Dierevervoer

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Sleehonde in Alaska besig om passasiers en vrag te vervoer. Dierevervoer is deur moderne vervoer gemarginaliseer maar daar is bepaald steeds plek vir dierevervoer.

Dierevervoer, waar verskillende diere gebruik word om mense en vrag te vervoer, is reeds eeue lank deel van die mens se bestaan. Hoewel moderne vervoer op land, op water en in die lug deurlopend verbeter word, is daar steeds plek vir dierevervoer – veral in afgeleë gebiede met gebrekkige infrastruktuur. Dit sluit in woestyngebiede, moeilik begaanbare bos- en berggebiede, die Pole en dele van die noordelike lande waarvan dele dikwels onder sneeu of ys is.

Die ontwikkeling van dierevervoer[wysig | wysig bron]

Dit is bekend dat reis in die vroeë eeue op land per voet gedoen is en baie stadig, dikwels moeilik en moeisaam was. Mense het beperkte vrag op hul rug op kop gedra of dit agter hulle gesleep. Vrag wat te swaar was vir een mens om te dra, is aan pale vasgemaak en deur meer mense gedra.

Mense in die Midde-Ooste het sowat 8000 v.C. begin om permanente blyplek te ontwikkel en begin met graan- en ander gewasse boer. Later het dié nedersettings begin met ander groepe handel dryf en diere (soos beeste en donkies) is makgemak en vir sekere soorte werk en as pakdiere ingespan van sowat 5000-3500 v.C.

'n Bronsreproduksie van 'n vroeë strydwa by 'n museum in Florida, Amerika. Die Egiptenare, Romeine, Perse en ander het dié vinnige perdetuie met groot sukses in oorlogvoering gebruik.

Dierevervoer het egter eers werklik begin ontwikkel toe waarskynlik eers die Mesopotamiërs die eerste waens met wiele ontwikkel het in sowat 3500 v.C. en die wiel daarna ook in Sentraal-Asië en Europa ook bekend geword het. China en Indië het in sowat 2000 v.C. die eerste vervoermiddels met wiele begin gebruik. Osse is hoofsaaklik gebruik om sulke voertuie te trek maar donkies en muile het ook later bekend geword. Die Mesopotamiërs het later donkiewaens gebruik om hul manskappe na gevegte te vervoer.

Perde is ook makgemak vir ruiters en later doeltreffend ingespan om vinnige strydwaens te trek. Die Egiptenare, die Etruskiese magte, Romeine en Grieke was bekend vir hul strydwaens wat gewoonlik deur twee of meer perde getrek is. Die Perse het later ’n strydwa ontwerp wat deur agt perde getrek is en wat nie sy gelyke in oorlogvoering gehad het nie. Die Romeine het ook ’n doeltreffende posdiens ontwikkel om met sy uitgestrekte ryk te kommunikeer. Die Kelte (voorvaders van onder andere die Walliesers en Iere) was later bekend vir hul uitstaande vaardighede en gepaste ontwikkelinge met perde as vervoermiddel. Dit sluit in die beweeglike, sturende vooras vir waens.

Die ontwikkeling van die borsplaat vir perde, perdeskoene van yster en die swingel (die dwarshout aan wa of ploeg waaraan die stringe van trekdiere se tuie gekoppel word) in sowat 800 n.C. het tot gevolg gehad dat perde vier of vyf keer soveel massa as voorheen kon trek.

Die Duitsers het ook oor verskeie eeue die vierwielwa – wat deur osse getrek is – ontwikkel en verbeter. Dit is later deur onder meer die Nederlanders aan die Amerikaners bekend gestel, wat hul eie verbeteringe aangebring het. Die Nederlandse “boerenwa” het weer as model gedien vir die ossewa in Suid-Afrika en die latere ligter weergawe daarvan, die kakebeenwa.

Namate die moderne tegnologie dierevervoer veral van die einde van die 19de eeu af al hoe meer vervang het, het diere se vervoerrol al hoe minder geword. Tog is daar steeds plek vir dierevervoer – veral waar beter oplossings moeilik gekry sal word.

Osse[wysig | wysig bron]

In die geskiedenis van dierevervoer is daar nie naastenby soveel verwysings na ander diere soos na osse nie. Dié sterk diere wat op vyfjarige ouderdom – afhangend van ras – minstens 10500 kg kan weeg, kan 2,5-3 keer hul eie massa trek. Daarom was dit nog altyd die voorkeurtrekkrag by lande se vroeë pioniers en tot selfs in die moderne tye.

Naas osse is perde oor die jare ook gebruik oor hul trekkrag van sowat 1,5 keer hul eie massa, vlugvoetigheid en ander eienskappe. Tog het die trekkrag en uitvermoë van osse asook hul beter vastrapvermoë op ruwe terrein danksy meer geskikte hoewe as perde die deurslag gegee. Verskeie verwysings na hoe ’n span goed opgeleide - maar stadiger – osse hul vrag vinniger oor lang afstande as perde kon sleep, word gevind.

Waens in Suid-Afrika, Australië, Amerika, Duitsland en ander Europese lande is veral in die 19de eeu gebruik om pioniers, hul gesinne en besittings, insluitend gereedskap en saad, honderde kilometer in die ongerepte binneland te bring. Hiervoor is gewoonlik spanne van 8-12 osse gebruik. Later is osse ook gebruik om wavragte graan na die markte te bring, totdat vragmotors in die 20ste eeu dié rol begin vervul het.

Perde[wysig | wysig bron]

Perde is oor die jare goed aangewend om mense en ligter vrag – soos pos en selfs goudstof – vinnig te vervoer. In Amerika is perde byvoorbeeld van 1820 af oor die bekende Oregon Trail en Santa Fe Trail gepak met handelsware vir ruilhandel met sommige meer toeganklike Indiane, soos die Cheyenne. Poskoetse en passasierskoetse is ook deur perde getrek.

Teen 1860 is reeds verskeie groot dorpe deur die Amerikaanse setlaars gevestig en het die perdeposkoetse van pioniers soos John Butterfield ’n belangrike kommunikasierol tussen die wilde weste en die ontwikkelde oostelike dele van Amerika gespeel.

Vroeër het perde ’n belangrike rol gespeel om gewapende magte na die gevegsfront te vervoer en vir berede gevegte. Van die vinnige gevegstuig van die Romeine, Egiptenare, Perse en ander lande is deur spanne perde getrek.

Donkies en muile[wysig | wysig bron]

Donkies is al van eeue gelede af – en later ook muile - vir die vervoer van vrag en passasiers aangewend. Baie verwysings na donkies word in vroeë opgetekende geskrifte, soos die Bybel, gevind.

Die geduldige donkie word al eeue lank deur mense in verskillende wêrelddele gebruik. In Suid-Afrika het die sogenaamde Karretjiemense in die Karoo steeds donkiekarre as hul enigste vervoermiddel.

Op die Suid-Afrikaanse platteland, insluitend die Karoo en verskeie ander veraf gebiede, word donkiekarre steeds as vervoermiddel gebruik. Dit is steeds onmiskenbaar deel van die lewe van die sogenaamde Karretjiemense, wat donkiewaens al vir byna ’n eeu gebruik om onder meer in die omgewing van Colesberg skaapskeerwerk en herstelwerk aan die grensdrade van plase te doen. Die veranderde landbou- en politieke omgewing, en die werk wat grootliks opgedroog het, het hulle egter die laaste jare gedwing om hul nomadiese bestaan vir ’n armoedige bestaan in plakkerskuilings te ruil.

Hul donkiekarre word steeds gebruik om noodsaaklike goed op die dorp te gaan koop of rond te trek op soek na werkgeleenthede in die Groot Karoo. Die donkiekar maak deel uit van ’n oornagskuiling van hout, sinkplate, goiingsakke en plastiek, wat dikwels sommer langs die grootpad opgeslaan word.

Muile is ook bekend vir as staatmakers wat dierevervoer betref: hulle het glo die krag en intelligensie van die perd en die verdraagsaamheid en uitvermoë van die donkie. Hulle word steeds wyd gebruik, soos in die bosboubedryf, waar hulle in baie gevalle boomstompe van een punt na ’n ander trek sonder enige begeleiding deur mense.

Kamele, llamas en alpakkas[wysig | wysig bron]

Kamele word steeds in woestyngebiede as vervoermiddel gebruik. Die uithouvermoë van kamele is goed bekend.

Die pakdiere kamele, llamas en alpakkas is oor die eeue in onbegaanbare woestyngebiede en in bos- en bergagtige dele van Suid-Amerika vir vervoer gebruik en word vandag steeds daar benut.

Kamele is bekend as pakdiere en taamlik ongerieflike vervoermiddels vir mense in woestyngebiede soos die Sahara. Nomadiese groepe in onder meer in Libië en die Soedan steun swaar op dié dierevervoer. Sonder dié diere sou die bekende soutkaravane – reisende groepe van 100-150 kamele – van die Toearegs, wat sout in ’n bergreeks in die sentrale Sahara ontgin en daarmee handel dryf ná moeisame maande in die woestyn, ook nie moontlik gewees het nie.

Die llama, ’n bekende pakdier van hoofsaaklik die Andes-gebergtes in Suid-Amerika, is ook soos die kameel ’n geharde dier wat lank sonder water en kos kan oorleef. Hulle word steeds in die byna onbegaanbare bergagtige dele gebruik om vrag te dra en kan vrag van sowat 60 kg tot vyf dae aanmekaar dra sonder om te rus. Dit is egter bekend dat ’n llama ’n taamlik humeurige dier is en veral graag na mense skop en spoeg as hy moeg is.

Die alpaka is nou verwant aan die llama maar kleiner en kan – buiten dat sy lang, sagte wol baie gesog is – ook vir die vervoer van ligte vrag en selfs klein kinders gebruik word. Die Inkas het dié dier sowat 6 000 jaar gelede makgemaak.

Ander dierevervoer[wysig | wysig bron]

Olifante is veral in Indië gewild as vervoermiddel. Dit is ook 'n gewilde toeriste-aantreklikheid.
  • Opgeleide honde word in die verre noordelike lande gebruik om sleë oor sneeu- en ysbedekte gebiede te trek. Mense en vrag word vinnig en doeltreffend deur dié honde vervoer.
  • Posduiwe, wat uitstekende navigasie-eienskappe besit, is al in 1150 in Bagdad gebruik om belangrike boodskappe na sekere bestemmings te vervoer. Verskeie posduiwe is ook in die Eerste en Tweede Wêreldoorloë gebruik om reddingsmagte te verwittig van sinkende skepe en vasgekeerde soldate. Verskeie van dié posduiwe (Cher Ami en G.I. Joe is twee bekendes) is deur medaljes vir dapperheid vereer.
  • Olifante word in Indië en ander lande vir vervoer gebruik.  

Bronne[wysig | wysig bron]

  • Bonanni, Andrea, Bracco, Pinuccia, Pretto, Glauco & Zanini, Giuseppe. Deans Tell me the Answer. Dean. 1987. ISBN 0 603 00377 X
  • De Jongh, Michael. Roots and Routes: Karretjie People of the Great Karoo: The Marginalisation of a South African First People. Unisa Press. 2012
  • Giliomee, Hermann & Mbenga, Bernard. Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika. 2007. ISBN 978-0-624-04358-4
  • Nevin, David. The Expressmen. Time-Life Books. 1974
  • Redakteurspaneel. The New Encyclopedia Britannica Vol 28. Encyclopedia, Inc. 2010. ISBN 978-1-59339-837-8
  • Redakteurspaneel. World Book Vol 19. World Book. 2010. ISBN 978-0-7166-0110-4
  • Redakteurpaneel. World Book Vol 21. World Book. 2010. ISBN 978-0-7166-0110-4.

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]