
29 247 edits
No edit summary
Lyn 5: Lyn 5:
Die radio-aktiewe oerisotope soos [[uraan-235]] of [[kalium-40]] was nog in groter konsentrasies aanwesig en het 4 keer meer hitte vrygestel as vandag. Hierdeur het gesteentes wat volop U, Th of K bevat het nie kon stol nie en hulle het vloeibaar gebly. Die kors het veral basalte bevat wat arm aan hierdie elemente was. <ref>Earth's Oldest Rocks {{Outeur|Martin J. van Kranendonk, Vickie Bennett, Hugh R.H. Smithies}} Elsevier, 2007, ISBN 0-08-055247-1, ISBN 978-0-08-055247-7</ref>
Die radio-aktiewe oerisotope soos [[uraan-235]] of [[kalium-40]] was nog in groter konsentrasies aanwesig en het 4 keer meer hitte vrygestel as vandag. Hierdeur het gesteentes wat volop U, Th of K bevat het nie kon stol nie en hulle het vloeibaar gebly. Die kors het veral basalte bevat wat arm aan hierdie elemente was. <ref>Earth's Oldest Rocks {{Outeur|Martin J. van Kranendonk, Vickie Bennett, Hugh R.H. Smithies}} Elsevier, 2007, ISBN 0-08-055247-1, ISBN 978-0-08-055247-7</ref>


⚫
Ouer geskrifte verwys dikwels na dié eon bloot as die ''Pre-Argeïkum'', maar in nuwer literatuur word die vroeë tyd van ons planeet en sy sonnestelsel in baie meer besonderhede beskrewe. Daar is nouliks gesteentes wat uit die Hadeïkum dateer. Van die oudste gesteentes (die Acasta gneisskompleks van Kanada) strek van 4,2 tot 3,6 miljard jaar gelede. Dit word soms as die begin van die [[Argeïkum]] beskou, maar die denkbeelde is volop in ontwikkeling. Die skaarste van gesteentes maak die Hadeïkum 'n tydperk wat moeilik is om te bestudeer. Die meeste inligting oor die Hadeïkum stam van die studie van elementverhoudings en [[isotoopverhouding]]s van gesteentes van die Aarde, die Maan en veral van meteoriete. <ref name="Li">[https://refubium.fu-berlin.de/handle/fub188/8238?locale-attribute=en Siderophile and chalcophile elements in the Archean mantle-crust system. {{Outeur|Chunhui Li}} Proefskrif November 2016 Freie Universität Berlin]</ref>
Ouer geskrifte verwys dikwels na dié eon bloot as die ''Pre-Argeïkum'', maar in nuwer literatuur word die vroeë tyd van ons planeet en sy sonnestelsel in baie meer besonderhede beskrewe.
⚫
[[Lêer:Protoplanetary disk.jpg|duimnael|Die protoplanetêre newel]] Daar is nouliks gesteentes wat uit die Hadeïkum dateer. Van die oudste gesteentes (die Acasta gneisskompleks van Kanada) strek van 4,2 tot 3,6 miljard jaar gelede. Dit word soms as die begin van die [[Argeïkum]] beskou, maar die denkbeelde is volop in ontwikkeling. Die skaarste van gesteentes maak die Hadeïkum 'n tydperk wat moeilik is om te bestudeer. Die meeste inligting oor die Hadeïkum stam van die studie van elementverhoudings en [[isotoopverhouding]]s van gesteentes van die Aarde, die Maan en veral van meteoriete. <ref name="Li">[https://refubium.fu-berlin.de/handle/fub188/8238?locale-attribute=en Siderophile and chalcophile elements in the Archean mantle-crust system. {{Outeur|Chunhui Li}} Proefskrif November 2016 Freie Universität Berlin]</ref>


Goldblatt et al verdeel die vroeë tyd in twee eons, die Chaotium en die eintlike Hadeïkum. Die eerste eon word in twee eras verdeel en die tweede in drie. Elke era word in twee periodes ingedeel. Hierdie artikel sal hulle indeling gebruik, hoewel hieroor seker geen eenstemmigheid is nie.<ref name="Goldblatt">[https://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/20100036717.pdf The Eons of Chaos and Hades {{Outeur|C. Goldblatt, K.J. Zahnle, N.H. Sleep, E.G. Nisbet}} Solid Earth 1, 1-3, 2010]</ref>
Goldblatt et al verdeel die vroeë tyd in twee eons, die Chaotium en die eintlike Hadeïkum. Die eerste eon word in twee eras verdeel en die tweede in drie. Elke era word in twee periodes ingedeel. Hierdie artikel sal hulle indeling gebruik, hoewel hieroor seker geen eenstemmigheid is nie.<ref name="Goldblatt">[https://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/20100036717.pdf The Eons of Chaos and Hades {{Outeur|C. Goldblatt, K.J. Zahnle, N.H. Sleep, E.G. Nisbet}} Solid Earth 1, 1-3, 2010]</ref>
Die kennis oor die vroeë geskiedenis van die [[sonnestelsel]] en die [[Aarde]] is vandag (2018) nog volop in ontwikkeling en die volgende tydlyn kan seker nog gewysig word.
Die kennis oor die vroeë geskiedenis van die [[sonnestelsel]] en die [[Aarde]] is vandag (2018) nog volop in ontwikkeling en die volgende tydlyn kan seker nog gewysig word.


==Chaotium==

=== Die Chaotium; Nefelium en Erebrium ===
=== Nefelium en Erebrium ===
Die Goldblatt-indeling noem hierdie vroegste era van die Chaotium die Eochaotium en verdeel dit in:
Die Goldblatt-indeling noem hierdie vroegste era van die Chaotium die Eochaotium en verdeel dit in:
* die Nefelium , die tyd toe die planetêre newel hom afskei uit die reusewolk van meteriaal wat deur 'n supernova is nagelaat
* die Nefelium , die tyd toe die planetêre newel hom afskei uit die reusewolk van meteriaal wat deur 'n supernova is nagelaat
Lyn 19: Lyn 18:
Nefelium verwys na "newel", terwyl Erebieum na Erebus, die duisternis, vernoem is.
Nefelium verwys na "newel", terwyl Erebieum na Erebus, die duisternis, vernoem is.


===Die begin van die sonnestelsel; Neochaotium===
=== Neochaotium===
;Die begin van die sonnestelsel.
[[Lêer:Protoplanetary disk.jpg|duimnael|Die protoplanetêre newel]]
Die volgende Goldblatt-era word die Neochaotium genoem. Sy twee eras is:
Die volgende Goldblatt-era word die Neochaotium genoem. Sy twee eras is:


Lyn 27: Lyn 28:
Die geboorte van die sonnestelsel word op 4,567 miljard jaar gelede beraam. (Amelin et al. 2002) <ref name="Li" /> Dit bestaan aanvanklik net uit 'n [[Protoplanetêre skyf|protoplanetêre newel]] wat om 'n nuutgevormde ster in sy middel wentel, wat die [[Son]] sal word.
Die geboorte van die sonnestelsel word op 4,567 miljard jaar gelede beraam. (Amelin et al. 2002) <ref name="Li" /> Dit bestaan aanvanklik net uit 'n [[Protoplanetêre skyf|protoplanetêre newel]] wat om 'n nuutgevormde ster in sy middel wentel, wat die [[Son]] sal word.


=== Hiperitium ===
==== Hiperitium ====
====Omtrent 0-10 miljoen jaar later;====
;Omtrent 0-10 miljoen jaar later
[[Lêer:Gujba meteorite, bencubbinite (14785860604).jpg|duimnael|Die Gujba-meteoriet, 'n koolstofhoudende chondriet met metaalchondrules]]
[[Lêer:Gujba meteorite, bencubbinite (14785860604).jpg|duimnael|Die Gujba-meteoriet, 'n koolstofhoudende chondriet met metaalchondrules]]
In die eerste paar miljoen jaar word [[chondriet]]e gevorm, wat soms vandag steeds as meteoriete die Aarde kan bereik. Hulle vorming vind as 'n proses van kondensasie van elemente, groei en klontering van stofdeeltjies plaas. Die datering van hierdie gebeurtenisse berus hoofsaaklik op Pb/Pb-datering van meteoriete.<ref name="Li" />
In die eerste paar miljoen jaar word [[chondriet]]e gevorm, wat soms vandag steeds as meteoriete die Aarde kan bereik. Hulle vorming vind as 'n proses van kondensasie van elemente, groei en klontering van stofdeeltjies plaas. Die datering van hierdie gebeurtenisse berus hoofsaaklik op Pb/Pb-datering van meteoriete.<ref name="Li" />


=== die Titanomachium===
==== die Titanomachium====
====Omtrent 10-20 miljoen jaar;====
;Omtrent 10-20 miljoen jaar
Later begin hierdie chondriete onder invloed van die swaartekrag saam te klonteer tot [[planetesimaal|planetesimale]]. In hierdie groter liggame vind ''differensiasie'' plaas. In hierdie proses vorm hulle 'n [[silikaat]]ryke [[aardkors|kors]] (BSE; Bulk Silicate Earth) ryk aan [[magnesium|Mg]], [[kalsium|Ca]], [[aluminium|Al]], [[silikon|Si]] en 'n kern wat ryk aan metale soos [[yster|Fe]] en [[nikkel|Ni]] is.
Later begin hierdie chondriete onder invloed van die swaartekrag saam te klonteer tot [[planetesimaal|planetesimale]]. In hierdie groter liggame vind ''differensiasie'' plaas. In hierdie proses vorm hulle 'n [[silikaat]]ryke [[aardkors|kors]] (BSE; Bulk Silicate Earth) ryk aan [[magnesium|Mg]], [[kalsium|Ca]], [[aluminium|Al]], [[silikon|Si]] en 'n kern wat ryk aan metale soos [[yster|Fe]] en [[nikkel|Ni]] is.


Lyn 40: Lyn 41:
Van die meteoriete wat vandag die Aarde bereik het hierdie differensiasie ondergaan, soos die [[achondriete]]. Hulle lewer dikwels inligting oor later gebeurtenisse in die sonnestelsel as die 'primitiewe' chondriete.
Van die meteoriete wat vandag die Aarde bereik het hierdie differensiasie ondergaan, soos die [[achondriete]]. Hulle lewer dikwels inligting oor later gebeurtenisse in die sonnestelsel as die 'primitiewe' chondriete.


====Omtrent 20 miljoen jaar====
;Omtrent 20 miljoen jaar
Die proto-Aarde se kern word omtrent 4,535±0,002 miljard jaar gelede gevorm, omtrent 20 miljoen jaar ná die begin. Hierdie datering berus op {{sub sup|182|}}Hf/{{sub sup|182|}}W-metings op meteoriete. <ref name="Li" /> Die [[protoplaneet]] was blootgestel aan botsings met ander kleiner liggame. Goldblatt hulle stel voor om dit ''Tellus'' te noem
Die proto-Aarde se kern word omtrent 4,535±0,002 miljard jaar gelede gevorm, omtrent 20 miljoen jaar ná die begin. Hierdie datering berus op {{sub sup|182|}}Hf/{{sub sup|182|}}W-metings op meteoriete. <ref name="Li" /> Die [[protoplaneet]] was blootgestel aan botsings met ander kleiner liggame. Goldblatt hulle stel voor om dit ''Tellus'' te noem


==Hadeïkum==
===Die Paleohadeïkum===
===Die Paleohadeïkum===
=== Die Hefestium ===
==== Die Hefestium =====
====Omtrent 55 miljoen jaar;====
;Omtrent 55 miljoen jaar;
[[Lêer:Earearth.png|duimnael|links|Artistieke weergawe van die vroeë Aarde en Maan.]]
[[Lêer:Earearth.png|duimnael|links|Artistieke weergawe van die vroeë Aarde en Maan.]]
Volgens die Goldblatt-indeling begin die eintlike Hadeïkum met 'n groot katastrofe. Die proto-Aarde (''Tellus'') word deur 'n ander planetesimaal getref wat [[Theia (planeet)|Theia]] genoem word. Die tydstip word op 4,50±0,01 miljard jaar gelede geraam, (35±12 miljoen jaar ná die vorming van die protoplaneet).<ref name="Li" /> Hierdie gebeurtenis was katastrofies en lei tot die totale versmelting van die twee protoplanete. Aanvanklik is dit dalk 'n superkritiese gaswolk met 'n hoë druk en hoë temperatuur. Dit blyk veral uit die relatiewe voorkoms van [[kalium-41]]. <ref>[https://www.space.com/34044-moon-birth-may-have-vaporized-earth.html Moon's birth may have vaporaized most of Earth, study shows. {{Outeur|Charles Q. Choi}} www.space.com]</ref> Afkoeling lei opnuut tot differensiasie en die vorming van die Aarde en die Maan.
Volgens die Goldblatt-indeling begin die eintlike Hadeïkum met 'n groot katastrofe. Die proto-Aarde (''Tellus'') word deur 'n ander planetesimaal getref wat [[Theia (planeet)|Theia]] genoem word. Die tydstip word op 4,50±0,01 miljard jaar gelede geraam, (35±12 miljoen jaar ná die vorming van die protoplaneet).<ref name="Li" /> Hierdie gebeurtenis was katastrofies en lei tot die totale versmelting van die twee protoplanete. Aanvanklik is dit dalk 'n superkritiese gaswolk met 'n hoë druk en hoë temperatuur. Dit blyk veral uit die relatiewe voorkoms van [[kalium-41]]. <ref>[https://www.space.com/34044-moon-birth-may-have-vaporized-earth.html Moon's birth may have vaporaized most of Earth, study shows. {{Outeur|Charles Q. Choi}} www.space.com]</ref> Afkoeling lei opnuut tot differensiasie en die vorming van die Aarde en die Maan.
Lyn 52: Lyn 54:
Aanvanklik het die nuwe planeet Aarde 'n gesmelte oppervlak gehad, maar ná sowat 10 miljoen jaar het dit 'n vaste kors gekry.<ref name="Goldblatt" />
Aanvanklik het die nuwe planeet Aarde 'n gesmelte oppervlak gehad, maar ná sowat 10 miljoen jaar het dit 'n vaste kors gekry.<ref name="Goldblatt" />


===Omtrent 85 miljoen jaar===
;Omtrent 85 miljoen jaar
Die Aarde se kors word verryk met HSE-elemente. Dit word die ''late veneer'' (die laat vernis) genoem. Dit weerspieël dalk 'n laat meteorietreën en word afgelei van die voorkoms van HSE in die aardkors wat sowat 200 keer groter is as verwag word. Hierdie hipotese is nogtans taamlik omstrede.<ref name="Li" />
Die Aarde se kors word verryk met HSE-elemente. Dit word die ''late veneer'' (die laat vernis) genoem. Dit weerspieël dalk 'n laat meteorietreën en word afgelei van die voorkoms van HSE in die aardkors wat sowat 200 keer groter is as verwag word. erdie hipotese is nogtans taamlik omstrede.<ref name="Li" />


===Omtrent 200 miljoen jaar===
==== Die Jakobium ====
⚫
;Omtrent 150 miljoen jaar
Die Jakobium is vernoem na die Jack Hills van Australië waar van die oudste gesteentes gevind is.<ref name="Goldblatt" />

;Omtrent 200 miljoen jaar
Oseane het begin om te vorm toe die temperatuur van die atmosfeer tot 350&nbsp;<sup>o</sup>C afgekoel het, omdat die druk van die atmosfeer dalk baie hoog was en dit hoofsaaklik uit [[koolstofdioksied|{{chem|C|O|2}}]] bestaan het. Hoe lank hierdie heet broeikas bestaan het is nie duidelik nie, maar dit word op 100 miljoen jaar beraam omdat eers die subduksie van karbonate die koolstofdioksied uit die atmosfeer verwyder het.<ref name="Sleep">[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2869525/ The Hadean-Archaean Environment {{Outeur|Norman H. Sleep}} Cold Spring Harb Perspect Biol. 2010 Jun; 2(6): a002527. doi: 10.1101/cshperspect.a002527]</ref>
Oseane het begin om te vorm toe die temperatuur van die atmosfeer tot 350&nbsp;<sup>o</sup>C afgekoel het, omdat die druk van die atmosfeer dalk baie hoog was en dit hoofsaaklik uit [[koolstofdioksied|{{chem|C|O|2}}]] bestaan het. Hoe lank hierdie heet broeikas bestaan het is nie duidelik nie, maar dit word op 100 miljoen jaar beraam omdat eers die subduksie van karbonate die koolstofdioksied uit die atmosfeer verwyder het.<ref name="Sleep">[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2869525/ The Hadean-Archaean Environment {{Outeur|Norman H. Sleep}} Cold Spring Harb Perspect Biol. 2010 Jun; 2(6): a002527. doi: 10.1101/cshperspect.a002527]</ref>
Volgens die berekenings van Sleep (2007) het omtrent 4,37 miljard jaar gelede (200 miljoen jaar ná die begin) reeds gebiede bestaan wat se oseaanwater koel genoeg wat om lewe 'n kans te bied. Die soutgehalte was waarskynlik amper twee keer so hoog as vandag omdat sout nog nie as steensout begrawe was, maar dit is moeilik om te bepaal. <ref name="Sleep"/>
Volgens die berekenings van Sleep (2007) het omtrent 4,37 miljard jaar gelede (200 miljoen jaar ná die begin) reeds gebiede bestaan wat se oseaanwater koel genoeg wat om lewe 'n kans te bied. Die soutgehalte was waarskynlik amper twee keer so hoog as vandag omdat sout nog nie as steensout begrawe was, maar dit is moeilik om te bepaal. <ref name="Sleep"/>
Lyn 63: Lyn 69:
Indien die fugasiteit (aktiwiteit) van suurstof bepaal sou word deur die [[yster]]-[[wüstiet]]-buffer van die Aarde se magma, sou 'n mens 'n atmosfeer van {{chem|C|H|4}}, {{chem|H|2}}, {{chem|H|2|S}}, {{chem|N|H|3}} en {{chem|C|O}} verwag. Indien die Aarde se magma egter deur die [[fayaliet]]-[[magnetiet]]-[[kwarts]]-buffer bepaal sou word, sou die atmosfeer uit {{chem|H|2|O}}, {{chem|C|O|2}}, {{chem|S|O|2}} en {{chem|N|2}} bestaan het. Dit is nouer aan die atmosfeer van vandag verwant, behalwe dat dit geen vrye suurstof bevat het nie. Daar is aanwysings dat die laaste reeds in die Hadeïkum die geval was.<ref>[https://www.nature.com/articles/nature10655 The oxidation state of Hadean magmas and implications for early Earth’s atmosphere {{Outeur|Dustin Trail, E. Bruce Watson, Nicholas D. Tailby}} Nature volume 480, pages 79–82 (01 December 2011)]</ref>
Indien die fugasiteit (aktiwiteit) van suurstof bepaal sou word deur die [[yster]]-[[wüstiet]]-buffer van die Aarde se magma, sou 'n mens 'n atmosfeer van {{chem|C|H|4}}, {{chem|H|2}}, {{chem|H|2|S}}, {{chem|N|H|3}} en {{chem|C|O}} verwag. Indien die Aarde se magma egter deur die [[fayaliet]]-[[magnetiet]]-[[kwarts]]-buffer bepaal sou word, sou die atmosfeer uit {{chem|H|2|O}}, {{chem|C|O|2}}, {{chem|S|O|2}} en {{chem|N|2}} bestaan het. Dit is nouer aan die atmosfeer van vandag verwant, behalwe dat dit geen vrye suurstof bevat het nie. Daar is aanwysings dat die laaste reeds in die Hadeïkum die geval was.<ref>[https://www.nature.com/articles/nature10655 The oxidation state of Hadean magmas and implications for early Earth’s atmosphere {{Outeur|Dustin Trail, E. Bruce Watson, Nicholas D. Tailby}} Nature volume 480, pages 79–82 (01 December 2011)]</ref>


===Mesohadeïkum===
⚫
===Omtrent 360 miljoen jaar===
====Kanadium====
;Omtrent 255 miljoen jaar
Hierdie periode is vernoem na Kanada.

===Prokrustium===
;Omtrent 360 miljoen jaar
[[Lêer:Lunar cataclysm.jpg|duimnael|Artistieke weergawe van die Maan tydens die bombardement en vandag]]
[[Lêer:Lunar cataclysm.jpg|duimnael|Artistieke weergawe van die Maan tydens die bombardement en vandag]]
Die maan word getref deur die laat swaar bombardement wat tot die vorming van die inslagkraters op die maan lei. Dit word afgelei van die U/Th/Pb en Rb/Sr-metings op die maangesteentes wat die [[Apollo 17]]-tog meegebring het. Hierdie gegewens wys 'n tydperk van meteorietbombardemente van 4,0-3,8 miljard jaar gelede. Omdat die Aarde se swaartekrag groter as die Maan s'n is, sou die Aarde aan 'n groter bombardement blootgestel gewees het, en inslae van liggame so groot as [[Ceres (dwergplaneet)|Ceres]] (deursnee 900 km) ondergaan het, maar bewyse hiervoor ontbreek.<ref name="Li" /> Sulke inslae sal waarskynlik 'n deel van oseane weer laat verdamp. Die oorsaak van die bombardement is moontlik veranderings in die stabiele wentelbane van Jupiter en Saturnus wat glo omtrent 3,9 miljard jaar gelede het plaasgevind en die bane van asteroïede versteur het, maar beter navorsing op die Maan is nodig om dit te bevestig. <ref name="Sleep"/>
Die maan word getref deur die laat swaar bombardement wat tot die vorming van die inslagkraters op die maan lei. Dit word afgelei van die U/Th/Pb en Rb/Sr-metings op die maangesteentes wat die [[Apollo 17]]-tog meegebring het. Hierdie gegewens wys 'n tydperk van meteorietbombardemente van 4,0-3,8 miljard jaar gelede. Omdat die Aarde se swaartekrag groter as die Maan s'n is, sou die Aarde aan 'n groter bombardement blootgestel gewees het, en inslae van liggame so groot as [[Ceres (dwergplaneet)|Ceres]] (deursnee 900 km) ondergaan het, maar bewyse hiervoor ontbreek.<ref name="Li" /> Sulke inslae sal waarskynlik 'n deel van oseane weer laat verdamp. Die oorsaak van die bombardement is moontlik veranderings in die stabiele wentelbane van Jupiter en Saturnus wat glo omtrent 3,9 miljard jaar gelede het plaasgevind en die bane van asteroïede versteur het, maar beter navorsing op die Maan is nodig om dit te bevestig. <ref name="Sleep"/>

Wysiging soos op 20:57, 30 Augustus 2018

Die nuut gevormde Aarde het 'n hoë temperatuur gehad vanweë vulkaniese uitbarstings en botsings.
Eon Era Periode Ouderdom  Ga.
Argeïkum Paleo-argeïkum later
Hadeïkum Neohadeïkum Prometium 4,0 - 3,9
Acastium 4,1 - 4,0
Mesohadeïkum Prokrustium 4,2 - 4,1
Kanadium 4,3 - 4,2
Paleohadeïkum Jakobium 4,4 - 4,3
Hefestium 4,5 - 4,4
Chaotium
Neochaotium Titanomachium
Hiperium
Eochaotium Erebrium
Nefelium

Die Hadeïkum of Hadeïese Eon is die eerste geologiese eon in die Aarde se bestaan. Dit het sowat 4,54 miljard jaar gelede begin met die vorming van die Aarde en sowat 4 miljard jaar gelede geëindig met die begin van die Argeïkum. Die naam kom van Hades, die antieke Griekse god van die onderwêreld na aanleiding van die hel-agtige toestande op die Aarde in dié tyd: die planeet het pas gevorm en was nog baie warm en wys dikwels vulkaniese uitbarstings, ’n gedeeltelik gesmelte oppervlak en gereelde botsings met ander liggame in die Sonnestelsel.

Die radio-aktiewe oerisotope soos uraan-235 of kalium-40 was nog in groter konsentrasies aanwesig en het 4 keer meer hitte vrygestel as vandag. Hierdeur het gesteentes wat volop U, Th of K bevat het nie kon stol nie en hulle het vloeibaar gebly. Die kors het veral basalte bevat wat arm aan hierdie elemente was. [1]

Ouer geskrifte verwys dikwels na dié eon bloot as die Pre-Argeïkum, maar in nuwer literatuur word die vroeë tyd van ons planeet en sy sonnestelsel in baie meer besonderhede beskrewe. Daar is nouliks gesteentes wat uit die Hadeïkum dateer. Van die oudste gesteentes (die Acasta gneisskompleks van Kanada) strek van 4,2 tot 3,6 miljard jaar gelede. Dit word soms as die begin van die Argeïkum beskou, maar die denkbeelde is volop in ontwikkeling. Die skaarste van gesteentes maak die Hadeïkum 'n tydperk wat moeilik is om te bestudeer. Die meeste inligting oor die Hadeïkum stam van die studie van elementverhoudings en isotoopverhoudings van gesteentes van die Aarde, die Maan en veral van meteoriete. [2]

Goldblatt et al verdeel die vroeë tyd in twee eons, die Chaotium en die eintlike Hadeïkum. Die eerste eon word in twee eras verdeel en die tweede in drie. Elke era word in twee periodes ingedeel. Hierdie artikel sal hulle indeling gebruik, hoewel hieroor seker geen eenstemmigheid is nie.[3] Die kennis oor die vroeë geskiedenis van die sonnestelsel en die Aarde is vandag (2018) nog volop in ontwikkeling en die volgende tydlyn kan seker nog gewysig word.

Chaotium

Nefelium en Erebrium

Die Goldblatt-indeling noem hierdie vroegste era van die Chaotium die Eochaotium en verdeel dit in:

  • die Nefelium , die tyd toe die planetêre newel hom afskei uit die reusewolk van meteriaal wat deur 'n supernova is nagelaat
  • die Erebreum toe die son as gaswolk gevorm het, maar dit nog donker was

Nefelium verwys na "newel", terwyl Erebieum na Erebus, die duisternis, vernoem is.

Neochaotium

Die begin van die sonnestelsel.
Die protoplanetêre newel

Die volgende Goldblatt-era word die Neochaotium genoem. Sy twee eras is:

  • die Hiperitium, vermoem na die songod Hyperion, begin toe die son het begin om te skyn omdat kernfusie begin het
  • die Titanomachium verwys na die stryd van die Titane en is die tyd waarin die protoplanete gevorm het

Die geboorte van die sonnestelsel word op 4,567 miljard jaar gelede beraam. (Amelin et al. 2002) [2] Dit bestaan aanvanklik net uit 'n protoplanetêre newel wat om 'n nuutgevormde ster in sy middel wentel, wat die Son sal word.

Hiperitium

Omtrent 0-10 miljoen jaar later
Die Gujba-meteoriet, 'n koolstofhoudende chondriet met metaalchondrules

In die eerste paar miljoen jaar word chondriete gevorm, wat soms vandag steeds as meteoriete die Aarde kan bereik. Hulle vorming vind as 'n proses van kondensasie van elemente, groei en klontering van stofdeeltjies plaas. Die datering van hierdie gebeurtenisse berus hoofsaaklik op Pb/Pb-datering van meteoriete.[2]

die Titanomachium

Omtrent 10-20 miljoen jaar

Later begin hierdie chondriete onder invloed van die swaartekrag saam te klonteer tot planetesimale. In hierdie groter liggame vind differensiasie plaas. In hierdie proses vorm hulle 'n silikaatryke kors (BSE; Bulk Silicate Earth) ryk aan Mg, Ca, Al, Si en 'n kern wat ryk aan metale soos Fe en Ni is.

Die siderofiele elemente (Os, Ir, Ru, Rh, Pt, Pd, Au, Re) wat gewoonlik met HSE (Highly Siderophile Elements) aangedui word en die chalkofiele elemente (SCE; Strongly Chalcofile Elements) (S, Se, Te) word hoofsaaklik in die kern opgeneem.[2]

Van die meteoriete wat vandag die Aarde bereik het hierdie differensiasie ondergaan, soos die achondriete. Hulle lewer dikwels inligting oor later gebeurtenisse in die sonnestelsel as die 'primitiewe' chondriete.

Omtrent 20 miljoen jaar

Die proto-Aarde se kern word omtrent 4,535±0,002 miljard jaar gelede gevorm, omtrent 20 miljoen jaar ná die begin. Hierdie datering berus op 182Hf/182W-metings op meteoriete. [2] Die protoplaneet was blootgestel aan botsings met ander kleiner liggame. Goldblatt hulle stel voor om dit Tellus te noem

Hadeïkum

Die Paleohadeïkum

Die Hefestium =

Omtrent 55 miljoen jaar;
Artistieke weergawe van die vroeë Aarde en Maan.

Volgens die Goldblatt-indeling begin die eintlike Hadeïkum met 'n groot katastrofe. Die proto-Aarde (Tellus) word deur 'n ander planetesimaal getref wat Theia genoem word. Die tydstip word op 4,50±0,01 miljard jaar gelede geraam, (35±12 miljoen jaar ná die vorming van die protoplaneet).[2] Hierdie gebeurtenis was katastrofies en lei tot die totale versmelting van die twee protoplanete. Aanvanklik is dit dalk 'n superkritiese gaswolk met 'n hoë druk en hoë temperatuur. Dit blyk veral uit die relatiewe voorkoms van kalium-41. [4] Afkoeling lei opnuut tot differensiasie en die vorming van die Aarde en die Maan. Die afstand tussen die Aarde en sy satelliet was aanvanklik baie kleiner as vandag. Dit word op 21 keer die aardstraal geraam, pleks van omtrent 60. [5]

Aanvanklik het die nuwe planeet Aarde 'n gesmelte oppervlak gehad, maar ná sowat 10 miljoen jaar het dit 'n vaste kors gekry.[3]

Omtrent 85 miljoen jaar

Die Aarde se kors word verryk met HSE-elemente. Dit word die late veneer (die laat vernis) genoem. Dit weerspieël dalk 'n laat meteorietreën en word afgelei van die voorkoms van HSE in die aardkors wat sowat 200 keer groter is as verwag word. erdie hipotese is nogtans taamlik omstrede.[2]

Die Jakobium

Omtrent 150 miljoen jaar

Die Jakobium is vernoem na die Jack Hills van Australië waar van die oudste gesteentes gevind is.[3]

Omtrent 200 miljoen jaar

Oseane het begin om te vorm toe die temperatuur van die atmosfeer tot 350 oC afgekoel het, omdat die druk van die atmosfeer dalk baie hoog was en dit hoofsaaklik uit CO2 bestaan het. Hoe lank hierdie heet broeikas bestaan het is nie duidelik nie, maar dit word op 100 miljoen jaar beraam omdat eers die subduksie van karbonate die koolstofdioksied uit die atmosfeer verwyder het.[6] Volgens die berekenings van Sleep (2007) het omtrent 4,37 miljard jaar gelede (200 miljoen jaar ná die begin) reeds gebiede bestaan wat se oseaanwater koel genoeg wat om lewe 'n kans te bied. Die soutgehalte was waarskynlik amper twee keer so hoog as vandag omdat sout nog nie as steensout begrawe was, maar dit is moeilik om te bepaal. [6]

Die atmosfeer van die afkoelende planeet was reduserend van aard, maar dit het stadig verander omdat vulkanisme waterstof en sy verbindings met koolstof, stikstof en suurstof vrystel en hulle ongehinderd die boonste lae van die atmosfeer kon bereik. Waterstof is -saam met helium- lig genoeg om uit die planeet se swaartekragveld te ontsnap. Hierdie proses se spoed moet duisend keer so hoog gewees het as dit vandag is en geleid tot 'n hoër relatiewe voorkoms van suurstof. Dit het die oksidasie van elemente in hulle lae oksidasietoestande in die gesteentes en hulle verwering en erosie moontlik gemaak. Hierdie proses het tot ver in die Argeïkum voortgeduur.[7]

Indien die fugasiteit (aktiwiteit) van suurstof bepaal sou word deur die yster-wüstiet-buffer van die Aarde se magma, sou 'n mens 'n atmosfeer van CH4, H2, H2S, NH3 en CO verwag. Indien die Aarde se magma egter deur die fayaliet-magnetiet-kwarts-buffer bepaal sou word, sou die atmosfeer uit H2O, CO2, SO2 en N2 bestaan het. Dit is nouer aan die atmosfeer van vandag verwant, behalwe dat dit geen vrye suurstof bevat het nie. Daar is aanwysings dat die laaste reeds in die Hadeïkum die geval was.[8]

Mesohadeïkum

Kanadium

Omtrent 255 miljoen jaar

Hierdie periode is vernoem na Kanada.

Prokrustium

Omtrent 360 miljoen jaar
Artistieke weergawe van die Maan tydens die bombardement en vandag

Die maan word getref deur die laat swaar bombardement wat tot die vorming van die inslagkraters op die maan lei. Dit word afgelei van die U/Th/Pb en Rb/Sr-metings op die maangesteentes wat die Apollo 17-tog meegebring het. Hierdie gegewens wys 'n tydperk van meteorietbombardemente van 4,0-3,8 miljard jaar gelede. Omdat die Aarde se swaartekrag groter as die Maan s'n is, sou die Aarde aan 'n groter bombardement blootgestel gewees het, en inslae van liggame so groot as Ceres (deursnee 900 km) ondergaan het, maar bewyse hiervoor ontbreek.[2] Sulke inslae sal waarskynlik 'n deel van oseane weer laat verdamp. Die oorsaak van die bombardement is moontlik veranderings in die stabiele wentelbane van Jupiter en Saturnus wat glo omtrent 3,9 miljard jaar gelede het plaasgevind en die bane van asteroïede versteur het, maar beter navorsing op die Maan is nodig om dit te bevestig. [6]

Die oudste gesteentes van Acasta stam uit hierdie tydperk. O'Neil et al. (2009) het gesteentes beskrewe uit die omgewing van die Hudsonbaai wat met deur vergelyking van die uitgestorwe isotoop samarium-146 wat 'n halfleeftyd van 103 miljoen jaar het en die stabiele isotoop neodimium-142 vorm met neodimium-144 'n leeftyd van 4,28 miljard jaar lewer. Dit wys dat in die Hadeïkum waarskynlik reeds vaste korsgesteentes bestaan het, maar dat hulle later weer vernietig is. [6]

Verwysings

  1. ↑ Earth's Oldest Rocks Martin J. van Kranendonk, Vickie Bennett, Hugh R.H. Smithies Elsevier, 2007, ISBN 0-08-055247-1, ISBN 978-0-08-055247-7
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Siderophile and chalcophile elements in the Archean mantle-crust system. Chunhui Li Proefskrif November 2016 Freie Universität Berlin
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 The Eons of Chaos and Hades C. Goldblatt, K.J. Zahnle, N.H. Sleep, E.G. Nisbet Solid Earth 1, 1-3, 2010
  4. ↑ Moon's birth may have vaporaized most of Earth, study shows. Charles Q. Choi www.space.com
  5. ↑ Lunar and Planetary Institute
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 The Hadean-Archaean Environment Norman H. Sleep Cold Spring Harb Perspect Biol. 2010 Jun; 2(6): a002527. doi: 10.1101/cshperspect.a002527
  7. ↑ Evolution of the Atmosphere During the Hadean and Archean George H. Shaw Earth's Early Atmosphere and Oceans, and The Origin of Life. SpringerBriefs in Earth Sciences. Springer, Cham; ISBN 978-3-319-21971-4
  8. ↑ The oxidation state of Hadean magmas and implications for early Earth’s atmosphere Dustin Trail, E. Bruce Watson, Nicholas D. Tailby Nature volume 480, pages 79–82 (01 December 2011)


  Geologiese eons:     Hadeïese Eon     Argeïese Eon     Proterosoïese Eon     Fanerosoïese Eon  
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Hadeïkum&oldid=1767788"