Samestelling

In die taalkunde, kan 'n samestelling omskryf word as die vorming van ‘n komplekse woord wat uit twee stamme bestaan. Die dele van samestellings in Afrikaans word in die reël vas geskryf, volgens die Afrikaanse woordelys en spelreëls.

Die dele waaruit samestellings bestaan, kan tot verskillende woordsoorte behoort. Die volgende patrone word onderskei:

Kategorie		Voorbeelde
naamwoord + naamwoord (die kategorie wat verreweg die grootste groep samestellings in Afrikaans vorm)		arbeidswetgewing, blombedding, deurmat, reddingsboei, skroewedraaier
naamwoord + voornaamwoord		Jan-hulle, oom-hulle
naamwoord + setsel		bekaf, dagin en daguit, padlangs, raadop, pootuit, straataf
naamwoord + werkwoord		asemskep, perdry, pretloop, ysskaats
naamwoord + byvoeglike naamwoord		gebruikersvriendelik, hondsiek, kiemvry, vuurvas
naamwoord + deelwoord		sneeubedek, uitkomsgebaseer/uitkomsgebaseerd
werkwoord + werkwoord		brandmerk, hangsweef, stortreën
werkwoord + byvoeglike naamwoord		kraakvars, stinkryk
werkwoord + naamwoord		baaikostuum, eetgoed, gloeilamp, kookwater, smeerkaas
byvoeglike naamwoord + naamwoord		blouaap, geelwortel, oukêrel (pa), stywepap
byvoeglike naamwoord + byvoeglike naamwoord		blougroen, domastrant, ligblou
byvoeglike naamwoord + werkwoord		blinkvryf, rofstoei
bywoord / byvoeglike naamwoord + setsel		andersom, langsaan, regop, voluit, vooroor
bywoord + werkwoord		binnekom, neerslaan, teregwys, wegspring
setsel + werkwoord		aanbied, afdank, inteel, teenwerk
setsel / bywoord + naamwoord		agterdeur, deurpad, voorarm
telwoord + naamwoord		duisendpoot, tienkamp, tweegesig, vyftal
bywoord + naamwoord		agterblad, bykos
setsel + setsel		bo-oor, langsaan, tussendeur

Samestellings kan natuurlik uit meer as twee woorddele bestaan, soos blouoognooi, lugdienspersoneel, groenvyekonfyt, tweerigtingskakelaar, kernkragsentrale, weervoorspellingsprogram.

Reduplikasies of herhalingsamestellings word met 'n koppelteken geskryf, soos bietjie-bietjie, een-een, lag-lag, plek-plek, speel-speel, stil-stil.

Samestellings met 'n afkorting, simbool of syfer as eerste lid word met 'n koppelteken geskryf: A-span, B-mol, 100 W-gloeilamp, IK-toets, MBA-student, 1994-verkiesing, 80%-kans, 50c-stuk.

Duits is net soos Afrikaans, 'n taal waarin vele endosentriese samestellings voorkom. Hierbo is die Duitse woord virr 'rioolwatersuiweringsinstallasie'.

Tesame met affikse, speel samestellings ‘n groot rol wanneer dit kom by Afrikaanse woordvorming.

• Die kern: Die kern is die deel wat die hoofbetekenis van die woord dra en tesame met die bepaler – die deel wat die hoofebetekenis uitbrei – vorm die twee stamme van die kompositum. Die konsep van ‘n kern is noodsaaklik om die verskil tussen Endo – en Eksosentriese komposita te verstaan.
• Endosentriese Komposita is ‘n kompositum waar die kern ingesluit is in die woord.
• Eksosentriese Komposita is wanneer die kern buite die woord geleë is bv; swart + kop is nie ‘n soort kop nie, maar eerder ‘n persoon met swart hare.

Sien ook

• Tweebuffelsmeteenskootmorsdoodgeskietfontein

Verwysings

SA Akademie vir Wetenskap en Kuns, 2017. Afrikaanse woordelys en spelreëls. Kaapstad: Pharos.