Hendrik Vermooten

Hendrik Vermooten
Hendrik Vermooten, 1956
Gebore	Hendrik Vermooten 20 Mei 1921 Potchefstroom
Sterf	3 Januarie 2013 (op 91)
Nasionaliteit	Suid-Afrikaans
Beroep	Argitek
Bekend vir	Talle kerkgeboue in SA
Kinders	3
Ouer(s)	Bastiaan Jacobus Vermooten en Petronella Susanna Prinsloo
Geloof	Hervormd

Hendrik Vermooten (Potchefstroom, * 20 Mei 1921 – † 3 Januarie 2013) was ’n Suid-Afrikaanse argitek wat veral verantwoordelik was vir die ontwerp van 144 Afrikaanse kerkgeboue en talle ander geboue dwarsdeur Suider-Afrika.

Herkoms en opleiding

Vermooten is gebore in Potchefstroom. Sy ouers was Bastiaan Jacobus en Petronella Susanna (gebore Prinsloo) Vermooten. Hy het sy hoërskoolopleiding op Potgietersrus gekry waar sy vader handwerkonderwyser en inspekteur was. Omdat daar nie iemand was wat die planne vir nuwe huise kon teken nie, het hy dit gedoen en sy seun mettertyd geleer. So is sy belangstelling in boutekenwerk aangemoedig. Einde 1937 het Vermooten gematrikuleer met onderskeidings in Duits en Matesis.

In 1938 is hy na die Universiteit van Pretoria om argitektuur te studeer. Hy het tuisgegaan in die Kollege-tehuis saam met ’n aantal teologiese studente, vir ’n aantal van wie hy later kerk- en ander geboue ontwerp het. Destyds tyd is die diploma in argitektuur aan die universiteit aangebied en moes hy, ook om finansiële redes, werk en deeltyds studeer. Werk was skaars en hy laat in die jaar net vir ondervinding in die Pretoriase kantoor van Leendert en Geurt Geers gaan werk. Die firma het hom toe in 1939 ’n werk aangebied in hul Johannesburgse kantoor, en hy het toe aan die Universiteit van die Witwatersrand ingeskryf. Hier was hy al Afrikaanssprekende tussen Engelse professore en lektore en (ryk) studente. Boonop breek die oorlog toe uit en is hy in wat hy selfs later sou beskryf as ’n “vyandige” omgewing. Ná harde voltydse werk en buitemuurse studie verwerf hy sy diploma einde 1942. Gedurende hierdie tyd was hy tuis in ’n sinkkamertjie by ’n losieshuis in Braamfontein saam met Afrikaanse ingenieurs-, mediese en ander studente van wie later bekende professionele en openbare persone geword het. Vir deelname aan sport was daar nie tyd nie en het Vermooten tussen sy tuiste, werk en universiteit gestap.

By die firma Geers & Geers het hy waardevolle opleiding en ondervinding opgedoen, van tee maak, motor bestuur in die stad, afdrukke maak, ens. tot teken- en ontwerpwerk en boutoesig. Hulle het heelwat kerke ontwerp en hy het later geleentheid gekry om daarvan te ontwerp, die eerste waarvan in Springs staan en afgewyk het van hul gewone ontwerpe, asook van hul groot geboue. Seker die eerste predikant met wie hy in dié verband bevriend geraak het, was dr. L.M. le Roux, wat later sy predikant was in die NG gemeente Pretoria-Oos en saam met wie hy gewerk het aan ’n nuwe kerkgebou.

In vennootskap in Pretoria

In 1943 stel het Geers jr. voorgestel hulle begin ’n praktyk, Geers, Vermooten en Geers, in Pretoria. Kantore was destyds onverkrygbaar en Vermooten se ouers het ’n van hulle huis in Colbyn tot sy beskikking gestel. Hy het werk voortgesit met die ontwerp en bou van die aanbouings aan die Nederduitsch Hervormde Kerk Pretoria, en ontwerp onder meer die kerkgebou vir die NH gemeente Witbank.

In 1944 sterf Geers jr. en Vermooten verloor, in sy eie woorde, “’n goeie leermeester, ondersteuner, raadgewer en vriend”. Hy moes toe die moeilike besluit neem om op sy eie te gaan, maar gelukkig was hy toe reeds taamlik bekend en het hy opdragte ontvang van gemeentes van die Drie Susterkerke, naamlik die Nederduitse Gereformeerde Kerk, die Nederduitsch Hervormde Kerk en die Gereformeerde Kerk , om kerke, sale en pastorieë te ontwerp. Altesaam was hy eindelik vir 144 kerke verantwoordelik, opknappings uitgesluit. Opdragte van Volkskas en Saambou Nasionale Bouvereniging vir bank- en kantoorgeboue het hy toe ook ontvang. Dit het meegebring dat Vermooten in alle dele van Suid-Afrika werk onderneem het, en ook in Namibië en die destydse Rhodesië, selfs in Kenia. Vir die Transvaalse Provinsiale Administrasie is skole, skoolsale (waarvan een tipe die “Vermootensaal” genoem is), hospitale en ontspanningsoorde ontwerp.

Sy firma brei uit

Die opdrag vir die ontwerp van die Sinodale gebou van die NG Kerk in Suid-Transvaal in Braamfontein was een van dié wat Vermooten die meeste waardeer het.

Vermooten het die kerk en saal van die NG gemeente Johannesburg in Braamfontein ontwerp, asook die aanliggende kantoorgebou van die Suid-Transvaalse Sinode van die NG Kerk. Die kerk is intussen gesloop terwyl die sinodale kantoor na Kempton Park verhuis het.

Die Sinodale Sentrum in Braamfontein het Satawu House geword nadat die Hoëveldse Sinode se kantoor na Kempton Park verskuif het.

Gou het die werk vir een mens te veel geword en het Tommie Baker, wat reeds in die Johannesburgse kantoor saam met Vermooten gewerk het, by hom in Pretoria kom werk. Hy het later ’n junior vennoot geword en eindelik op sy eie gepraktiseer. Gou het Izak du Plooy en later Willie Oosthuizen ook by die firma aangesluit en deeltyds studeer, en het later vennote geword onder die naam Hendrik Vermooten, du Plooy en Oosthuizen.

Ná sy aftrede is die praktyk voortgesit en die naam verkort na VDO Argitekte. Heelparty argitekte wat by Vermooten gewerk het terwyl hulle studeer het, het later self gepraktiseer en bekendheid verwerf. Vermooten sou later sê: “Dit was altyd my strewe om ’n gebou so doeltreffend en mooi moontlik te ontwerp, te voldoen aan my kliënt se vereistes, goed toesig te hou en binne sy finansiële perke te bly, en ek kan met dankbaarheid sê dat ek baie adresse en dankie-briewe ontvang het. Nieteenstaande probleme en terugslae was my werk vir my ’n plesier en het dit my baie bevrediging gegee.

“Alhoewel ek al die opdragte op prys gestel het, was daar ’n paar wat ek besonder waardeer het omdat hulle in daardie stadium buite my bereik gelyk het: die Dirk van der Hoff-gebou in Pretoria, hoofkantoor, saal en konservatorium van die Ned. Hervormde Kerk, Saambou Nasionale bank- en kantoorgebou op Kerkplein, Pretoria, en die nuwe kerkgebou, saal en kantoorgebou in Braamfontein van die Ned. Gereformeerde Kerk, Johannesburg. Persone wat op verskillende tye en besonderse maniere my bygestaan het was my pa Bastiaan en my ma Nellie, my broer Joggie, ds. Simon Vermooten, my oom en predikant in Pretoria; mnr. Geurt Geers, argitek; mnr. Engelmohr, skriba en UP; ds. Gert Grobler, my predikant in Potgietersrust; mnr. Albert Herbst, administrateur van die Ned. Hervormde Kerk; prof. P.S. Dreyer, saam universiteit-eerstejaars en jare lange vriend; Ds. G.J. Davidtsz, predikant in Pretoria; Ds. Bertie Brink, predikant in Johannesburg; van Volkskas: Mnre W. Buhrmann, J.J. Bosman, W. Britz, D. Visage, Albert Marais, Dr. Jan Hurter; van die Provinsiale Administrasie: Mnre F.H. Odendaal, Sybrand van Niekerk, Kallie de Haas, Dawid Brink, A.C. van Wyk; van die Stadsraad van Pretoria: Mnre H. Roode, Ross Gildenhuys, Kokkie Schutte, Sydney Kingsley en Leon Breytenbach.

Gesinslewe

Die NG kerk Quaggapoort, waarvan die hoeksteen op 27 April 1946 gelê is, was een van Vermooten se eerste kerkontwerpe. Hy is op 8 Julie 1950 in dié kerk getroud.

Oor die getroude lewe het Vermooten vertel: “In 1948 het ’n dametjie dikwels by my ouerhuis (my kantoor) verbygestap na die poskantoor en my tekenaars het naderhand haar aandag getrek, sodat sy skugter was om daar verby te stap. Hulle het haar egter onderskat. Sy het na vier jaar studie aan Stellenbosch pas ’n aanstelling as lektrise in tale by die Pretoriase Tegniese Kollege aanvaar. Hulle het my gedaag om haar uit te neem, maar toe nooi Piet en Hester Hoek, wat bevriend was met haar suster by wie sy ingewoon het, my om een aand by hulle te kom musiek luister en daar is sy toe ook uitgenooi.” Hy en Maria Magdalena de Wet is op 8 Julie 1950 in een van sy eerste kerke, die NG kerk Quaggapoort, getroud. Ds. Simon Vermooten het hulle getrou en die orreliste was Duxie Joubert. Drie kinders is uit dié huwelik gebore: Bastiaan Jacobus, Elizabeth Marié (Elmarié) en Hendrik Francois, en agt kleinkinders, van wie twee jonk oorlede is: die oudste, Hendrik, het as 21-jarige verongeluk, en Adriaan op 19. Omdat hy so baie weg was, het die grootmaak van die kinders baie op sy vrou se skouers gerus. Sy was betrokke by die gemeente se sustersvereniging, en het in die besture gedien van Machteld Poshumus-huis, die Vroue-Landbou-unie en ouerverenigings van die skole.

Hulle het in 1999 verhuis na die Oostvallei-aftreeoord, waar sy op 6 Junie 2004 oorlede is. Vermooten het ná haar dood gesê: “Aan haar is baie verskuldig vir al haar bystand en liefde vir ’n gelukkige huwelikstydperk van, op een maand na, 54 jaar.”

Sy liefde vir vlieg

Vermooten kon met sy vliegtuie uithoeke van die land bereik om daar opdragte vir kerkontwerpe te aanvaar, soos hier toe hy op 9 Augustus 1956 die bouterrein van die NG gemeente Albertyn op Ellisras besoek het.

Opdragte uit Oos-Kaapland en Natal het veroorsaak dat Vermooten lang afstande per motor moes reis, en lank van die huis en kantoor weg moes wees. Omdat dit nie destyds altyd maklik was om ’n sitplek op die lugdiens te kry nie, het hy in 1947 ’n permit bekom om ’n vliegtuig van Amerika in te voer. Dit was ’n tweesitplek, maar metteryd het hy groteres, tot ’n sessitplek, gekry om meer passasiers te kon oplaai.

Op die Vermootens se plaas was daar baie kiewiete en hy het elke vliegtuig die naam van Kiewiet (1 tot 5) gegee. Omdat hy toe veraf plekke maklik kon besoek, het hy meer opdragte ontvang. Om die rede en omdat die elektroniese ingenieurs ook gereeld die terreine moes besoek en saam met hom kon vlieg, het die Lugmag dit aan hom opgedra om die Decca-navigasiestasies om die kus van Suid-Afrika te ontwerp. Daar is selfs ’n landingstrook in die Namibwoestyn vir hom aangelê, en hy moes soms op paaie land. Hy het later vertel: “Ek en die vliegtuig kon ook van diens wees vir die Raad van Finansies van die NH Kerk met besoeke aan die Afrikaners in Angola, aan die voormalige Noord- en Suid-Rhodesiërs en aan talle gemeentes i.v.m. finansiële sake. My verbintenis met die Ned. Hervormde Kerk was lidmaat, diaken en ouderling, lid van finansiële kommissies, en vir tien jare lid van die Raad van Finansies van die kerk.”

Omdat die eienaars van privaat vliegtuie van hulp kon wees tydens die Grensoorlog, het Vermooten by ’n nuut gestigte kommando-eskader van die Lugmag aangesluit, en gevorder tot die rang van kaptein en vlugbevelvoerder. In Mei 1984, na ’n totaal van 6 777 vliegure, besluit hy om sy vyfde en laaste vliegtuig te verkoop.

Hy het geskryf: “Gelukkig het ek net ’n paar klein teenspoede gehad, waarvan een byna noodlottig was. Daar was ook heelwat angsvolle vlugte weens weersomstandighede, maar kalm bly en nie kanse vat nie het altyd gewerk.”

Sy stokperdjies was rolprent- en stil fotografie, musiekplate, ’n bietjie handwerk, en dan het hy “probeer om gholf te speel”.

Waardering

Die kerkgebou van die NG gemeente De Aar-Suid is ontwerp deur J.M.J. Koorts en die hoeksteen gelê op 5 Junie 1965. Hy het veel kritiek gehad teen sowel die Neo-Bisantynse kerke as die sogenaamde kappiekerke.

Schalk W. le Roux skryf in sy verhandeling Die soeke van drie argitekte na ’n planvorm vir Afrikaanse Gereformeerde kerkbou: “Aan die begin van die twintigste eeu, met die oplewing van ’n eiesoortige bewussyn na die Anglo-Boereoorlog (1899–1902) en pogings tot kerkvereniging voor en na die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika (1910), is ywerig na ’n ‘eie’ Suid-Afrikaanse of Afrikaanse kerkboustyl gesoek. Die soektog is deur Wynand Louw en Gerard Moerdijk gelei en gerig. Dit het gepaard gegaan met die snelle verstedeliking wat tot in die jare veertig voortgeduur het. Baie nuwe gemeentes is veral in stede gestig op ’n tydstip dat die tydgenootlike funksionalistiese strewe in argitektuur op die voorgrond was. Die eerste argitekte wat ook lidmate van die kerke was, het op die toneel verskyn en besin oor die aard en vorm wat ‘hulle’ kerke in die Suid-Afrikaanse dorp of stad moes aanneem.” Vermooten het blykbaar besluit die beste vorm was na die voorbeeld van Louw en Moerdijk se vroegste Neo-Bisantynse kerke en dekades lank by die vorm gehou.

J.M.J. Koorts skryf in Beginsels van Gerformeerde Kerkbou die Neo-Bisantynse boustyl, wat gevolg het op wat hy beskryf as die “ou Boerekerk” (byvoorbeeld Graaff-Reinet, Beaufort-Wes en Philippolis), was die heel eerste pogings tot iets nuuts en tipies Suid-Afrikaans. Hy beskryf die kerke wat hier ter sprake is, as “die gladde rooi-geel siersteenkerke wat soos ’n veldbrand versprei het en vandag (1974) oral in ons land te sien is”. Hy meen die kerke is “na-aapsels” van die Bisantynse styl wat dit geïnspireer het. Tog is dit ietwat verander met behulp van moderner materiale, boumetodes en sin vir skaal. Koorts sê om dié kerke verder te moderniseer, “is hulle opgesmuk met al die modernismes van die dertigerjare: teatrale lyne, vertikale strepe, krulle en ander tierlantyntjies. Die torings het veral uitgestaan met aanplaksels van modernistiese lyne wat sterk herinner aan juke-boxes wat in kafees aangetref word.” Hy beskryf die bouwerk as bestaande uit hoofsaaklik “lompe samestellinge van siersteenmassas; die sierstene meestal blink, glad en geelrooi”.

Koort sluit sy kritiek op dié boustyl, waarvan Vermooten seker die grootste eksponent in die Afrikaanse kerkbou was, af met die opsomming: “Sodra dit by prinsipiële verantwoording kom, vind ons dat die Neo-Bisantynse kerkbouery in Suid-Afrika ’n minder gelukkige fase was. Dit was geen logiese skakel in die ontwikkeling van kerkargitektuur in ons land nie, dit bevat niks wat dit as tipies Suid-Afrikaans laat kwalifiseer nie, en nog minder as tipies Protestants”.

Enkele kerke ontwerp

• NG kerk Bultfontein-Oos, hoeksteenlegging 7 Mei 1949
• NG kerk Krugersdorp-Noord, 1946
• NG kerk Benoni-Oos, 1946
• NG kerk Bloemheuwel, Bloemfontein, hoeksteenlegging 11 Junie 1949
• NG kerk Oos-Londen-Noord, 1949
• NH kerk, Ermelo, ds, W.J. Roos het die hoeksteen gelê op 10 Junie 1950
• NG kerk Oranjeville, hoeksteenlegging 6 April 1949, ingewy 11 Februarie 1950
• NG kerk Gamtoosvallei, Patensie, 1950
• NG kerk Walmer (vroeër Port Elizabeth-Suid), 1950
• Gereformeerde kerk Witbank, ingewy 20 Januarie 1951
• NG kerk Tweeling, 1952
• NG kerk Parys-Oos, 1952
• NG kerk Balfour, Mpumalanga, 1953
• NG kerk Humansdorp, 1953
• Gereformeerde kerk Potgietersrus, Limpopo, in gebruik geneem op 8 November 1952 (of 9 November 1952)
• NG kerk Barberton, hoeksteen gelê op 5 Junie 1954
• NG kerk Ladybrand-Noord, 1955
• NG kerk Riviera-Jakaranda, hoeksteenlegging op 8 September 1951
• NG kerk Griekwastad, 1962
• NG kerk Daniëlskuil, 1963
• NG kerk Fraserburg, 1956
• NG kerk Bothasrus, Despatch, 1946
• NG kerk Nelspruit, ingewy 6 Maart 1954
• NG kerk Hopetown, ingewy 27 Julie 1968
• NG kerk Mafikeng, inwyding 11 Junie 1960
• NG kerk Barkly-Wes, inwyding 29 en 30 November 1952
• NG kerk Bronberg, Sunnyside, ingewy 22 Januarie 1955 (nou ’n bedieningspunt van die NG gemeente Pretoria)
• Gereformeerde kerk Klerksdorp-Noord, ingewy 27 April 1985
• NG kerk Gamkavallei, hoeksteen gelê op 22 Junie 1951.

Galery van kerkgeboue

• 
  Ds. J.S. Krige het die hoeksteen van die NG kerk Daspoort se kerkgebou op 7 Augustus 1948 gelê.]]
• 
  Ds. C.J.P. Bornman het die hoeksteen van die NG gemeente Edenvale se kerkgebou op 2 Oktober 1948 gelê, nege jaar nadat die gemeente gestig is. Die bouvoorman was P.G.M. Els.
• 
  Ds. S.P. Viljoen het die Hervormde kerk Brixton se hoeksteen op 4 Mei 1946 gelê. Nadat die gemeente in 1989 met Crosby as Goudrand verenig en dié toe in 2000 by die Hervormde gemeente Johannesburg ingelyf is, is die gebou in 'n Hindoetempel omskep.
• 
  Ds. J.C. Jansen het die NG kerk Winterton se hoeksteen op 13 Oktober 1956 gelê. Die bouaannemer was H.W. Dedekind.
• 
  Hopetown se vierde NG kerk, ingewy op 27 Julie 1968.
• 
  Die Gereformeerde kerk Lydenburg. Ds. N. Malan het die hoeksteen gelê op 24 Februarie 1962.
• 
  Ds. J.J. le Roux het die hoeksteen van die NG kerk Parys-Oos op 1 November 1952 gelê. Die gemeente is gestig op 19 November 1948.
• 
  Ds. L.M. Muntingh het die hoeksteen van die NG kerk Reitz-Wes op 9 November 1957 gelê. Die hoeksteen van Reitz-Wes se kerkgebou, ook Vermooten se ontwerp, is 21 dae later gelê.
• 
  Ds. C.J. Naudé het die hoeksteen van die NG kerk Reitz-Oos op 30 November 1957 gelê. Die gemeente is intussen ingelyf by die moedergemeente Reitz.
• 
  Die Gereformeerde kerk Potgietersrus is in gebruik geneem op 9 November 1953. Die abouaannemer was Frikkie van Deventer, 'n lidmaat van die gemeente.
• 
  Die Gereformeerde kerk Hoëveld gebruik die ou Gereformeerde kerk Witbank, ingewy op 20 Januarie 1951.
• 
  Die NG kerk Benoni-Oos se hoeksteen is gelê op 16 November 1946.
• 
  Die hoeksteen van die NG kerk Port Natal is op 11 Oktober 1947 gelê.
• 
  Die NG kerk Barberton. Ds. L. de Clerq het die hoeksteen op 5 Junie 1954 gelê. Vermooten het ook die moedergemeente Nelspruit se kerk ontwerp.
• 
  Die hoeksteen van die NG moedergemeente op Mosselbaai se teenswoordige kerkgebou is op 5 Maart 1949 gelê.
• 
  Die NG kerk Oranjeville, ingewy op 11 Februarie 1950.
• 
  Die derde kerk van die NG gemeente Fraserburg is op 8 en 9 September 1956 ingewy.
• 
  Die kerkgebou van die NG gemeente Humansdorp, waarvan die hoeksteen op 14 November 1952 gelê is.
• 
  Die kerkgebou van die NG gemeente Walmer in Port Elizabeth.
• 
  Die hoeksteen van die NG gemeente Krugersdorp-Noord is op 31 Augustus 1946 gelê.
• 
  Ds. P.W. de Lange het die hoeksteen van die NG kerk Bloemheuwel op 11 Junie 1949 gelê.
• 
  Die NG kerk Gamtoosvallei op Patensie is in 1950 ingewy.
• 
  Die destydse NG kerk Senekal-De Rust. Ds. J.J. Jordaan het die hoeksteen op 30 Augustus 1953 gelê.
• 
  Die NG kerkraad van Zeerust het gevra Vermooten moet ’n plan opstel vir die herstel van hul ou kerk. Hy het geraam die koste sou £28 000 wees, maar eindelik besluit die kerkraad om hom te vra om ’n plan vir ’n nuwe kerk op te trek. Die hoeksteen is op 12 Oktober 1957 gelê.
• 
  Die NG kerk Albertyn op Ellisras is op 31 Augustus 1957 ingewy.
• 
  Die kerkgebou van die NG gemeente Bothasrus, Despatch. Die hoeksteen is gelê op 30 November 1946; dié foto is drie jaar later geneem.
• 
  Op die voorblad van die NG gemeente Nelspruit se eerste Gemeentebode (1949) was ’n skets van die voorgestelde kerk deur Vermooten wat vyf jaar later ingewy sou word.
• 
  Die program vir die inwyding van die NG kerk Nelspruit op 6 Maart 1954. Vermooten was self daar om die kerkgebou aan die gemeente te oorhandig.
• 
  Mafikeng se NG kerkraad het Vermooten op 23 Augustus 1957 as argitek aangestel vir die gemeente se nuwe kerkgebou. Die hoeksteenlegging was op 31 Oktober 1959.
• 
  Die NG kerk Balfour. Ds. C.W. de Wet het die hoeksteen op 10 Junie 1953 gelê. Die bouaannemer was C. Korsten, die sanger Gé Korsten se pa.
• 
  Hoeksteen van die Nederduits Hervormde of Gereformeerde Kerk in Balfour, Mpumalanga, wat Hendrik Vermooten aandui as argitek.
• 
  Die NG kerk Bronberg, ingewy op 22 Januarie 1955. Dié foto is sowat vyf jaar later geneem toe die Uniegebou nog van die kerkgebou af sigbaar was, voor woonstelblokke die gebou verdwerg het.
• 
  Ds. J.D.H. Smit het die hoeksteen van die Hervormde kerk Ogies op 29 September 1956 gelê. Die bouaannemer was NHW Bouers.
• 
  Ds. M.M. Grobler het die hoeksteen van die Hervormde kerk Eendracht op Leandra op 22 April 1950 gelê. die bouaannemer was M.A. Buys.

Enkele ander opdraggewers

• Universiteit van Pretoria, o.m. Landboufakulteit.
• Stadsrade: Stadsale, onder meer Pretoria-Noord en Silverton, biblioteke, Wonderboom
• Lughawegebou, vliegtuigskure en –werkwinkels, ’n bierbrouery.
• NG Kerk en SA Vrouefederasie: Jeugsentrums en ouetehuise.
• Rentmeester: Winkel- en kantoorgeboue.
• Kaas- en koeldrankfabrieke, bakkerye.
• Winkel-, kantoor- en woonstelgeboue, woonhuise.
• Trans-Oranje skole vir swaksiendes en dowes.
• Decca-navigasiestasies om die kus van Suid-Afrika.

Bronne

• (af) Lewensbeskrywing deur Vermooten self op Artefacts.co.za geplaas. URL besoek op 20 November 2014.
• (af) Koorts, J.M.J. 1974. Beginsels van Gereformeerde Kerkbou. Kaapstad: Sacum Beperk.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Steyn, Jacobus Pieter. 2010. Die Geskiedenis van Despatch, 1945–1995: ’n Verkennende Studie. Port Elizabeth: Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit.

Eksterne skakels

• Die eertydse sinodesentrum by De Kortestraat 117, Johannesburg, van die NG Kerk in Suid-Transvaal, ontwerp deur Hendrik Vermooten..
• Die NG kerk Gamtoosvallei op Patensie, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 20 Desember 2014.
• Foto's van die NG kerk Benoni-Oos op die webtuiste van die GGSA. URL besoek op 23 Julie 2015.