Republiek Artsach: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
k Persiërs → Perse
Bygewerk
Lyn 1: Lyn 1:
{{Inligtingskas Land
{{Inligtingskas Land
|noem_naam = '''Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն'''<br />'''Lernayin Gharabaghi Hanrapetut'yun'''
|noem_naam = '''Արցախի Հանրապետություն'''<br />'''Artsakhi Hanrapetut'yun'''
|volle_naam = '''Republiek Nagorno-Karabakh'''<br />'''Republiek Artsach'''
|volle_naam = '''Republiek Artsach'''
|algemene_naam = Nagorno-Karabakh
|algemene_naam = die Republiek Artsach
|beeld_vlag = Flag of Artsakh.svg
|beeld_vlag = Flag of Artsakh.svg
|beeld_wapen = Coat of arms of Artsakh.svg
|beeld_wapen = Coat of arms of Artsakh.svg
Lyn 8: Lyn 8:
|beeld_kaart = Nagorno-Karabakh Republic (orthographic projection).svg
|beeld_kaart = Nagorno-Karabakh Republic (orthographic projection).svg
|leuse =
|leuse =
|volkslied = [[Azat u Ankakh Artsakh|Ազատ ու Անկախ Արցախ]]<br /><small>([[Transliterasie|tr.]]: ''Azat u Ankakh Artsakh'')</small><br /><small>''([[Armeens]] vir: "Vrye en onafhanklike Artsach")''</small><br /><center>[[Lêer:Anthem of the Republic of Artsakh.oga]]</center>
|volkslied = [[Azat u Ankakh Artsakh|Ազատ ու Անկախ Արցախ]]<br /><small>([[Transliterasie|tr]].: ''Azat u Ankakh Artsakh'')</small><br /><small>''([[Armeens]] vir: "Vrye en onafhanklike Artsach")''</small><br /><center>[[Lêer:Anthem of the Republic of Artsakh.oga]]</center>
|amptelike_tale = [[Armeens]]{{smallsup|a}}
|amptelike_tale = [[Armeens]]{{smallsup|a}}
|hoofstad = [[Stepanakert]]
|hoofstad = [[Stepanakert]]
Lyn 19: Lyn 19:
|longEW = O
|longEW = O
|grootste_stad = [[Stepanakert]]
|grootste_stad = [[Stepanakert]]
|regeringsvorm = Semi-presidensiële [[republiek]]
|regeringsvorm = Unitêre presidensiële<br />grondwetlike [[republiek]]
|leiertitels = • [[President]]<br />• [[Eerste minister]]
|leiertitels = <br />• [[President]]<br />• [[Staatsminister]]
|leiername = [[Bako Sahakjan]]<br />[[Arajik Harutjunjan]]
|leiername = [[Bako Sahakjan]]<br />[[Grigory Martirosjan]]
|oppervlak_rang =
|oppervlak_rang =
|oppervlak_grootte =
|oppervlak_grootte =
Lyn 27: Lyn 27:
|oppervlakmi² = 4&nbsp;424,10
|oppervlakmi² = 4&nbsp;424,10
|persent_water = feitlik niks
|persent_water = feitlik niks
|bevolking_skatting = 146&nbsp;573<ref>{{en}} {{cite web |url=http://gov.nkr.am/en/regions/ |title=Population of NKR as of 01-01-2013 | publisher=Republiek van Nagorno-Karabakh |date=1 Januarie 2013 |accessdate=15 Augustus 2014}}</ref>
|bevolking_skatting = 146&nbsp;573<ref>{{en}} {{cite web |url=http://gov.nkr.am/en/regions/ |title=Population of NKR as of 01-01-2013 | publisher=Republiek Artsach |date=1 Januarie 2013 |accessdate=15 Augustus 2014}}</ref>
|bevolking_skatting_jaar = 2013
|bevolking_skatting_jaar = 2013
|bevolking_rang = –
|bevolking_rang = –
Lyn 35: Lyn 35:
|bevolkingsdigtheidmi² =
|bevolkingsdigtheidmi² =
|bevolkingsdigtheidrang =
|bevolkingsdigtheidrang =
|BBP_PPP = $1,6&nbsp;miljard
|BBP_PPP = $2,6&nbsp;miljard
|BBP_PPP_rang =
|BBP_PPP_rang =
|BBP_PPP_jaar = 2010
|BBP_PPP_jaar = 2018
|BBP_PPP_per_kapita = $2&nbsp;581
|BBP_PPP_per_kapita = $6&nbsp;000
|BBP_PPP_per_kapita_rang =
|BBP_PPP_per_kapita_rang =
|BBP =
|BBP =
Lyn 65: Lyn 65:
|internet_domein = ''geen''{{smallsup|e}}
|internet_domein = ''geen''{{smallsup|e}}
|skakelkode = 374 47{{smallsup|d}}
|skakelkode = 374 47{{smallsup|d}}
|voetskrif = a. Die Grondwet waarborg "die vrye gebruik van andere tale deur die bevolking".<br />b. net deur [[Abchasië]], [[Suid-Ossetië]] en [[Transnistrië]].<br />c. Nagorno-Karabakh dram verkoop as aandenkings.<br />d. +374 97 vir selfone.<br />e. [[.am]] word dikwels gebruik.
|voetskrif = a. Die Grondwet waarborg "die vrye gebruik van andere tale deur die bevolking".<br />b. net deur [[Abchasië]], [[Suid-Ossetië]] en [[Transnistrië]].<br />c. Artsach dram verkoop as aandenkings.<br />d. +374 97 vir selfone.<br />e. [[.am]] word dikwels gebruik.
}}
}}


Die '''Republiek Nagorno-Karabakh''' ([[Armeens]]: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, ''Lernayin Gharabaghi Hanrapetut'yun''), of '''Republiek Artsach''' (Արցախի Հանրապետություն, ''Arts'akhi Hanrapetut’yun'')<ref>{{en}} [http://www.nkr.am/en/constitution/9/ ''Constitution of the Nagorno-Karabakh Republic. Chapter 1, article 1.2'']</ref> is 'n [[de facto]]-onafhanklike republiek in die suidelike [[Kaukasus]]-streek van [[Eurasië]].
Die '''Republiek Artsach''' ([[Armeens]]: Արցախի Հանրապետություն, ''Artsakhi Hanrapetut'yun''<ref>{{en}} [http://www.nkr.am/en/constitution/9/ ''Constitution of the Nagorno-Karabakh Republic. Chapter 1, article 1.2'']</ref>), tussen 1991 en 2017 '''Republiek Nagorno-Karabakh''' ([[Armeens]]: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, ''Lernayin Gharabaghi Hanrapetut'yun''), is 'n [[de facto]]-onafhanklike republiek in die suidelike [[Kaukasus]]-streek van [[Eurasië]], wat internasionaal as deel van [[Azerbeidjan]] beskou word.<ref>{{en}} {{cite web|url=https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/or/13508.htm|title=1993 UN Security Council Resolutions on Nagorno-Karabakh|last=Department Of State. The Office of Electronic Information|first=Bureau of Public Affairs|website=2001-2009.state.gov|accessdate=11 Maart 2019}}</ref> Artsach beheer die meeste van die voormalige Outonome Nagorno-Karabakh-oblast se gebied en sommige van die omliggende gebied, waarvolgens dit aan [[Armenië]] in die weste en [[Iran]] in die suide grens. Die [[hoofstad]] en grootste stad is [[Stepanakert]].


== Bakermat van die Armeense beskawing ==
== Bakermat van die Armeense beskawing ==
Armeniërs beskou Artsach as die bakermat van hul beskawing. Hier is die [[Armeense alfabet]] as een van die oudstes ter wêreld ontwikkel en vir die eerste keer in 'n skool gebruik, hier het die eerste gedrukte dokumente en werke in Armeens ontstaan, en hier het die Armeense kultuur en beskawing reeds 'n bloeitydperk beleef toe die huidige hoofstad Jerewan en ander nedersettings in die huidige Republiek Armenië nog onbeduidende plekke was.<ref>{{de}} [http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13687666.html ''Der Spiegel'' 13/1992, 23 Maart 1992: ''Wir werden euch ausrotten. Kampf um Berg-Karabach und der Völkermord an den Armeniern'']</ref>
[[Armeniërs]] beskou Artsach as die bakermat van hul beskawing. Hier is die [[Armeense alfabet]] as een van die oudstes ter wêreld ontwikkel en vir die eerste keer in 'n skool gebruik, hier het die eerste gedrukte dokumente en werke in Armeens ontstaan, en hier het die Armeense kultuur en beskawing reeds 'n bloeitydperk beleef toe die huidige hoofstad [[Jerewan]] en ander nedersettings in die huidige [[Armenië|Republiek Armenië]] nog onbeduidende plekke was.<ref>{{de}} [http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13687666.html ''Der Spiegel'' 13/1992, 23 Maart 1992: ''Wir werden euch ausrotten. Kampf um Berg-Karabach und der Völkermord an den Armeniern'']</ref>


== Historiese en politieke agtergrond ==
== Historiese en politieke agtergrond ==
[[Lêer:Tank memorial Stepanakert.jpg|duimnael|links|Armeense Tenkgedenkteken vir die Nagorno-Karabakh-oorlog van 1988]]
[[Lêer:Tank memorial Stepanakert.jpg|duimnael|links|Armeense Tenkgedenkteken vir die Nagorno-Karabakh-oorlog van 1988]]
[[Lêer:Karabach-Kaart.jpg|duimnael|links|'n Kaart van Nagorno-Karabakh]]
[[Lêer:Karabach-Kaart.jpg|duimnael|links|'n Kaart van Artsach]]
[[Lêer:2014 Szuszi, Katedra Chrystusa Zbawiciela (01).jpg|duimnael|links|Christus-die-Verlosser-katedraal in Sjoesji]]
[[Lêer:2014 Szuszi, Katedra Chrystusa Zbawiciela (01).jpg|duimnael|links|Christus-die-Verlosser-katedraal in Sjoesji]]
Die republiek beheer die grootste deel van die vroeëre Outonome Nagorno-Karabakh-oblast en 'n aantal [[Azerbeidjan]]se distrikte wat aan [[Armenië]] in die weste en [[Iran]] in die suide grens en 'n landkorridor tussen Nagorno-Karabakh/Artsach en die Republiek Armenië vorm.<ref name="President">{{en}} [http://www.president.nkr.am/en/nkr/generalInformation/ Amptelike webwerf van die President van Nagorno-Karabakh: ''Algemene Inligting oor Nagorno-Karabakh'']</ref>
Die republiek beheer die grootste deel van die vroeëre Outonome Nagorno-Karabakh-oblast en 'n aantal [[Azerbeidjan]]se distrikte wat aan Armenië in die weste en [[Iran]] in die suide grens en 'n landkorridor tussen Artsach en die Republiek Armenië vorm.<ref name="President">{{en}} [http://www.president.nkr.am/en/nkr/generalInformation/ Amptelike webwerf van die President van Nagorno-Karabakh: ''Algemene Inligting oor Nagorno-Karabakh'']</ref>


Die gebied van Nagorno-Karabakh, wat merendeels deur etniese Armeniërs bewoon word, was 'n omstrede streek tussen Armenië en Azerbeidjan toe dié twee lande in 1918 van die [[Russiese Ryk]] onafhanklik geword het. Nadat die [[Sowjetunie]] in beheer van die gebied was, is in 1923 die Outonome Nagorno-Karabakh-oblast gevorm wat in administratiewe opsig deel van die [[Azerbeidjanse Sosialistiese Sowjetrepubliek|Azerbeidjanse SSR]] uitgemaak het.
Die gebied van Artsach, wat merendeels deur etniese Armeniërs bewoon word, was 'n omstrede streek tussen Armenië en Azerbeidjan toe dié twee lande in 1918 van die [[Russiese Ryk]] onafhanklik geword het. Nadat die [[Sowjetunie]] in beheer van die gebied was, is in 1923 die Outonome Nagorno-Karabakh-oblast gevorm wat in administratiewe opsig deel van die [[Azerbeidjanse Sosialistiese Sowjetrepubliek|Azerbeidjanse SSR]] uitgemaak het.


Die etniese konflik tussen Armeniërs en [[Azerbeidjanners]] het in die laaste jare van die Sowjetunie weer opgevlam en aanleiding tot die Nagorno-Karabakh-oorlog gegee wat tussen 1991 en 1994 gevoer is.
Die etniese konflik tussen Armeniërs en [[Azerbeidjanners]] het in die laaste jare van die Sowjetunie weer opgevlam en aanleiding tot die Nagorno-Karabakh-oorlog gegee wat tussen 1991 en 1994 gevoer is.
Lyn 85: Lyn 85:
Toe die verbrokkeling van die Sowjetunie reeds aan die gang was, is op 10 Desember 1991 'n referendum in Nagorno-Karabakh en die naburige Sjahoemian-streek gehou wat tot die onafhanklikheidsverklaring van die Republiek Nagorno-Karabakh gelei het. Die republiek word tans nie deur enige lidstaat van die [[Verenigde Nasies]] amptelik erken nie, insluitende Armenië. Dit word egter deur drie nie-lidstate van die VN erken wat hulself eweneens eensydig onafhanklik verklaar het: [[Transnistrië]], [[Suid-Ossetië]] en [[Abchasië]].<ref>{{ru}} [http://www.abhazia.info/property/48-2010-12-28-07-06-44/76-abkhazia-istoria.html ''About Abkhazia – Abkhazia.info'']</ref>
Toe die verbrokkeling van die Sowjetunie reeds aan die gang was, is op 10 Desember 1991 'n referendum in Nagorno-Karabakh en die naburige Sjahoemian-streek gehou wat tot die onafhanklikheidsverklaring van die Republiek Nagorno-Karabakh gelei het. Die republiek word tans nie deur enige lidstaat van die [[Verenigde Nasies]] amptelik erken nie, insluitende Armenië. Dit word egter deur drie nie-lidstate van die VN erken wat hulself eweneens eensydig onafhanklik verklaar het: [[Transnistrië]], [[Suid-Ossetië]] en [[Abchasië]].<ref>{{ru}} [http://www.abhazia.info/property/48-2010-12-28-07-06-44/76-abkhazia-istoria.html ''About Abkhazia – Abkhazia.info'']</ref>


Sedert die wapenstilstand van 1994 is die grootste deel van Nagorno-Karabakh en 'n aantal aangrensende Azerbeidjanse gebiede onder die gemeenskaplike militêre beheer van die Armeense weermag en dié van Nagorno-Karabakh. Verteenwoordigers van die Armeense en Azerbeidjanse regerings neem sedertdien aan vredesonderhandelinge deel wat deur die sogenaamde Minsk-groep van die [[OVSE|Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa]] bemiddel word. Armeense onderhandelaars tree hierby ook namens die Republiek Nagorno-Karabakh op.
Sedert die wapenstilstand van 1994 is die grootste deel van Artsach en 'n aantal aangrensende Azerbeidjanse gebiede onder die gemeenskaplike militêre beheer van die Armeense weermag en dié van Artsach. Verteenwoordigers van die Armeense en Azerbeidjanse regerings neem sedertdien aan vredesonderhandelinge deel wat deur die sogenaamde Minsk-groep van die [[OVSE|Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa]] bemiddel word. Armeense onderhandelaars tree hierby ook namens die Republiek Artsach op.


Nagorno-Karabakh handhaaf noue ekonomiese en politieke bande met Armenië. Die Armeense dram is die wetlike betaalmiddel in die land, en wette, wat deur die Armeense parlement in Jerewan aanvaar word, word gewoonlik ook in Nagorno-Karabakh oorgeneem.<ref>{{de}} [http://www.abendblatt.de/politik/article122621847/Der-eingefrorene-Krieg-in-Berg-Karabach.html ''www.abendblatt.de, 6 Desember 2013: Der eingefrorene Krieg in Berg-Karabach. Besoek op 9 April 2014'']</ref>
Artsach handhaaf noue ekonomiese en politieke bande met Armenië. Die Armeense dram is die wetlike betaalmiddel in die land, en wette, wat deur die Armeense parlement in Jerewan aanvaar word, word gewoonlik ook in Artsach oorgeneem.<ref>{{de}} [http://www.abendblatt.de/politik/article122621847/Der-eingefrorene-Krieg-in-Berg-Karabach.html ''www.abendblatt.de, 6 Desember 2013: Der eingefrorene Krieg in Berg-Karabach. Besoek op 9 April 2014'']</ref>


Vroeg in April 2016 het die konflik oor Nagorno-Karabakh opnuut opgevlam. Volgens nuusberigte het die hewigste grofgeskutgevegte in dertig jaar gewoed waarin 18 Armeense en twaalf Azerbeidjanse soldate dood is. Een Azerbeidjanse helikopter is neergeskiet. Die Verenigde Nasies, die Verenigde State, Rusland en die Europese Unie het 'n beroep aan die twee konflikpartye gedoen om die gevegte te staak. Azerbeidjan het 'n eensydige skietstilstand afgekondig.<ref>{{de}} [http://www.msn.com/de-de/nachrichten/politik/der-konflikt-der-den-kalten-krieg-%c3%bcberdauert-hat/ar-BBrhwN1?ocid=spartandhp ''MSN Nuus, 3 April 2016: Der Konflikt, der den kalten Krieg überdauert hat. Besoek op 3 April 2016'']</ref><ref>{{en}} [http://www.panorama.am/en/news/2016/04/02/Azerbaijani-offensive/1556219 ''www.panorama.am: NKR Defense Ministry publishes first footages of the Azerbaijani offensive. Besoek op 3 April 2016'']</ref>
Vroeg in April 2016 het die konflik oor Artsach opnuut opgevlam. Volgens nuusberigte het die hewigste grofgeskutgevegte in dertig jaar gewoed waarin 18 Armeense en twaalf Azerbeidjanse soldate dood is. Een Azerbeidjanse helikopter is neergeskiet. Die Verenigde Nasies, die [[Verenigde State]], [[Rusland]] en die [[Europese Unie]] het 'n beroep aan die twee konflikpartye gedoen om die gevegte te staak. Azerbeidjan het 'n eensydige skietstilstand afgekondig.<ref>{{de}} [http://www.msn.com/de-de/nachrichten/politik/der-konflikt-der-den-kalten-krieg-%c3%bcberdauert-hat/ar-BBrhwN1?ocid=spartandhp ''MSN Nuus, 3 April 2016: Der Konflikt, der den kalten Krieg überdauert hat. Besoek op 3 April 2016'']</ref><ref>{{en}} [http://www.panorama.am/en/news/2016/04/02/Azerbaijani-offensive/1556219 ''www.panorama.am: NKR Defense Ministry publishes first footages of the Azerbaijani offensive. Besoek op 3 April 2016'']</ref>


== Etimologie ==
== Etimologie ==
[[Lêer:Protection of Wildlife.jpg|duimnael|links|[[Posseël]]s, wat deur Nagorno-Karabakh se posdiens uitgereik word, dra die opskrif ''Republic of Mountainous Karabakh'' as Engelse vertaling van die amptelike landsnaam]]
[[Lêer:Protection of Wildlife.jpg|duimnael|links|[[Posseël]]s, wat deur Artsach se posdiens uitgereik word, dra die opskrif ''Republic of Mountainous Karabakh'' as [[Engels]]e vertaling van die amptelike landsnaam]]
Die tradisionele Armeense landsnaam Artsach is afgelei van die Urarteïese provinsie Artechini (of Urtechini). Die gebied van die latere Karabakh het in die 8ste eeu v.C. onder Urarteïese heerskappy gestaan.
Die tradisionele Armeense landsnaam Artsach is afgelei van die Urarteïese provinsie Artechini (of Urtechini). Die gebied van die latere Karabakh het in die 8ste eeu v.C. onder Urarteïese heerskappy gestaan.


Latere Armeense benamings vir die gebied is Gardar, Chatsjenk (afgelei van Chatsjen, een van die vyf vorstedomme van Artsach), Klein-Sioenik (afgelei van die Oud-Armeense provinsie Sioenik in Suidoos-Armenië), en ''Sew Ajgi'' ("Swart Tuin"). Die laasgenoemde vorm ook die basis vir die Turks-Russiese toponiem ''Karabakh'' (afgelei van Turks ''kara'' "swart" en ''bachtsje'' "tuin"; in Armeens uitgespreek as ''Rarabach'') wat egter eers vanaf die 14de eeu geleidelik gebruiklik geword het en as leenvertaling van die Persiese naam ''Bach-i siah'' beskou word (in teenstelling tot die "Wit Tuin" of ''Bach-i safid'' waarmee na Neder-Karabakh verwys is). Die "Wit Tuin" kom ooreen met die Oud-Armeense grensprovinsie Utik. ''Nagorno'' is aan Russies ontleen en beteken "bergagtig".
Latere Armeense benamings vir die gebied is Gardar, Chatsjenk (afgelei van Chatsjen, een van die vyf vorstedomme van Artsach), Klein-Sioenik (afgelei van die Oud-Armeense provinsie Sioenik in Suidoos-Armenië), en ''Sew Ajgi'' ("Swart Tuin"). Die laasgenoemde vorm ook die basis vir die [[Turks]]-[[Russies]]e toponiem ''Karabakh'' (afgelei van Turks ''kara'' "swart" en ''bachtsje'' "tuin"; in Armeens uitgespreek as ''Rarabach'') wat egter eers vanaf die 14de eeu geleidelik gebruiklik geword het en as leenvertaling van die [[Persies]]e naam ''Bach-i siah'' beskou word (in teenstelling tot die "Wit Tuin" of ''Bach-i safid'' waarmee na Neder-Karabakh verwys is). Die "Wit Tuin" kom ooreen met die Oud-Armeense grensprovinsie Utik. ''Nagorno'' is aan Russies ontleen en beteken "bergagtig".


[[Lêer:Levonaget01.JPG|duimnael|links|Die vallei van die Levonaget-rivier, distrik Sjahoemjan]]
[[Lêer:Levonaget01.JPG|duimnael|links|Die vallei van die Levonaget-rivier, distrik Sjahoemjan]]
Karabakh bestaan in geologiese opsig uit 'n vlakte met 'n sagte helling (Armeens ''Artsachi hartawajr'' – "Vlakte van Artsach"; Dasjtajin Arzach/Rarabach – "Neder-Karabakh") en 'n bergagtige gedeelte (Lernajin Artsach/Rarabach – "Berg-" of "Bo-Karabakh").
Karabakh bestaan in geologiese opsig uit 'n vlakte met 'n sagte helling (Armeens ''Artsachi hartawajr'' – "Vlakte van Artsach"; Dasjtajin Arzach/Rarabach – "Neder-Karabakh") en 'n bergagtige gedeelte (Lernajin Artsach/Rarabach – "Berg-" of "Bo-Karabakh").


'n Armeense aardrykskundige werk uit die 7de eeu verwys na die provinsies Artsach en Utik in die uiterste noord-ooste van die Armeense gebied. Die [[Koera]] het destyds as grensrvier gedien, met Aran ('n gebied wat deur 'n Kaukasiese volk bewoon is) aan sy linkeroewer. Die [[Armeniërs]] het hierdie gebied Arwank genoem, terwyl die Romeine daarna as Albania verwys het.
'n Armeense aardrykskundige werk uit die 7de eeu verwys na die provinsies Artsach en Utik in die uiterste noordooste van die Armeense gebied. Die [[Koera]] het destyds as grensrvier gedien, met Aran ('n gebied wat deur 'n Kaukasiese volk bewoon is) aan sy linkeroewer. Die Armeniërs het hierdie gebied Arwank genoem, terwyl die [[Rome]]ine daarna as Albania verwys het.


Toe die [[Perse]] in 428 die hele oostelike Kaukasus oorheers het, het hulle sowat een eeu lank Artsach, Utik en Albania as gemeenskaplike administratiewe eenheid saamgesmelt. In hierdie periode is Artsach-Utik dikwels met Albania verwar.
Toe die [[Perse]] in 428 die hele oostelike Kaukasus oorheers het, het hulle sowat een eeu lank Artsach, Utik en Albania as gemeenskaplike administratiewe eenheid saamgesmelt. In hierdie periode is Artsach-Utik dikwels met Albania verwar.
Lyn 106: Lyn 106:
Die historiese Bo- of Berg-Karabakh beslaan ongeveer 12&nbsp;000&nbsp;km² en is in teenstelling met ander streke in die Armeense Hoogland ryk aan water. Sy riviervalleie is bebos en het moontlik die aanleiding tot die benaming "Swart Tuin" gegee.
Die historiese Bo- of Berg-Karabakh beslaan ongeveer 12&nbsp;000&nbsp;km² en is in teenstelling met ander streke in die Armeense Hoogland ryk aan water. Sy riviervalleie is bebos en het moontlik die aanleiding tot die benaming "Swart Tuin" gegee.


Terwyl die huidige onafhanklike republiek dié naam voer wat sedert die 19de eeu merendeels gebruik is, hou die Armeens-Apostoliese Kerk aan die tradisionele Armeense naam Artsach vas.
Terwyl die huidige onafhanklike republiek dié naam voer wat sedert die 19de eeu merendeels gebruik is, hou die Armeens-Apostoliese Kerk aan die tradisionele Armeense naam Artsach vas. In 2017 het die republiek egter 'n nuwe [[grondwet]] goedgekeur, waarvolgens die naam na Republiek Artsach verander is.<ref>{{en}} {{cite news |title=Artsakh Votes for New Constitution, Officially Renames the Republic |url=https://armenianweekly.com/2017/02/21/artsakh-votes-for-new-constitution-officially-renames-the-republic/ |work=Armenian Weekly |date=21 Februarie 2017 |accessdate=11 Maart 2019 }}</ref>


== Geografie en klimaat ==
== Geografie en klimaat ==
[[Lêer:Вагуас2.jpg|duimnael|Die Mrav-bergreeks in die Klein Kaukasus-gebergte vorm die natuurlike noordelike grens tussen die Republiek van Nagorno-Karabakh en Azerbeidjan]]
[[Lêer:Вагуас2.jpg|duimnael|Die Mrav-bergreeks in die Klein Kaukasus-gebergte vorm die natuurlike noordelike grens tussen die Republiek Artsach en Azerbeidjan]]
Die Republiek van Nagorno-Karabakh is bergagtig met Mrav (3&nbsp;540 meter bo seevlak) en Kirs (2&nbsp;725&nbsp;m) as sy hoogste bergpieke. Groot dele van die land word deur 'n plato met hellings in die ooste en suidooste beslaan. Die gemiddelde hoogte van die land is 1&nbsp;097&nbsp;m.
Die Republiek Artsach is bergagtig met Mrav (3&nbsp;540 meter bo seevlak) en Kirs (2&nbsp;725&nbsp;m) as sy hoogste bergpieke. Groot dele van die land word deur 'n plato met hellings in die ooste en suidooste beslaan. Die gemiddelde hoogte van die land is 1&nbsp;097&nbsp;m.


Terter en Chatsjen is die belangrikste riviere. Die meeste riviere vloei na die Artsach-vallei. Die grootste waterliggaam is die Sarsang-dam wat in 1976 hoofsaaklik vir besproeiingsdoeleindes opgerig is.
Terter en Chatsjen is die belangrikste riviere. Die meeste riviere vloei na die Artsach-vallei. Die grootste waterliggaam is die Sarsang-dam wat in 1976 hoofsaaklik vir [[besproeiing]]sdoeleindes opgerig is.


Nagorno-Karabakh het 'n droë en gematigde subtropiese klimaat met 'n jaarlikse gemiddeld van 11&nbsp;°C. Die koudste maand is Januarie met 'n gemiddeld van -1&nbsp;°C, terwyl daar in Julie 'n gemiddeld van 22&nbsp;°C gemeet word. Die hoogste somertemperature word in die laer geleë streke van Martoeni en Martakert gemeet. Jaarlikse neerslae beloop in sommige dele van die land meer as 700&nbsp;mm per jaar, maar kan in droër streke soos vlaktes ietwat minder as 500&nbsp;mm wees. Die meeste reën val tussen Mei en Junie. Mis kom op meer as 100 dae per jaar voor. Bergwinde waai orals in die land, terwyl swaar storms gewoonlik net in die lente en somer voorkom.
Artsach het 'n droë en gematigde subtropiese klimaat met 'n jaarlikse gemiddeld van 11&nbsp;°C. Die koudste maand is Januarie met 'n gemiddeld van -1&nbsp;°C, terwyl daar in Julie 'n gemiddeld van 22&nbsp;°C gemeet word. Die hoogste somertemperature word in die laer geleë streke van Martoeni en Martakert gemeet. Jaarlikse neerslae beloop in sommige dele van die land meer as 700&nbsp;mm per jaar, maar kan in droër streke soos vlaktes ietwat minder as 500&nbsp;mm wees. Die meeste reën val tussen Mei en Junie. Mis kom op meer as 100 dae per jaar voor. Bergwinde waai orals in die land, terwyl swaar storms gewoonlik net in die lente en somer voorkom.


Meer as 'n derde van Nagorno-Karabakh is bebos. Die land is die natuurlike habitat van meer as 2&nbsp;000 plantspesies, waarby die plantegroei van tipiese halfwoestyn-spesies in die steppegebiede tot Alpynse en tundra-plante bo die boomgrens in die hooglande en berggebiede wissel.
Meer as 'n derde van Artsach is bebos. Die land is die natuurlike habitat van meer as 2&nbsp;000 plantspesies, waarby die plantegroei van tipiese halfwoestyn-spesies in die steppegebiede tot Alpynse en tundra-plante bo die boomgrens in die hooglande en berggebiede wissel.


== Ekonomie en infrastruktuur ==
== Ekonomie en infrastruktuur ==
=== Energiebedryf ===
=== Energiebedryf ===
[[Lêer:NKRSarsang.jpg|duimnael|Die Sarsang-dam is in 1976 voltooi]]
[[Lêer:NKRSarsang.jpg|duimnael|Die Sarsang-dam is in 1976 voltooi]]
Tans is die Sarsang-waterkragsentrale by die gelyknamige dam met 'n kapasiteit van 50 MW die belangrikste bron van energie in die RNK. Hier word jaarliks tussen 90 en 100 miljoen kilowatt-ure krag opgewek. Danksy die voldoende plaaslike watervoorrade kan klein waterkragsentrales in feitlik elke streek van die republiek opgerig word.
Tans is die Sarsang-waterkragsentrale by die gelyknamige dam met 'n kapasiteit van 50 MW die belangrikste bron van energie in die Republiek Artsach. Hier word jaarliks tussen 90 en 100 miljoen kilowatt-ure krag opgewek. Danksy die voldoende plaaslike watervoorrade kan klein waterkragsentrales in feitlik elke streek van die republiek opgerig word.


'n Program vir die ontwikkeling van toekomstige energiebronne maak voorsiening vir die bou van agttien kleiner waterkragsentrales met 'n totale kapasiteit van sowat 140 MW. Sodra hulle voltooi is, sal Nagorno-Karabakh oor 'n maksimale opwekkingsvermoë van 460 miljoen kilowatt-ure beskik en moontlik ook elektrisiteit na die buiteland kan uitvoer.
'n Program vir die ontwikkeling van toekomstige energiebronne maak voorsiening vir die bou van agttien kleiner waterkragsentrales met 'n totale kapasiteit van sowat 140 MW. Sodra hulle voltooi is, sal Artsach oor 'n maksimale opwekkingsvermoë van 460 miljoen kilowatt-ure beskik en moontlik ook elektrisiteit na die buiteland kan uitvoer.


== Verwysings ==
== Verwysings ==
Lyn 129: Lyn 129:


== Eksterne skakels ==
== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie|Nagorno-Karabakh Republic|Republiek van Nagorno-Karabakh}}
{{CommonsKategorie|Nagorno-Karabakh Republic|Republiek Artsach}}
* {{en}} {{Wikivoyage|Nagorno-Karabakh|Republiek Artsach}}
; Media
; Media
* [http://www.youtube.com/watch?v=qX4b4eyEwI8 ''youtube.com: Video oor Artsakh, met musiek van Ara Gevorgjan'']
* [http://www.youtube.com/watch?v=qX4b4eyEwI8 ''youtube.com: Video oor Artsakh, met musiek van Ara Gevorgjan'']


; Amptelike webtuistes
; Amptelike webtuistes
* [http://www.nkr.am/en/ ''Departement van Buitelandse Sake'']
* [http://www.nkr.am/ ''Departement van Buitelandse Sake'']
* [http://www.nkrusa.org/ ''Kantoor van die Republiek van Nagorno-Karabakh in Washington, DC'']
* [http://www.nkrusa.org/ ''Kantoor van die Republiek Artsach in Washington, D.C.'']


{{Lande van Asië}}
{{Lande van Asië}}

Wysiging soos op 22:00, 11 Maart 2019

Արցախի Հանրապետություն
Artsakhi Hanrapetut'yun
Republiek Artsach
Vlag van die Republiek Artsach Wapen van die Republiek Artsach
Vlag Wapen
Volkslied: Ազատ ու Անկախ Արցախ
(tr.: Azat u Ankakh Artsakh)
(Armeens vir: "Vrye en onafhanklike Artsach")
Lêer:Anthem of the Republic of Artsakh.oga
Ligging van die Republiek Artsach
Hoofstad Stepanakert

39°52′N 46°43′O / 39.867°N 46.717°O / 39.867; 46.717

Grootste stad Stepanakert
Amptelike tale Armeensa
Regering Unitêre presidensiële
grondwetlike republiek
Bako Sahakjan
Grigory Martirosjan
Onafhanklikheid
Onafhanklikheid
• Verklaar
• Erkenningb
van die Sowjetunie
2 September 1991[1]
3 nie-VN-lede
(Gemeenskap van Nie-erkende State)
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%) 		 
11 458,38 km2  
4 424,10 myl2
feitlik niks
Bevolking
 - 2013-skatting
 - 2015-sensus
 - Digtheid 		 
146 573[2] (–)
150 932[3]
/ km2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita 		2018-skatting

$2,6 miljard
$6 000

Geldeenheid Armeense dram (de facto)c (AMD)
Tydsone
 - Somertyd 		MSK (UTC+4[4])
nie toegepas nie (UTC+4)
Internet-TLD geene
Skakelkode +374 47d
a. Die Grondwet waarborg "die vrye gebruik van andere tale deur die bevolking".
b. net deur Abchasië, Suid-Ossetië en Transnistrië.
c. Artsach dram verkoop as aandenkings.
d. +374 97 vir selfone.
e. .am word dikwels gebruik.

Die Republiek Artsach (Armeens: Արցախի Հանրապետություն, Artsakhi Hanrapetut'yun[5]), tussen 1991 en 2017 Republiek Nagorno-Karabakh (Armeens: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Lernayin Gharabaghi Hanrapetut'yun), is 'n de facto-onafhanklike republiek in die suidelike Kaukasus-streek van Eurasië, wat internasionaal as deel van Azerbeidjan beskou word.[6] Artsach beheer die meeste van die voormalige Outonome Nagorno-Karabakh-oblast se gebied en sommige van die omliggende gebied, waarvolgens dit aan Armenië in die weste en Iran in die suide grens. Die hoofstad en grootste stad is Stepanakert.

Bakermat van die Armeense beskawing

Armeniërs beskou Artsach as die bakermat van hul beskawing. Hier is die Armeense alfabet as een van die oudstes ter wêreld ontwikkel en vir die eerste keer in 'n skool gebruik, hier het die eerste gedrukte dokumente en werke in Armeens ontstaan, en hier het die Armeense kultuur en beskawing reeds 'n bloeitydperk beleef toe die huidige hoofstad Jerewan en ander nedersettings in die huidige Republiek Armenië nog onbeduidende plekke was.[7]

Historiese en politieke agtergrond

Armeense Tenkgedenkteken vir die Nagorno-Karabakh-oorlog van 1988
'n Kaart van Artsach
Christus-die-Verlosser-katedraal in Sjoesji

Die republiek beheer die grootste deel van die vroeëre Outonome Nagorno-Karabakh-oblast en 'n aantal Azerbeidjanse distrikte wat aan Armenië in die weste en Iran in die suide grens en 'n landkorridor tussen Artsach en die Republiek Armenië vorm.[8]

Die gebied van Artsach, wat merendeels deur etniese Armeniërs bewoon word, was 'n omstrede streek tussen Armenië en Azerbeidjan toe dié twee lande in 1918 van die Russiese Ryk onafhanklik geword het. Nadat die Sowjetunie in beheer van die gebied was, is in 1923 die Outonome Nagorno-Karabakh-oblast gevorm wat in administratiewe opsig deel van die Azerbeidjanse SSR uitgemaak het.

Die etniese konflik tussen Armeniërs en Azerbeidjanners het in die laaste jare van die Sowjetunie weer opgevlam en aanleiding tot die Nagorno-Karabakh-oorlog gegee wat tussen 1991 en 1994 gevoer is.

Toe die verbrokkeling van die Sowjetunie reeds aan die gang was, is op 10 Desember 1991 'n referendum in Nagorno-Karabakh en die naburige Sjahoemian-streek gehou wat tot die onafhanklikheidsverklaring van die Republiek Nagorno-Karabakh gelei het. Die republiek word tans nie deur enige lidstaat van die Verenigde Nasies amptelik erken nie, insluitende Armenië. Dit word egter deur drie nie-lidstate van die VN erken wat hulself eweneens eensydig onafhanklik verklaar het: Transnistrië, Suid-Ossetië en Abchasië.[9]

Sedert die wapenstilstand van 1994 is die grootste deel van Artsach en 'n aantal aangrensende Azerbeidjanse gebiede onder die gemeenskaplike militêre beheer van die Armeense weermag en dié van Artsach. Verteenwoordigers van die Armeense en Azerbeidjanse regerings neem sedertdien aan vredesonderhandelinge deel wat deur die sogenaamde Minsk-groep van die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa bemiddel word. Armeense onderhandelaars tree hierby ook namens die Republiek Artsach op.

Artsach handhaaf noue ekonomiese en politieke bande met Armenië. Die Armeense dram is die wetlike betaalmiddel in die land, en wette, wat deur die Armeense parlement in Jerewan aanvaar word, word gewoonlik ook in Artsach oorgeneem.[10]

Vroeg in April 2016 het die konflik oor Artsach opnuut opgevlam. Volgens nuusberigte het die hewigste grofgeskutgevegte in dertig jaar gewoed waarin 18 Armeense en twaalf Azerbeidjanse soldate dood is. Een Azerbeidjanse helikopter is neergeskiet. Die Verenigde Nasies, die Verenigde State, Rusland en die Europese Unie het 'n beroep aan die twee konflikpartye gedoen om die gevegte te staak. Azerbeidjan het 'n eensydige skietstilstand afgekondig.[11][12]

Etimologie

Posseëls, wat deur Artsach se posdiens uitgereik word, dra die opskrif Republic of Mountainous Karabakh as Engelse vertaling van die amptelike landsnaam

Die tradisionele Armeense landsnaam Artsach is afgelei van die Urarteïese provinsie Artechini (of Urtechini). Die gebied van die latere Karabakh het in die 8ste eeu v.C. onder Urarteïese heerskappy gestaan.

Latere Armeense benamings vir die gebied is Gardar, Chatsjenk (afgelei van Chatsjen, een van die vyf vorstedomme van Artsach), Klein-Sioenik (afgelei van die Oud-Armeense provinsie Sioenik in Suidoos-Armenië), en Sew Ajgi ("Swart Tuin"). Die laasgenoemde vorm ook die basis vir die Turks-Russiese toponiem Karabakh (afgelei van Turks kara "swart" en bachtsje "tuin"; in Armeens uitgespreek as Rarabach) wat egter eers vanaf die 14de eeu geleidelik gebruiklik geword het en as leenvertaling van die Persiese naam Bach-i siah beskou word (in teenstelling tot die "Wit Tuin" of Bach-i safid waarmee na Neder-Karabakh verwys is). Die "Wit Tuin" kom ooreen met die Oud-Armeense grensprovinsie Utik. Nagorno is aan Russies ontleen en beteken "bergagtig".

Die vallei van die Levonaget-rivier, distrik Sjahoemjan

Karabakh bestaan in geologiese opsig uit 'n vlakte met 'n sagte helling (Armeens Artsachi hartawajr – "Vlakte van Artsach"; Dasjtajin Arzach/Rarabach – "Neder-Karabakh") en 'n bergagtige gedeelte (Lernajin Artsach/Rarabach – "Berg-" of "Bo-Karabakh").

'n Armeense aardrykskundige werk uit die 7de eeu verwys na die provinsies Artsach en Utik in die uiterste noordooste van die Armeense gebied. Die Koera het destyds as grensrvier gedien, met Aran ('n gebied wat deur 'n Kaukasiese volk bewoon is) aan sy linkeroewer. Die Armeniërs het hierdie gebied Arwank genoem, terwyl die Romeine daarna as Albania verwys het.

Toe die Perse in 428 die hele oostelike Kaukasus oorheers het, het hulle sowat een eeu lank Artsach, Utik en Albania as gemeenskaplike administratiewe eenheid saamgesmelt. In hierdie periode is Artsach-Utik dikwels met Albania verwar.

Die historiese Bo- of Berg-Karabakh beslaan ongeveer 12 000 km² en is in teenstelling met ander streke in die Armeense Hoogland ryk aan water. Sy riviervalleie is bebos en het moontlik die aanleiding tot die benaming "Swart Tuin" gegee.

Terwyl die huidige onafhanklike republiek dié naam voer wat sedert die 19de eeu merendeels gebruik is, hou die Armeens-Apostoliese Kerk aan die tradisionele Armeense naam Artsach vas. In 2017 het die republiek egter 'n nuwe grondwet goedgekeur, waarvolgens die naam na Republiek Artsach verander is.[13]

Geografie en klimaat

Die Mrav-bergreeks in die Klein Kaukasus-gebergte vorm die natuurlike noordelike grens tussen die Republiek Artsach en Azerbeidjan

Die Republiek Artsach is bergagtig met Mrav (3 540 meter bo seevlak) en Kirs (2 725 m) as sy hoogste bergpieke. Groot dele van die land word deur 'n plato met hellings in die ooste en suidooste beslaan. Die gemiddelde hoogte van die land is 1 097 m.

Terter en Chatsjen is die belangrikste riviere. Die meeste riviere vloei na die Artsach-vallei. Die grootste waterliggaam is die Sarsang-dam wat in 1976 hoofsaaklik vir besproeiingsdoeleindes opgerig is.

Artsach het 'n droë en gematigde subtropiese klimaat met 'n jaarlikse gemiddeld van 11 °C. Die koudste maand is Januarie met 'n gemiddeld van -1 °C, terwyl daar in Julie 'n gemiddeld van 22 °C gemeet word. Die hoogste somertemperature word in die laer geleë streke van Martoeni en Martakert gemeet. Jaarlikse neerslae beloop in sommige dele van die land meer as 700 mm per jaar, maar kan in droër streke soos vlaktes ietwat minder as 500 mm wees. Die meeste reën val tussen Mei en Junie. Mis kom op meer as 100 dae per jaar voor. Bergwinde waai orals in die land, terwyl swaar storms gewoonlik net in die lente en somer voorkom.

Meer as 'n derde van Artsach is bebos. Die land is die natuurlike habitat van meer as 2 000 plantspesies, waarby die plantegroei van tipiese halfwoestyn-spesies in die steppegebiede tot Alpynse en tundra-plante bo die boomgrens in die hooglande en berggebiede wissel.

Ekonomie en infrastruktuur

Energiebedryf

Die Sarsang-dam is in 1976 voltooi

Tans is die Sarsang-waterkragsentrale by die gelyknamige dam met 'n kapasiteit van 50 MW die belangrikste bron van energie in die Republiek Artsach. Hier word jaarliks tussen 90 en 100 miljoen kilowatt-ure krag opgewek. Danksy die voldoende plaaslike watervoorrade kan klein waterkragsentrales in feitlik elke streek van die republiek opgerig word.

'n Program vir die ontwikkeling van toekomstige energiebronne maak voorsiening vir die bou van agttien kleiner waterkragsentrales met 'n totale kapasiteit van sowat 140 MW. Sodra hulle voltooi is, sal Artsach oor 'n maksimale opwekkingsvermoë van 460 miljoen kilowatt-ure beskik en moontlik ook elektrisiteit na die buiteland kan uitvoer.

Verwysings

  1. ↑ (en) Zürcher, Christoph (2007). The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus ([Online-Ausgabe] uitg.). New York: New York University Press. p. 168. ISBN 978-0-8147-9709-9.
  2. ↑ (en) "Population of NKR as of 01-01-2013". Republiek Artsach. 1 Januarie 2013. Besoek op 15 Augustus 2014.
  3. ↑ (hy) Nasionale Statistieke Diens van Nagorno-Karabakh – Sensus van 2015
  4. ↑ (en) "Nagorno-Karabakh Rejects Daylight Saving Time". Timeanddate.com. Besoek op 14 Augustus 2014.
  5. ↑ (en) Constitution of the Nagorno-Karabakh Republic. Chapter 1, article 1.2
  6. ↑ (en) Department Of State. The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs. "1993 UN Security Council Resolutions on Nagorno-Karabakh". 2001-2009.state.gov. Besoek op 11 Maart 2019.
  7. ↑ (de) Der Spiegel 13/1992, 23 Maart 1992: Wir werden euch ausrotten. Kampf um Berg-Karabach und der Völkermord an den Armeniern
  8. ↑ (en) Amptelike webwerf van die President van Nagorno-Karabakh: Algemene Inligting oor Nagorno-Karabakh
  9. ↑ (ru) About Abkhazia – Abkhazia.info
  10. ↑ (de) www.abendblatt.de, 6 Desember 2013: Der eingefrorene Krieg in Berg-Karabach. Besoek op 9 April 2014
  11. ↑ (de) MSN Nuus, 3 April 2016: Der Konflikt, der den kalten Krieg überdauert hat. Besoek op 3 April 2016
  12. ↑ (en) www.panorama.am: NKR Defense Ministry publishes first footages of the Azerbaijani offensive. Besoek op 3 April 2016
  13. ↑ (en) "Artsakh Votes for New Constitution, Officially Renames the Republic". Armenian Weekly. 21 Februarie 2017. Besoek op 11 Maart 2019.

Eksterne skakels

Media
Amptelike webtuistes
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Republiek_Artsach&oldid=1956658"