Suid-Afrikaanse konsentrasiekampe

Kaart van konsentrasiekampe vir wit mense

Die afbrand van opstalle as deel van die Britse verskroeideaardebeleid tydens die Anglo-Boereoorlog van 1899 tot 1902 het ʼn groot probleem geskep in die vorm van ʼn groeiende getal hawelose Boerevroue en -kinders. Die presiese aanvangsdatum van die konsentrasiekampstelsel om aan hulle ʼn heenkome te bied is onbekend, maar dit blyk ʼn kamp vir hawelose burgerlikes is reeds aan die begin van die oorlog by Mafeking (vandag Mahikeng) opgerig. In hierdie stadium was dit egter nog nie die amptelike beleid of stelsel nie, maar sou teen omstreeks Julie 1900 amptelik word.

Teen daardie tyd was Lord Roberts verplig om wapenneerlêers teen heropkommandering deur die Boeremagte te beskerm. Die enigste uitweg was om hulle en hul gesinne in beskermingskampe (sogenaamde “refugee camps”) te plaas, en gevolglik is sulke kampe in September 1900 in Bloemfontein en Pretoria opgerig. Daar was egter uit die staanspoor ook hawelose Boerevroue met hul kinders in die kampe, asook grysaards wie se huise afgebrand is en wat hulself nie vrywillig onder Britse beskerming geplaas het nie – die sogenaamde “ongewenstes”. Spoedig het hulle die “refugees” in getalle oortref.

Ander kampe wat voor die einde van 1900 ontstaan het, was te Potchefstroom, Irene, Heidelberg, Heilbron, Kroonstad, Norvalspont, Pietermarizburg en Port Elizabeth. Konsentrasiekampe vir swart mense is ook opgerig.

Op 29 November 1900 het Lord Kitchener die opperbevel van Roberts oorgeneem. Onder hom het die afbrandings, nieteenstaande sy verklaarde standpunt daarteen, geensins afgeneem nie. Sy instruksies het heelwat vryheid aan bevelvoerders in die veld verleen. Ook die afbranding van hele dorpe het voortgegaan, soos Wolmaransstad, Bethal, Ermelo, Carolina, Reitz, Parys en Lindley.

Kaart van konsentrasiekampe vir swart mense

Daarbenewens het Kitchener die verwoesting van voorrade met groter ongenaakbaarheid voortgesit. Gesaaides is vernietig en beeste, skape en perde is na die Britse kampe aangejaag of doodgemaak. Sommige diere is vermink en lydend in die veld agtergelaat.

Met Kitchener se groot dryfjagte wat sedert Januarie 1901 van stapel gestuur is, is duisende Boerevroue en -kinders – die “ongewenstes” wie se mans en pa’s nog op kommando was – van die plase verwyder en na bestaande of nuut opgerigte konsentrasiekampe weggevoer. Luidens ʼn verklaring van Joseph Chamberlain, die Britse minister van kolonies in die Laerhuis, is dit om menslikheidsredes gedoen. Die feit dat duisende plaashuise afgebrand en die vroue en kinders daarop onder dwang na die kampe geneem is, sowel as die openbaring dat Kitchener self op verskillende behandeling vir wapenneerlêers (“refugees”) en “ongewenstes” aangedring het, suggereer dat die kampe om militêre redes opgerig is om die Boereweerstand beëindig. Kitchener het gemeen indien die Boerevroue en hul kinders eers in kampe byeengebring is, sou die burgers op kommando nie meer op die plase voedsel kon kry nie en dan die wapen sou neerlê om met hul gesinne verenig te word.

Gewoonlik kon die vroue en kinders die minimum voedsel, klere en beddegoed saamneem. Hulle is meestal in oop waens of trokke vervoer en moes soms lang afstande te voet aflê. Siekte, liggaamlike gebreke of ouderdom is dikwels nie in ag geneem nie.

Die totale aantal konsenstrasiekampe vir wit mense in Suid-Afrika was 46, met ongeveer 110 000 inwoners. Die meeste van hulle was kinders. Swart Suid-Arikaners is in sowat 66 kampe gehou.

Duisende sterftes

Krugersdorp se konsentrasiekamp

Ná die oorlog het die verbittering van die Afrikaner teen Britse imperialisme, soos verpersoonlik deur Kitchener, in ʼn groot mate gesentreer rondom die groot getal sterftes in die konsentrasiekampe. Daar het uit die staanspoor sterftes in die kampe voorgekom. Die getal het egter tussen Augustus 1901 en Oktober 1901 ʼn hoogtepunt bereik. In Augustus was daar 2 666 sterftes (311 per 1 000 per jaar), in September 2 752 (287 per 1 000 per jaar) en in Oktober 3 205 (344 per 1 000 per jaar).

Teen die einde van die oorlog het 27 927 wit mans, vroue en kinders in die konsentrasiekampe gesterf. Van hulle was 22 074, dit wil se 79% van die sterfgevalle in die konsentrasiekampe, kinders onder 16 jaar. 4 177 of 15% was vroue bo 16 en 1 676 (6%) was mans bo 16 jaar.

Die redes vir die hoë getal sterftes sluit in die onhigiëniese toestand waarin die hele land verkeer het weens die oorlog. Besmetting van die lug, water en grond het voorgekom. Ook het die oorlog ʼn nadelige uitwerking op die vervaardiging van voedsel en die teel van vee gehad. Tesame met die buitengewoon hewige uitbreek van masels en longontsteking het hierdie toestande vir talle sterftes, veral onder die kinders, gesorg.

ʼn Tweede rede is die onhigiëniese gewoontes van sekere kampinwoners danksy faktore soos onkunde en bygelowe.

ʼn Derde rede is die gebrekkige beheer van die kampadministrasie. Verskeie kampplekke swak gekies. In die turfgrond van Standerton was die wêreld byvoorbeeld onbegaanbaar in die reënseisoen en snerpend koud in die winter. Soortgelyke toestande het by die Brandfort- en Oranjerivierstasiekampe geheers. Daar was ook  ʼn neiging by sommige kampamptenare om lae standaarde van orde en sindelikheid te handhaaf. In sommige kampe waar daar ʼn ernstige gebrek aan behoorlike en voldoende akkommodasie was, moes verslete tente of sooihutte die woningsnood die hoof bied. Baie mense moes op die grond slaap omdat beddens of matrasse nie altyd beskikbaar was nie. Sanitêre geriewe was dikwels onhigiënies en die watervoorsiening en vuurmaakgoed onvoldoende.

'n Deel van Irene se konsentrasiekamp

Nog ʼn faktor was die swak voedsel, veral in die Transvaalse kampe. ʼn Verbetering het egter wel ingetree toe die verskillende skale vir “refugees” en “ongewenstes” teen Maart 1901 afgeskaf is. Van toe af kon kampkommandante melk en ander voedsame kos aan siekes en jong kinders verskaf. Daarbenewens kon manlike inwoners na ʼn hoër skaal beweeg en geld verdien deur arbeid te verrig, hoewel die meeste vroue se mans was op kommando was. Sedert Maart 1901 kon inwoners by die meeste kampe bykomende voedsel by spesiaal ingerigte winkels koop. Die probleem was egter dat daar talle armlastige gesinne was wat nie van hierdie voorreg gebruik kon maak nie. Weerbarstige inwoners – en daar was baie van hulle – is ook te na gekom met die uitdeel van voedsel. Die groot probleem het eintlik by die voorsiening van voedsel gelê. Die inwoners het nie altyd volle rantsoene ontvang nie en die voedsel was dikwels benede peil.

Verder moes onvoldoende en ondoeltreffende mediese personeel die wydverspreide siektes hanteer. Tussen Februarie 1901 en Februarie 1902 het die kampe in Transvaal 47 dokters uit 94 verloor asook 85 verpleegsters uit 217 en is 13 superintendente vervang. Hierdie personeellede het óf bedank, óf is ontslaan. Saam met die gebrekkige mediese dienste het die mediese wetenskap in daardie stadium nie ʼn teenvoeter vir epidemies soos masels – wat vir die grootste aantal sterftes in die kampe verantwoordelik was – en maagkoors gehad nie. Sulke epidemies het floreer in die dodelike kombinasie van die verskuiwing van groot groepe mense, wanvoeding en oorvol kampe.

Al hierdie faktore kom neer op die basiese gebrek aan kamporganisasie. ʼn Belangrike faktor wat tot die swak organisasie bygedra het, was die vaagheid oor presies wie vir die administrasie verantwoordelik was. Onder Roberts is die paar bestaande kampe deur militêre offisiere beheer. Hoewel die kampe onder Kitchener reeds in Februarie 1901 onder siviele administrasie geplaas is, het hulle nogtans tot November 1901 onder Kitchener as opperbevelhebber van die leër geressorteer en is kwessies rondom kampbeleid steeds na hom verwys. Die toestand is vererger deurdat Kitchener tussen Mei en Augustus 1901 ook as hoe kommissaris waargeneem het tydens Milner se besoek aan Londen. Milner het ʼn verbetering in die kampadministrasie teweeggebring, soos by sy terugkeer bewys is. In sy afwesigheid het die inwonertal van die konsentrasiekampe skerp gestyg, maar sonder dat daar ʼn ooreenstemmende toename in die getal kampe was. In Maart 1901 was daar altesaam 27 kampe wat 35 000 wit mense gehuisves het. Ses maande later moes 110 000 wit mense in 34 kampe teregkom. Onvermydelik het die sterftes in die kampe toegeneem namate die inwoners meer geword het.

Toe die siviele owerhede die definitiewe beheer van die kampe teen middel November 1901 oorgeneem het, het dit tot ʼn radikale verbetering van die kamptoestande gelei. Die getal sterfgevalle het van 3 205 in Oktober 1901 gedaal tot 402 in Maart 1902; 298 in April en 196 in Mei 1902.

Emily Hobhouse en die Dameskomitee

Emily Hobhouse

Hierdie verbetering in die toestande is voorafgegaan deur ʼn uitgerekte stryd deur veral mense soos die filantroop Emily Hobhouse. As koördineerder van die South African Women and Children Distress Fund in Brittanje het sy teen einde Desember 1900 in Kaapstad aangekom om eerstehandse inligting oor plaaslike toestande in te win.

Hier het sy vir die eerste keer bewus geword van die konsentrasiekampe wat regoor Suid-Afrika versprei was. Tussen Januarie en April 1901 het sy agt kampe besoek en self die groot gebrek wat in die kampe geheers het, ervaar. Sy het nie alleen materiële hulp aan die mense verleen nie, maar ook morele steun deur haar meegevoel met hul lot.

Terug in Engeland het haar onthullings oor die ellende in die kampe die aandag van die regering en opposisie op die militêre optrede teen die Boerevroue en -kinders gevestig. Die regering is deur die Liberale opposisie aan die hewigste kritiek sedert die uitbreek van die oorlog onderwerp.

Die uiteinde hiervan was dat die War Office ʼn kommissie van vroue onder Millicent Fawcett benoem het om die toestande in die kampe amptelik te ondersoek. Hoewel Fawcett en ʼn medelid duidelik teen die Boere gekant was, het die kommissie beduidende hervormings in die administrasie van die kampe aanbeveel. Die gebreke wat hulle uitgewys het, het nie veel verskil van dít wat Hobhouse aangedui het nie.

Voordat die verslag in Desember 1901 finaal beslag gekry het, het die Dameskomitee wenke ter verbetering van die kampe aan die hand gedoen. Hierdie wenke is met bekwame spoed deurgevoer, sodat hulle reeds in die verslag op verskeie verbeterings kon wys wat sedert hul aankoms in Suid-Afrika aangebring is. Dit het reisende inspekteurs, die aanstelling van meer gekwalifiseerde medici en verpleegsters asook verbeterde hospitaalakkommodasie ingesluit.

Dit was veral Lord Milner en Chamberlain wat vir die dringende verbeterings gesorg het. Die toestande in die kampe en die ongunstige publisiteit wat dit die regering op die hals gehaal het, was vir hulle ʼn bron van groot kommer.

Vlugtelingkampe vir swart mense

Plaashuise is afgebrand

Om hul beleid van “skoonmaak” van die land doeltreffend toe te pas, moes die swart mense uit hul krale verwyder en in kampe geplaas word. Die swart mense wat geraak is, kon al hul kos saamneem en permitte is aan hulle uitgereik om met die vee wat hulle besit het na die laer te trek. Die laers het later as “native refugee camps” bekend gestaan.

Byna al die swart mense wat na die kampe gebring is, het op Boere se plase gewoon in ruil vir die arbeid wat hulle verrig het. Dit was nie die Britse owerhede se bedoeling om die sogenaamde naturellereservate – met ander woorde waar swart mense in aparte regeringslokasies onder beheer van hul tradisionele leiers en hoofmanne gewoon het – te ontvolk nie. Die Britse kolonnes het trouens spesifiek opdrag gekry om alle swart hutte in Transvaal en die Oranje-Vrystaat buiten die in die naturellereservate te vernietig en die bewoners na vlugtelingekampe te verwyder. Hierdie beleid het reeds in Maart 1901 klagtes van swart mense ontlok dat Britse troepe hul hutte afbrand.

Toe die beleid eers in volle swang was, is swart mense nie net van Boereplase verwyder nie, maar ook uit naturellereservate en sendingstasies. In sommige gevalle het selfversorgende swart vlugtelinge uit eie beweging na die kampe gekom om beskerming vir hulself en hul vee te vind. Weens beperkte vervoergeriewe kon die swart mense egter nie veel graan na die kampe saamneem nie, gevolglik moes baie daarvan in opdrag van die owerhede vernietig word. Daar was ook ʼn uittog van talle stedelike swart mense na die platteland weens die sluiting van die myne en die verlies aan ander werksgeleenthede tydens die oorlog. Ook hulle het oplaas op die een of ander wyse in die vlugtelingekampe beland, na gelang van hul oorspronklike woonplek op die platteland. Teen Augustus 1901 was daar reeds 53 154 swart vlugtelinge in die kampe vir swart mense: 22 795 in Transvaal en 30 359 in die Oranjerivierkolonie, uit ʼn totale bevolking van 923 787 in albei kolonies, met ander woorde sowat ses persent van die totale swart bevolking van die twee republieke. Teen die einde van die oorlog was daar 66 konsentrasiekampe vir swart mense.

In die eerste helfte van 1901 het die vlugtelingkampe vir swart mense in Transvaal en die Oranjerivierkolonie onder die administrasie van die hoofsuperintendent van die burgerkampe geressorteer. Teen Augustus het Kitchener ook die verantwoordelikheid vir swart vlugtelinge in die Oranjerivierkolonie oorgeneem.

Die belangrikste redes waarom hierdie kampe opgerig is, was eerstens om te verseker dat hulle selfversorgend word en tweedens om hulle in ʼn belangrike bron van swart arbeid vir die leër te omskep. Die kampe is langs die spoorweë opgerig, binne maklike bereik van die basisse waarvandaan die kolonnes opgetree het en die sentrums waar arbeid nodig was. Teen September 1901 was daar 23 sulke kampe in die Oranjerivierkolonie en in Februarie 1902 reeds 39 in Transvaal, eweredig langs die spoornetwerk versprei.

Alle liggaamlik geskikte mans in hierdie kampe moes as transportryers, touleiers, veewagters ensovoorts, vir die leër werk, of vir private werknemers ten einde hulself en hul gesinne te onderhou, terwyl die vroue en kinders asook die bejaarde en siek mans wat nie kon werk nie in vlugtelingkampe geplaas is.

Op 5 Mei 1902 is twee agentskappe vir onderskeidelik seuns en meisies in Johannesburg geopen om aan kinders uit die vlugtelingkampe werk as bediendes te verskaf. ʼn Totaal van 409 kinders, onder wie 276 seuns was en 133 meisies, is as bediendes in Johannesburg beskikbaar gestel.

Ten minste 14 154 (en waarskynlik soveel as 20 000) swart mense het in die konsentrasiekampe omgekom, van wie 81% kinders onder 16 jaar oud was. Weens onvolledige Britse rekords sal die juiste getal sterftes in die swart konsentrasiekampe waarskynlik nooit bepaal kan word nie.

Ligging van kampe

Transvaal:	Vrystaat:	Natal:	Kaapkolonie:
Balmoral Barberton Belfast Heidelberg Irene Johannesburg Klerksdorp Krugersdorp Meintjieskop Middelburg Nylstroom Pietersburg Potchefstroom Standerton Van der Hoversdrif Vereeniging Volksrust	Bethulie Bloemfontein Brandfort Harrismith Heilbron Kroonstad Norvalspont Springfontein Vredefortweg Winburg Kromelieboog Ladybrand	Colenso en/of Pinetown Eshowe Howick Jacob’s Siding Ladismith Merebank Pietermaritzburg Wentworth	Aliwal-Noord Oos-Londen Kabusie Kimberley Mafeking Oranjerivier Port Elizabeth Uitenhage Vryburg

Bronne

• Otto, J.C. 2015. Die konsentrasiekampe. Protea: Pretoria
• Pretorius, F. (red.). 2017. Verskroeide Aarde. Tafelberg Uitgewer: Kaapstad