Tweede Vryheidsoorlog

Die stryd tussen Boere Nasionalisme en Britse Imperialisme wat tussen 1899 en 1902 in Suid-Afrika gewoed het.

Lêer:Afrikaner commandos.JPG

Boerekrygers gedurende die Tweede Vryheidsoorlog

Oorsig

Die Tweede Vryheidsoorlog, ook bekend as die Suid-Afrikaanse oorlog oftewel die Anglo-Boereoorlog het vanaf Oktober 1899 tot Mei 1902 geduur. Gedurende hierdie oorlog het die twee Afrikanerstate, die Zuid-Afrikaansche Republiek (ou Transvaal) en die Republiek van die Oranje-Vrystaat, kragte gemeet met die Britse Ryk, spesifiek die Kaapse en Natalse kolonies van Groot Brittanje. Die hele gebied waaroor hierdie oorlog plaasgevind het vorm vandag deel van die Republiek van Suid-Afrika.

Oor die sowat twee-en-'n-halwe jaar wat die oorlog geduur het, het dit Brittanje nagenoeg 200 miljoen pond, 448 435 Britse- en Rykssoldate en sowat 20 000 Britse lewens gekos om 'n "boererebellie" te bemeester.

Aan die kant van die Boererepublieke was die koste van die oorlog baie hoog. Die republieke se ekonomieë was totaal vernietig deur die "Verskroeide Aarde Beleid" wat deur die Britse generaals toegepas is. Toe die Boere by die Vrede van Vereeniging hul wapens neerlê, het baie as hoofrede vir hul oorgawe die lyding van hul vrouens en kinders aangevoer. Ongeveer 5 000 Boere het gedurende die oorlog gesneuwel, en ten minste 20 000 Boere en 12 000 Afrikane of Bantoes het hul lewens in konsentrasiekampe verloor, meestal kinders onder 16 jaar, hoofsaaklik as gevolg van swak voorbereiding, 'n tekort aan behoorlike sanitasie en swak skuiling.

Oorsaak van die oorlog

Die oorsaak van die oorlog is 'n baie kontroversiële saak. Aan die Britse kant was dit 'n saak van polemiek vanaf die oomblik waarop dit uitgebreek het. Anti-imperialiste, en daarna Marksiste, het die oorlog as 'n produk van 'n kapitalistiese sameswering gesien wat daarop gemik was om, deur middel van brute krag, die diamant- en goudvelde van die Vrystaat en Transvaal te bekom.

Meer moderne interpretasies sien Britse beleid as geskaak deur radikale imperialiste soos Cecil John Rhodes en Lord Alfred Milner wat gevrees het dat die nuut gevonde rykdom van die Boererepublieke, die droom van 'n Britse Suid-Afrika sou ontspoor. Rykdom het die Boererepublieke in staat gestel om hulself van die halter van Britse voogdyskap te bevry en om hul eie, onafhanklike buitelandse beleid na te volg, wat die deur kon oopmaak vir Duitse beheer oor die belangrike Kaapse roete na Indië.

Brittanje het daarop aangedring dat die Britse onderdane wat op die goudmyne in die Witwatersrand werk, stemreg moes kry. President Paul Kruger van die Transvaal het geweier en gese: "hulle wil nie stemreg hê nie, hulle wil ons land hê". President Marthinus Steyn van die Vrystaat het hom by Kruger geskaar en die lot van die Vrystaat as dieselfde as die lot van Transvaal beskryf.

Die verloop van die oorlog

Voorbereiding

Nieteenstaande die verslegtende verhoudinge tussen Kaapstad en die Boererepublieke gedurende die laaste dekade van die negentiende eeu, was die Britte merkbaar swak voorberei vir oorlog op die vooraand daarvan. Die vernederende nederlaag aan die hande van die boere by die Slag van Majuba gedurende die Eerste Vryheidsoorlog ten spyt, was die Boererepublieke nie as ernstige teenstaanders geag nie. Britse militere intelligensie het gereken dat die Boere slegs 3 000 man in die veld sou kon plaas om klein skaalse klopjagte in die Kaap en Natal uit te voer, terwyl hulle uiteindelik daartoe in staat was om sowat 30 000 berede manskappe in Natal alleen aan te wend. Die Britse opperbevelhebber, Lord Wolseley het geglo, en die Britse oorlogsminister, Lord Landsdowne, het saamgestem dat 'n garnisioen van 20 000 Britse soldate genoeg sou wees om die Britse belange in Suid-Afrika te beskerm.

In 1895, na die Jamesoninval, was Kruger seker dat Brittanje op oorlog ingestel was. Hy het 'n klein staande leër op die been gebring en sy administrasie versterk deur knap, jong Afrikaners soos Jan Smuts aan te stel. Daar is probeer om steun van pro-Boere in Engeland en Europa te werf, maar geen tasbare steun is verleen nie. Die twee klein republieke het alleen teen die magtigste ryk in die wêreld gestaan. Toe Kruger gevra is hoekom hy teen so ‘n oormag veg, was sy antwoord: "'n Man sal nie 'n leeu aanval met ‘n mes in sy hand nie, maar net 'n lafaard sal nie met alle mag veg as die leeu hom aanval nie.". Die Boerepublieke het egter wel daarin geslaag om hulself te voorsien van Duitse Mausergewere en Franse "Long Tom"-langafstandkanonne. Die Russiese Tsar het 'n paar veldambulanse voorsien en die Transvaal se artilleriekorps is deur Duitsers opgelei.

Eerste fase

Die eerste skote in die oorlog het op 12 Oktober 1898 geklap nadat Brittanje die ultimatum van die Boererepublieke verwerp het. Die Boere het tot die aanval oorgegaan en 'n 160 km van die Kaap binnegeneem terwyl hulle in Natal tot teenaan die Tugelarivier gevorder het. Mafeking en Kimberley het Britse eilande in 'n Boergedomineerde veld geword, terwyl die Britse garnisioen in Natal by Ladysmith vasgekeer en beleër is. Die Britse leër het in verskeie veldslae tweede gekom. Op 11 Desember is 'n frontaanval deur Britse soldate wat deur artillerievuur ondersteun is, afgemaai deur Boere wat hulself in loopgrawe ingegrawe het by Magersfontein naby Kimberley. Op 15 Desember by Colenso, het 4 000 Boere, ingegrawe in die hoogtes op die Noordelike bank van die Tugela, 'n aanval van 16 000 Britte afgeweer wat wou deurbreek na Ladysmith. Hierdie 5 dae is deur die Britse magte as die "Swart week" bestempel. Gedurende hierdie tydperk het hulle 7 000 manskappe verloor en geen positiewe strategiese resultate verkry nie.

Smuts sou egter later melding maak van die "konserwatiewe kortsigtigheid" van die ouer geslag generaals, wat "die goue geleentheid" van oorwinning laat wegglip het. Britse troepe het deur Kaapstad en Durban ingestroom. Onder die opperbevel van Lord Roberts, wat generaal Kitchener as stafhoof gehad het, het die Britse versterkings vinnig na die front beweeg en die beleërde dorpe ontset. Hulle het 4 000 man onder generaal Piet Cronje by Paardeberg gevang en Bloemfontein op 13 Maart 1900, Johannesburg op 5 Mei en Pretoria op 6 Junie ingeneem.

Op 21 Oktober 1900, net voordat die Britte hom kon vang, het President Kruger, van Delagoabaai, vandag Maputo in Mosambiek, na Europa vertrek om steun vir die Boere se saak te probeer werf. Hy het meer as drie jaar later in Switserland as banneling gesterf. President Steyn het tot aan die einde van die oorlog saam met die Vrystaatse guerillavegters in die veld gebly en die grootste bittereinder geword. Die republieke was verlore. Op 24 Mei en 1 September het Brittanje die administrasie van onderskeidelik die Oranjerivierkolonie en die kolonie van Transvaal oorgeneem. Britse magte het al die infrastruktuur in Suid-Afrika soos die spoorlyne beheer en die 20 000 vegtende Boere wat oorgebly het, was feitelik heeltemal sonder steun.

Guerillategniek van die bittereinders

Net na die val van Pretoria, het die Transvaalse militere leiding onmiddelike oorgawe aanbeveel. President Steyn was woedend en het aan die Transvalers geskryf dat die ZAR die Vrystaatse burgers en Kaapse rebelle in 'n rampspoedige oorlog betrek het. "Wil die ZAR nou 'n skandelike en selfsugtige vrede sluit die oomblik dat die oorlog sy grense bereik? Wat die ZAR ook al doen, die Vrystaters sal tot die bitter einde veg." Die geveg is toe deur almal voortgesit.

In hierdie tydperk was die Boere generaals mense wat progressief was, kommersiele boere en professionele aambagslui. Hulle het net om een rede geveg: Hul onafhanklikheid. Die bittereinders het guerillategniek gevolg en in klein, beweeglike kommando's geveg. Hulle het treinspore gesaboteer, die voorrade van die Britse troepe onderskep en gevegte uitgelok en dan weer gevlug.

Gedurende hierdie tydberk was daar die "joiners". Dit was Boere wat hoofsaaklik as spioene vir die Britte opgetree het gedurende die laaste 18 maande van die oorlog. Daar is geskat dat 5 000 Boere teen April 1902 die Britse oorlogspoging gesteun het. Baie Boere het die Britse saak gesteun omdat hulle geglo het dat daar vir hulle 'n beter bedeling onder die Britte wag en dat hulle na hulle plase kon terugkeer en groot skade en leed kon vermy deur oor te gee of te "hendsop".

Die Britse opperbevel het van twee taktieke gebruik gemaak om die bittereinders te beveg. Eerstens is linies blokhuise en doringdraad opgerig om Boerevegters uit die een distrik na die ander uit te sluit, om hulle sodoende saam te hok om gevang te word. Hierdie taktiek was baie duur en hoewel baie dramaties, kon dit geen groot gevegte tussen die Boere wat die prooi was en Britse jagters uitlok nie. Die tweede taktiek wat gebruik was, die "Verskroeide Aarde Beleid", het gerus op die vernietiging van die Boere se voorraadbasis deur hul plase te vernietig en die Boere se vrouens en kinders in konsentrasiekampe saam te hok. Vlugtelingkampe wat verplaasde Boerefamilies moes huisves het so vroeg as Julie 1900 verskyn.

Konsentrasiekampe en 'n verskroeide aarde

Die Britte het nooit 'n totale oorlog gevoer waarin almal voor die voet geskiet is nie. Onderskeid is tussen vegtende en nie-vegtende Boere getref. Van die einde van 1900 het Britse troepe voor die voet (behalwe waar daar hendsoppers was) opstalle afgebrand en vee uitgewis. Verwoesting en chaos is oor die amper die hele Vrystaat en Transvaal gesaai.

Kampe was opgerig om die misplaasde Boere vroue en kinders te huisves. Swart mense wat deur die oorlog ontwrig was, was in aparte kampe geplaas. Die plasing van die kampe was swak en die inwoners het onvoldoende voeding gekry. Uiterste leiding in haglike omstandighede het die inwoners van die kampe elke dag getreiter. Baie het gesterf, veral van buiktifus en masels. Die Britse publiek, plaaslik en in Brittanje, het eers bewus geraak van wat in die kampe gebeur toe Emily Hobhouse in Engeland verlof gekry het om die kampe te besoek. Hobhouse het in Desember 1900 Engeland verlaat en in Mei 1901 teruggekeer. Sy was met afgryse vervul oor wat sy gesien het en sy het die publiek geskok met haar onthullings. Teen Oktober 1901 het die sterftekoers tot 344 per duisend in die kampe opgeskiet. Kinders onder vyf jaar oud het feitlik geen kans op oorlewing gehad nie. Teen die einde van 1901 het 'n kommissie van Engelse vroue, wat oorlogsondersteuners was, ook besoeke by die kampe afgele. Hulle was net so geskok soos Hobhouse en 'n aantal aanbevelings gemaak wat die dodedal skerp laat daal het toe dit uitgevoer was.

Die mans, Britte en Boere, was verslae oor die vroue se dapperheid en wat hulle bereid was om te verduur vir die Boere se stryd. Die vrouens was onversetlik in hul aandrang dat hul mans en seuns vir onafhanklikheid moes voortveg. Sommige vroue het verklaar dat hulle verkies om hul huise te sien afbrand eerder as dat hul mans oorgee. Daar het 4 177 Boerevroue en 22 074 Boerekinders in die kampe gesterf. Die Vrouemonument by Winburg is opgerig ter nagedagtenis van die Boervroue van die Tweede Vryheidsoorlog.

Die einde van die oorlog

Teen die begin van 1902 het die Boeremagte gekrimp tot 10 000 Transvalers, 6 000 Vrystaters en 3 000 Kaapse rebelle. In Suidoos-Transvaal het 'n Zoeloemag 'n Boerelaer aangegeval en 56 burgers doodgemaak. Die militere vooruitsigte vir die Boere het al hoe swakker geraak.

In Mei 1902 het sestig Boereleiers met Britse verlof by Vereeniging vergader om oor vrede te besluit. Die Vrystaters was nog steeds gekant teen vrede sluit, maar die swak gesondheid van Steyn het hul saak baie verswak. Die vredesvoorwaardes het ingesluit dat die Boere die Britse monarg erken as wettige heerser, Boere kon hul besittings, insluitend gewere vir verdediging, behou en Nederlands sou in die skole van Transvaal en die Vrystaat as vak onderrig word mits die ouers dit verlang. Op 31 Mei het die vergadering met 54 stemme teen 6 besluit om hierdie voorwaardes te aanvaar.

Bronne

• Douglas Porch: Wars of Empire. London: Cassell & Co., 2000  ISBN 0-304-35271-3
• Hermann Giliomee: Die Afrikaners, 'n biografie. Kaapstad: Tafelberg, 2004  ISBN 0-624-04181-6

Eksterne skakels

• Anglo-Boereoorlog museum in Bloemfontein. Anglo-Boereoorlog Museum
• Vlaanderen en de Anglo-Boerenoorlog en ander Boereoorlog verwante inligting op Afrikaans.be