Fundamentele wisselwerking: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Content deleted Content added
Uitgebrei, besig
Lyn 1: Lyn 1:
[[Lêer:Elementary particle interactions af.svg|duimnael|Bosone dra die vier fundamentele kragte oor.]]
[[Lêer:Elementary particle interactions af.svg|duimnael|240px|Bosone dra die vier fundamentele kragte oor.]]
[[Lêer:Standard Model of Elementary Particles afr.svg|duimnael|240px|Die deeltjies van die Standaardmodel.]]


In [[natuurkunde]] is daar vier '''fundamentele wisselwerkings''', ook bekend as '''fundamentele kragte'''. Alle kragte volg uit dié vier basiese kragte. In volgorde van afnemende sterkte is dit:
In [[fisika]] is daar vier '''fundamentele wisselwerkings''', ook bekend as '''basiese natuurkragte'''. Alle kragte volg uit dié vier basiese wisselwerkings. Hulle is die [[swaartekrag]]- en die [[Elektromagnetisme|elektromagnetiese wisselwerking]], wat aansienlike kragte oor ’n lang afstand produseer waarvan die uitwerking in die alledaagse lewe gesien kan word, en die [[Sterk wisselwerking|sterk]] en die [[swak wisselwerking]], wat kragte op subatomiese afstande produseer.
* [[Sterk wisselwerking]], wat die [[proton]]e en [[neutron]]e in die kern bymekaarhou, oorgedra deur [[gluon]]e
* [[Elektromagnetisme|Elektromagnetiese wisselwerking]], wat die [[elektron]]e by ’n [[atoom]] vashou, oorgedra deur [[foton]]e
* [[Swak wisselwerking]], wat ’n rol speel in verskillende [[radioaktiewe verval|vervalprosesse]], oorgedra deur [[W- en Z-bosone]]
* [[Swaartekrag]], wat materie op groot skaal bymekaarhou, hipoteties oorgedra deur [[graviton]]e


Sommige wetenskaplikes<ref name="Fackler">{{cite book
: {| cellspacing=0 cellpadding=2
| last1 = Fackler
!!!Relatiewe magnitude&nbsp;&nbsp;&nbsp;!!Reikwydte
| first1 = Orrin
|-
| last2 = Tran
|Sterk wisselwerking || 10<sup>40</sup> || 1/r<sup>7</sup>
| first2 = J. Thanh Van
|-
| title = 5th Force Neutrino Physics
||Elektromagnetiese wisselwerking&nbsp;&nbsp; || 10<sup>38</sup> || 1/r<sup>2</sup>
| publisher = Atlantica Séguier Frontières
|-
| date = 1988
|Swak wisselwerking|| 10<sup>15</sup> || 1/r<sup>5 – 7</sup>
| location =
|-
| pages =
|Swaartekrag || 1 || 1/r<sup>2</sup>
| language =
|}
| url = https://books.google.com/books?id=Ke32COxghksC&pg=PR7&dq=%22fifth+force%22f=false
| doi =
| id =
| isbn = 2863320548
}}</ref><ref name="Weisstein">{{cite web
| last = Weisstein
| first = Eric W.
| title = Fifth Force
| work = World of Science
| publisher = Wolfram Research
| date = 2007
| url = http://scienceworld.wolfram.com/physics/FifthForce.html
| format =
| doi =
| accessdate = September 14, 2017}}</ref><ref name="Franklin">{{cite book
| last1 = Franklin
| first1 = Allan
| last2 = Fischbach
| first2 = Ephraim
| title = The Rise and Fall of the Fifth Force: Discovery, Pursuit, and Justification in Modern Physics, 2nd Ed.
| publisher = Springer
| date = 2016
| location =
| pages =
| language =
| url = https://books.google.com/books?id=7giyCwAAQBAJ&pg=PA146&dq=%22fifth+force%22
| doi =
| id =
| isbn = 3319284126
}}</ref> glo daar bestaan dalk ’n vyfde krag, maar dit word nie algemeen aanvaar en is nog nie bewys nie.


Elk van die bekende fundamentele wisselwerkings kan wiskundig as ’n [[Veld (fisika)|veld]] beskryf word. Swaartekrag word toegeskryf aan die kromming van [[ruimtetyd]], wat deur [[Einstein]] se [[algemene relatiwiteitsteorie]] beskryf word. Die ander drie is diskrete [[kwantum]]velde en hul wisselwerkings word bemiddel deur [[elementêre deeltjie]]s wat in die [[Standaardmodel]]<ref>{{Cite web|url=http://www.symmetrymagazine.org/standard-model/|title=The Standard Model of Particle Physics {{!}} symmetry magazine|website=www.symmetrymagazine.org|access-date=2018-10-30}}</ref> van [[deeltjiefisika]] beskryf word.
In teoretiese natuurkunde word probeer om hierdie wisselwerkings te verenig in ’n teorie. Die vereniging van die elektromagnetiese en die swak wisselwerking is onomstrede. Die kombinasie van die sterk wisselwerking met dié twee wisselwerkings (die "Teorie van die groot vereniging") is goed onderweg, hoewel daar nog geen eksperimentele bewys voor is nie. Die kombinasie van die swaartekrag en die ander wisselwerkings (die [[teorie van alles]]), is egter nog steeds problematies omdat swaartekrag deur die [[algemene relatiwiteit]]steorie beskryf word en die ander kragte deur die [[kwantum]]teorie, en hulle is moeilik verenigbaar.

Binne die Standaardmodel word die sterk wisselwerking oorgedra deur ’n deeltjie met die naam [[gluon]] en is dit verantwoordelik vir die binding van [[kwark]]e om [[hadron]]e soos [[proton]]e en [[neutron]]e te vorm. As ’n nawerking skep dit die [[kernkrag]] wat laasgenoemde deeltjies bind om [[atoomkern]]s te vorm. Die swak wisselwerking word oorgedra deur deeltjies bekend as [[W- en Z-bosone]]. Dit werk ook in op die kerns van [[atome]] en bemiddel [[radioaktiewe verval]]. Die elektromagnetiese krag, wat deur [[foton]]e oorgedra word, skep [[Elektriese veld|elektriese]] en [[magneetveld]]e wat verantwoordelik is vir die aantrekking tussen wentelende [[elektron]]e en atoomkerns, en dit hou atome bymekaar. Dit is ook verantwoordelik vir [[chemiese binding]] en [[elektromagnetiese golf|elektromagnetiese golwe]], insluitende [[sigbare lig]], en vorm die grondslag vir elektriese tegnologie. Hoewel die elektromagnetiese krag baie sterker as swaartekrag is, is dit geneig om homself in groot voorwerpe uit te kanselleer. Oor die grootste afstande (op die skaal van [[planete]] en [[sterrestelsel]]s) is swaartekrag dus geneig om die oorheersende krag te wees.

Al vier fundamentele kragte is vermoedelik verwant en by hoë energieë op ’n minuskule lengte, die [[Plancklengte]],<ref>{{Cite news|url=http://www.symmetrymagazine.org/article/the-planck-scale|title=The Planck scale|work=symmetry magazine|access-date=2018-10-30|language=en}}</ref> in ’n enkele krag verenig. [[Deeltjieversneller]]s kan egter nie die enorme energieë opwek wat nodig is om dit eksperimenteel te ondersoek nie. Pogings om ’n algemene teoretiese raamwerk op te stel wat die verhouding tussen die kragte sal verduidelik, is vandag moontlik die grootste mikpunt van teoretiese fisici. Die swak en die elektromagnetiese krag is reeds verenig met die [[elektroswak teorie]] van Sheldon Glashow<ref>{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/glashow/auto-biography/|title=The Nobel Prize in Physics 1979|website=NobelPrize.org|language=|access-date=2018-10-30}}</ref>, Abdus Salam<ref>{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/salam/biographical/|title=The Nobel Prize in Physics 1979|website=NobelPrize.org|language=|access-date=2018-10-30}}</ref> en Steven Weinberg,<ref>{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/weinberg/auto-biography/|title=The Nobel Prize in Physics 1979|website=NobelPrize.org|language=|access-date=2018-10-30}}</ref> en daarvoor het hulle in 1979 die [[Nobelprys vir fisika]] gewen. Die kombinasie van die sterk krag met dié twee kragte (die "teorie van die groot vereniging") is goed onderweg, hoewel daar nog geen eksperimentele bewys voor is nie. Die kombinasie van swaartekrag en die ander wisselwerkings (die [[teorie van alles]]), is egter nog steeds problematies omdat swaartekrag deur die algemene relatiwiteitsteorie beskryf word en die ander kragte deur die kwantumteorie, en hulle is moeilik verenigbaar.


== Verwysings ==
== Verwysings ==
: ''[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:nl:Fundamentele natuurkracht|Nederlandse Wikipedia]]''
{{Verwysings}}
{{Verwysings}}

==Eksterne skakels==
*''[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Fundamental interaction|Engelse Wikipedia]]''


{{Normdata}}
{{Normdata}}

Wysiging soos op 13:56, 25 Desember 2018

Bosone dra die vier fundamentele kragte oor.
Die deeltjies van die Standaardmodel.

In fisika is daar vier fundamentele wisselwerkings, ook bekend as basiese natuurkragte. Alle kragte volg uit dié vier basiese wisselwerkings. Hulle is die swaartekrag- en die elektromagnetiese wisselwerking, wat aansienlike kragte oor ’n lang afstand produseer waarvan die uitwerking in die alledaagse lewe gesien kan word, en die sterk en die swak wisselwerking, wat kragte op subatomiese afstande produseer.

Sommige wetenskaplikes[1][2][3] glo daar bestaan dalk ’n vyfde krag, maar dit word nie algemeen aanvaar en is nog nie bewys nie.

Elk van die bekende fundamentele wisselwerkings kan wiskundig as ’n veld beskryf word. Swaartekrag word toegeskryf aan die kromming van ruimtetyd, wat deur Einstein se algemene relatiwiteitsteorie beskryf word. Die ander drie is diskrete kwantumvelde en hul wisselwerkings word bemiddel deur elementêre deeltjies wat in die Standaardmodel[4] van deeltjiefisika beskryf word.

Binne die Standaardmodel word die sterk wisselwerking oorgedra deur ’n deeltjie met die naam gluon en is dit verantwoordelik vir die binding van kwarke om hadrone soos protone en neutrone te vorm. As ’n nawerking skep dit die kernkrag wat laasgenoemde deeltjies bind om atoomkerns te vorm. Die swak wisselwerking word oorgedra deur deeltjies bekend as W- en Z-bosone. Dit werk ook in op die kerns van atome en bemiddel radioaktiewe verval. Die elektromagnetiese krag, wat deur fotone oorgedra word, skep elektriese en magneetvelde wat verantwoordelik is vir die aantrekking tussen wentelende elektrone en atoomkerns, en dit hou atome bymekaar. Dit is ook verantwoordelik vir chemiese binding en elektromagnetiese golwe, insluitende sigbare lig, en vorm die grondslag vir elektriese tegnologie. Hoewel die elektromagnetiese krag baie sterker as swaartekrag is, is dit geneig om homself in groot voorwerpe uit te kanselleer. Oor die grootste afstande (op die skaal van planete en sterrestelsels) is swaartekrag dus geneig om die oorheersende krag te wees.

Al vier fundamentele kragte is vermoedelik verwant en by hoë energieë op ’n minuskule lengte, die Plancklengte,[5] in ’n enkele krag verenig. Deeltjieversnellers kan egter nie die enorme energieë opwek wat nodig is om dit eksperimenteel te ondersoek nie. Pogings om ’n algemene teoretiese raamwerk op te stel wat die verhouding tussen die kragte sal verduidelik, is vandag moontlik die grootste mikpunt van teoretiese fisici. Die swak en die elektromagnetiese krag is reeds verenig met die elektroswak teorie van Sheldon Glashow[6], Abdus Salam[7] en Steven Weinberg,[8] en daarvoor het hulle in 1979 die Nobelprys vir fisika gewen. Die kombinasie van die sterk krag met dié twee kragte (die "teorie van die groot vereniging") is goed onderweg, hoewel daar nog geen eksperimentele bewys voor is nie. Die kombinasie van swaartekrag en die ander wisselwerkings (die teorie van alles), is egter nog steeds problematies omdat swaartekrag deur die algemene relatiwiteitsteorie beskryf word en die ander kragte deur die kwantumteorie, en hulle is moeilik verenigbaar.

Verwysings

  1. Fackler, Orrin; Tran, J. Thanh Van (1988). 5th Force Neutrino Physics. Atlantica Séguier Frontières. ISBN 2863320548.
  2. Weisstein, Eric W. (2007). "Fifth Force". World of Science. Wolfram Research. Besoek op 14 September 2017.
  3. Franklin, Allan; Fischbach, Ephraim (2016). The Rise and Fall of the Fifth Force: Discovery, Pursuit, and Justification in Modern Physics, 2nd Ed. Springer. ISBN 3319284126.
  4. "The Standard Model of Particle Physics | symmetry magazine". www.symmetrymagazine.org. Besoek op 30 Oktober 2018.
  5. "The Planck scale". symmetry magazine (in Engels). Besoek op 30 Oktober 2018.
  6. "The Nobel Prize in Physics 1979". NobelPrize.org. Besoek op 30 Oktober 2018.
  7. "The Nobel Prize in Physics 1979". NobelPrize.org. Besoek op 30 Oktober 2018.
  8. "The Nobel Prize in Physics 1979". NobelPrize.org. Besoek op 30 Oktober 2018.

Eksterne skakels