Omringklank

Ruimteklank (rondomklank, kringklank; Engels: multichannel surround sound, surround sound) beoog die opname en weergawe van musiek, radioteater, televisie- en rolprentklankbane in twee of meer kanale volgens die natuurlike gehoorvermoë van die mens.

Vroeë "voorlopers"

Musiek met 'n ruimtelike dimensie soos die moderne DVD-Oudio-medium dit moontlik maak, is geen uitvinding van die twintigste eeu nie. Die vroegste voorbeelde van "ruimtelike musiek" het in die 16de eeu in Venesië ontstaan waar komponiste musiek vir antifonale kore geskryf het. Die kore se sang is op 'n manier uitgevoer wat dit in die basilika van St. Markus soos 'n wedersydse "eggo" dwarsoor die kerk laat klink het. In die 19de eeu was dit onder meer Gustav Mahler wat musikante vir sy uitvaartmusiek (Requiem) nie alleen op die verhoog geplaas het nie maar ook elders in die saal om 'n meer indrukwekkende klank te verkry.

Stereofonie

Navorsing in verband met stereofonie neem 'n aanvang in die dertigerjare van die twintigste eeu; radioklank kon wel stereofoon uitgesaai maar nie sonder probleme met die destydse mono-toestelle opgevang word nie. Kort voor die begin van die Tweede Wêreldoorlog eksperimenteer die Duitse uitsaaikorporasie Reichsrundfunkgesellschaft met stereofone klank, en in 1943 word die eerste stereo-opnames wat met 'n magnetofoon van die Duitse maatskappy AEG gedoen is, bekendgestel. Walt Disney en RCA het reeds twee jaar vroeër vir die musiek van Fantasia 'n opnametegnologie ontwikkel wat die stereofone begeleiding van rolprente moontlik gemaak het. Die rolprent House of Wax van 1953 word vir die eerste keer stereofoon opgeneem, een jaar later kan verbruikers die eerste stereo-bandopnames vir tien VSA-dollar koop.

In 1958 word die eerste stereo-langspeelplate deur Decca, Pye en Audio Fidelity in die Verenigde Koninkryk en die Verenigde State vrygestel. Die stereofonie verower die massamark en word vanaf 1961 ook op Amerikaanse FM-radiostasies uitgesaai. Duitsland volg net vyf jaar later.

Kwadrofonie

Kwadrofonie is die logiese volgende stap op weg na 'n outentieke weergawe van musiek en geluide. Klankingenieurs slaag daarin om twee addisionele agterkanale in die groewe van 'n langspeelplaat te stoor wat deur spesiale platespelers, bandopnemers en dekodeerders weergegee kan word. Die opnames in die klankateljees word met behulp vann vier mikrofone deurgevoer.

Toe dit in die sewentigerjare vir die eerste keer bemark word is die tyd egter nog nie ryp vir hierdie tegnologie nie. Die vervaardigers van sagte- en hardeware verskil oor watter die beste formaat sou wees, en verbruikers sukkel om geld te spandeer vir formate en dekodeerders wat nie eers versoenbaar met mekaar is nie. Bowendien kan die vier beskikbare klankbane nie altyd suiwer van mekaar geskei word nie; "geesgeluide" van agter duik soms op die frontkanale op. Gevolglik verkoop kwadro-plate en -hoë-trou-stelsels baie sleg, onder meer omdat verskeie meer mense in hierdie tyd spaar om eerder 'n kleurtelevisie aan te skaf.

Kwadrofonie is dood voor die eerste betroubare dekodeerder in 1980 op die Amerikaanse mark beskikbaar is, en daar word nie eers oorweeg om dit by die Compact-Disc-standaard in te sluit wanneer dit in die tagtigerjare ingevoer word nie.

Analoë ruimteklankformate

Vir naastenby twee dekades stel net die rolprentnywerheid belang in vooruitgang by die ruimteklanktegnologie. Vanaf die sewentigerjare word dan ook 'n stygende aantal rolprente in ruimteklank aangebied. In 1974 skud 4.1 sensurround-klanktegnologie kykers van die rolprent Aardbewing (Earthquake, hierdie rolprent is nou ook met die destydse klankbaan op DVD-Video beskikbaar), en Dolby Surround-ruimteklank word 'n standaard. Die kodering van hierdie formaat is goedkoop en kan binne die gewone stereo-sein "weggesteek" word. Skeiding tussen die twee voor- en die agterkanaal is egter nie altyd suiwer nie, die agterkanaal bly beperk tot frekwensies tussen 100 Hz en 7 kHz en lewer glad nie 'n outentieke klank by rolprente op nie.

Met Dolby Stereo en Dolby Surround ProLogic bied die Dolby-laboratoria middel van die sewentigerjare 'n verbeterde weergawe aan wat kanaalskeiding sonder probleme kan handhaaf en gou in feitlik alle tuisteaterstelsels benut word. Ruimteklank by VHS-bande en analoë televisieprogramme word in Dolby Surround ProLogic opgeneem. Die stereo-frontkanale word aangevul met 'n monourale senter- en agterkanaal - waarby twee luidsprekers die laasgenoemde parallel weergee. Kykers kan nou werklik begin wegduik in die geluidsatmosfeer van 'n rolprent.

Die verbeterde weergawe Dolby ProLogic II spog met stereo-klank op die agterkanale en 'n aparte baskanaal. Dit is na die invoering van Dolby Digital bekend gestel en beskik oor programme vir musiek en rolprente wat stereo- en ouer ruimteklank op ses kanale kan weergee; DPL-II-dekodeerders is standaard by alle nuwe meerkanaalversterkers en DVD-spelers met DVD-Oudio- en/of Super Audio CD-dekodeerders.

Digitale ruimteklankformate

Hierdie simbool verwys na 5.1-ruimteklank by DVD-opnames

Hollywood se klankingenieurs het in die negentigerjare uiteindelik digitale klankformate tot hulle beskikking - Dolby Digital (soms ook AC-3 - audio coding nommer drie - of Dolby SR-D - Dolby Stereo Digital genoem) en Digital Theater Systems (dts) is vanaf 1993 die twee seskanaal-formate wat op die rolprentmark meeding. Digitale opnametegnologie verseker dat die vyf gewone en een baskanaal suiwer geskei weergegee kan word waarby frekwensies tussen 20 Hz en 20 kHz moontlik is. Die kwaliteit oortref die van Dolby Surround ProLogic baie duidelik. DVD-Video en Digital Video Broadcast (DVB, digitale TV-programme) is geskikte media vir digitale ruimteklank; dts word ook op sogenaamde dts-CD's aangebied wat op gewone CD-spelers gelees kan word - mits hulle aan 'n meerkanaalversterker met dts-dekoder aangesluit word. THX is geen selfstandige formaat nie; dit is 'n norm wat deur Lucasfilm Bpk. in die Verenigde State gelisensieer word en verseker dat bioskope, harde- en sagteware-aanbieders die hoë kwaliteit van Lucasfilm se klankbane behoorlik kan weergee.

DTS-ruimteklank op CD, laserskyf en DVD:

Medium	Monsterfrekwensie	Formaat en aantal kanale	Oordragsnelhede
Oudio-CD	44,1 kHz	DTS of DTS-Uitgebreide ruimteklank (DTS-ES) in 3/2/0, 3/2/1 of 3/3/1 kanale	1 235 kbis/s
Laserskyf	44,1 kHz	DTS of DTS-Uitgebreide ruimteklank (DTS-ES) in 3/2/0, 3/2/1 of 3/3/1 kanale	1 235 kbis/s
DVD	48 kHz	DTS of DTS-Uitgebreide ruimteklank (DTS-ES) in 3/2/0, 3/2/1 of 3/3/1 kanale	768 of 1 536 kbis/s

• DVD-Oudio is in 2000 ingevoer en benut die stoorkapasiteit van 'n DVD byna uitsluitend vir musiek. Anders dan by DVD-Video waar die klank deur middel van Dolby Digital en dts sterk gekomprimeer moet word (die beeld benodig immers die grootste deel van die datastroomkapasiteit), kan die ruimte- en stereoklank hier in 'n tot dusver ongekende hoë kwaliteit opgeneem, gestoor en weergegee word. Hierby benut klankateljees Linear Pulse Code Modulation (LPCM) en die verliesvrye pakmetode Meridian Lossless Packing (MLP).