Rotskuns

Aftekeninge van rotskuns op die oewer van die Vaal oorkant Kerrys.

Rotse van die Benede Mnweni.

Rotskuns is 'n argeologiese term wat verwys na mensgemaakte tekeninge op rotse in die natuur. Dit verwys in besonder na afbeeldings wat in die oertyd gemaak is. Hierdie kunswerke kom tipies in grotte en onder oorhange in bergagtige gebiede voor.

Die vroegste nie-figuratiewe rotskuns in Europa dateer terug tot ongeveer 40 000 jaar gelede en kan in die El Castillo-grot in Cantabria, Spanje gevind word. Die oudste figuratiewe rotskuns in Europa is ongeveer 30 000 tot 32 000 jaar oud en kom in die Chauvet-grot in Frankryk voor.

Die rotskuns in Afrika is gewoonlik uitbeeldings van diere of jagtonele. Die tekeninge is vol beweging en word op plekke waar rituele plaasgevind het gevind. Die figure is gestileerd en verteenwoordig lewende vorms. Menslike figure kom meer algemeen in die rotskuns van Afrika as in die van Europa voor.

Rotskuns omvat alle skilderings en graverings wat mense op rotse in die natuur maak. Dit is só gemaak:

• Skilderings op rotse, met verf wat gemaak is van natuurlike pigmente soos rooi en geel oker, wit klei, houtskool of mangaandioksied wat met ʼn bindmiddel soos bloed, water, plantsap en eier gemeng is.

• Graverings op rotse, eur die verweerde buitelaag te verwyder en ʼn enkele lyn te gebruik, of die oppervlak te kras of te kap.

Rotskuns as ʼn rekord van geestelike opvattings

Die Laat Steentyd-jagter-versamelaars se rotskuns bestaan uit skilderings en graverings in feitlik elke distrik in Suid-Afrika. Daar is geen omvattende lys van la die terreine nie, en talle is moontlik nooit aangeteken nie, maar na raming is daar minstens 20 000 tot 30 000 plekke en ver oor ʼn miljoen individuele items. Baie daarvan is nie goed bewaar nie, maar saam is dit ʼn merkwaardige rekord van die religieuse lewe en kultuurpraktyke van die mense wat hulle gemaak het. Die meeste is deur San-jagter-versamelaars geskep, maar Khoekhoen (of Khoi-Khoi)-herders en Ystertydboere het ook hul deel bygedra.

Die jagter-versamelaar-skilderings is meestal met ʼn kwassie op “pen” van riet gemaak, en toon fyn lyne en delikate besonderhede. Hulle is meestal met rooi oker geteken, maar geel, pers, wit en swart is ook gebruik. Die meeste skilderings was in een kleur (monochroom), maar sommiges is in twee kleure (dichroom) of talle kleure (polichroom). As die verf van een kleur in ʼn ander oorgaan, noem ons dit geskakeerde polichroom. Die jagter-versamelaars het nie net verf gemaak wat duisende jare gehou het nie, maar was ook begaafde kunstenaars wat ingewikkelde begrippe op ʼn eenvoudige maar elegante manier oorgedra het. Hulle is ook verantwoordelik vir die ouer tradisie van rotsgraverings in die Karoo.

Khoekhoen-herders wat in die afgelope 2 000 jaar skape en beeste na dié deel van Suid-Afrika gebring het, is waarskynlik verantwoordelik vir die mees onlangse fase van die skilderings. Hier word die verf met ʼn vinger eerder as ʼn kwassie aangewend. Die kleur is meestal monochroom, en die afbeeldings is meestal nie-beeldende patrone met ʼn simboliese betekenis. Toe Khoekhoen hule al hoe meer gevestig het op grond waar jagter-versamelaars voorheen geleef het, het die San hul skilderings geleidelik gestaak omdat daar minder van hule oor was en hul kultuurbedrywighede gekwyn het.

Ystertydperk-boere het in die Oos-Kaap, Vrystaat, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga, Gauteng en Noordwes skilderings en graverings bygedra toe hulle meer as 1 000 jaar gelede daar begin woon het. Hul skilderings is ook met ʼn vinger of breë kwas gemaak, en hou sterk met die inisiasie van jong mans en vroue verband.

Die betekenis van rotskuns

San-rotskuns in Namibië

Daar is oorweldigende getuienis dat die skilderings en graverings van Suider-Afrika se jagter-versamelaars die metafore, konvensies en gebruike van ʼn San-geloof uitbeeld. Só ʼn geloofstelsel bestaan nou nog in oorblywende gemeenskappe in Namibië en Botswana. Dit was die band wat San-gesinne en -gemeenskappe saamgesnoer het.

Wilhelm Bleek

Die belangrikste bron van inligting oor San-opvattings in Suid-Afrika is aantekeninge wat in die 1870’s oor die /Xam-San van die Noord-Kaap gemaak is. Dit is opgestel deur Wilhelm Bleek en Lucy Lloyd, wat onderhoude gevoer het met /Xam-mans wat weens veediefstal en ander misdade in Kaapstad in die tronk was. Hul getuienis stem baie ooreen met verhale van San wat in die 20ste eeu deur volkekundiges uitgevra is.

Soos David Lewis-Williams se vernuwernde navorsing getoon het, was die diere in rotsskilderings belangrike elemente in die San se religieuse lewe, net soos die lam in die Christelike geloof ʼn simbool is en die arend vir inheemse Amerikaners belangrik is. Die San het geglo die eland gee hulle toegang tot bonatuurlike magte om siek mense te genees, reën te maak en wild te beheer. Ander diere, soos die olifant in die Wes-Kaap, en die koedoe in Limpopo, het net sulke sterk konnotasies.

Lucy Lloyd

Opgeleide toordokters of !gi:ten kon bonatuurlike kragte verkry. Oor jare heen het hule geleer hoe om dié kragte te beheer, deur só lank te dans en sing dat hulle in beswyming raak. Talle skilderings toon optogte van dansende mense. Soms dra hulle karosse, en soms stokke of vlieëwaaiers wat van dieresterte gemaak is. Dansende vroue word ook dikwels uitgebeeld, of ander klap hulle hande. Tasse met tossels wat langs die dansers of optogte uitgebeeld word, het medisyne of kruie soos boegoe bevat wat hulle gehelp het om in beswyming te raak. Dit kon ook gebruik word om siekes te genees. Dwelms soos dagga is nie dikwels gebruik nie.

Skilderings en graverings van mense met dierekoppe, of diere met mensbene, is ʼn veelvlakkige metafoor. Dit illustreer die gevoelens wat ʼn !gi:ten in ʼn beswyming ervaar. Hulle het gevoel hulle word die dier wat hulle die bonatuurlike krag gee. Die toordokters het die dood as metafoor vir die beswyming gebruik, want dit het vir hulle gevoel asof hulle doodgaan en dan weer lewend word.

Oplaas was die krag van die geestewêreld egter nie sterk genoeg om hulle te beskerm nie. Rotsskilderings van soldate in rooi baadjies wat met gewere op vlugtende San skiet terwyl ʼn toordokter eenkant in ʼn beswyming lê, herinner ʼn mens aan die gebeure wat gelei het tot die afsluiting van die Steentyd in Suid-Afrika.

Datering van rotskuns

Die oudste gedateerde rotsskildering in Afrika word met Middel-Steentydvoorwerpe verbind. Sewe plat klein rotsbrokkies met skilderings daarop is by die Apollo 11-grot in Suid-Namibië uitgegrawe. Die gemiddelde van 15 radiokoolstofdaterings van houtskool of dieselfde vlak as die beskilderde stukke rots toon ʼn ouderdom van 27 500 jaar. Dié graverings en skilderings toon dat mense reeds 80 000 jaar gelede afbeeldings met ʼn simboliese betekenis gemaak het.

Buiten die graverings en skilderings wat met die Middel-Steentyd verband hou, dateer die meeste rotsskilderings en graverings uit die Laat Steentyd in Suid-Afrika van 10 000 jaar gelede tot die hede. Onder meer is daar klein plat stukkies klip van die Wonderwerk-grot naby Kuruman in die Noord-Kaap, beskilderde spoelklippies van Coldstream en Robberg aan die suidkus van die Wes-Kaap, rotsstukkies met verf daarop van KwaZulu-Natal, ʼn groot stuk klip wat van ʼn wand in ʼn rotsskuiling naby Lambertsbaai aan die weskus losgemaak is, en voorbeelde van verf met organiese materiaal daarin van die Sederberg en Drakensberge. Die mees onlangse skilderings is in die koloniale tyd gemaak en toon mense in Europese klere met perde en gewere, waens en selfs skepe.

Dit is baie moeilik om rotsskilderings en graverings regstreeks te dateer. Organiese materiaal (van plante of diere) is vir die radiokoolstof- of C-14-metode nodig. Die meeste van die bestanddele van die verf is nie-organies (klei, oker), en hoewel bloed, eier en plantsap effense organiese spore kon nagelaat het, is dar net nietige hoeveelhede van sulke materiaal. Graverings bevat ook geen organiese materiaal wat ʼn datering daarvan moontlik maak nie.

Skilderings is ook onregstreeks gedateer. Waar ʼn beskilderde of gegraveerde klip op die bodem van ʼn rotsskuiling gevind is, het argeoloë houtskool of skulpe in dieselfde laag met die radiokoolstof-metode gedateer om die minimum-ouderdom van die rotskuns vas te stel. By die Blombosgrot naby Stilbaai is opties gestimuleerde glimdatering gebruik om enkele greintjies kwarts-sand wat met gegreaveerde stukke oker verband hou, na ongeveer 80 000 jaar gelede te dateer.

Bronne

Giliomee, H. & Mbenga, B. (reds). 2007. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Tafelberg: Kaapstad