Pynstiller
Pynstillende medisynes of analgetika kan in twee hoofgroepe verdeel word: narkotiese analgetika, waartoe onder meer morfien behoort, wat veral op die brein inwerk en gewoontevormend van aard is, en nie-narkotiese analgetika, wat waarskynlik ʼn plaaslike pynverdowende effek het sowel as 'n uitwerking op die brein.
Dit is dikwels ook koorswerend en anti-inflammatories. Die werking van hierdie middels kan dikwels skade aan die maag, niere en bloed veroorsaak. Pyn kan veroorsaak word deur weefselbeskadiging, waardeur die gevoelsenuwee direk geprikkel word, of deur die inwerking van bepaalde stowwe soos histamiene en prostaglandiene op die gevoelsenuwee. Die pynprikkel word langs senuweebane na die brein gelei en bewuswording van pynervaring vind plaas.
Die belewing van pyn is subjektief en kan deur emosionele faktore soos angs en vorige ervaring van pyn versterk word. Pyn kan op verskeie maniere bestry word, byvoorbeeld deur blokkering van die gevoelsenuwee (plaaslike verdowing); bewusteloosheid (algehele verdowing); uitskakeling van die pynprikkel; deur die gewaarwording van pyn in die brein te onderdruk en deur gerusstelling of kalmering.
Narkotiese analgetika[wysig | wysig bron]
'n Narkotiese analgetikum word oor die algemeen by hewige pynervaring gebruik. Die werking van hierdie middels berus op die vermindering van die gewaarwording van pyn in die brein. Deur onderdrukking van die sentrale senuweestelsel word die pyndrempel verhoog en die reaksie op die sensasie van pyn word verlaag.
Gevoelens van euforie volg. Narkotiese analgetika is gewoontevormend en 'n toleransie teen die middel word deur die gebruiker daarvan opgebou, wat meebring dat toenemend groter dosisse benodig word om dieselfde pynstillende effek te bereik. Morfienagtige stowwe (opiate) hoort tot die groep narkotiese analgetika. 'n Prototipe van narkotiese analgetika is morfien, wat in 1803 uit opium verkry is. Newe-effekte by die gebruik van narkotiese analgetika is lomerigheid, onderdrukking van asemhaling, mislikheid, sufheid en vernouing van die pupille.
Morfien kan ook maag- en dermkrampe veroorsaak. Hoewel daar nog geen sukses behaal kon word met die uitvinding van 'n enkele middel wat minder verslawend as morfien is nie, is daar 'n groot aantal middels vir die vervanging van morfien beskikbaar. Sulke middels is merperidien, metadoon, fentaniel, pentasosien en dekstromoramied. Metadoon kan mondelings ingeneem word en vertoon min chemiese ooreenkoms met morfien. Die farmakologiese eienskappe is wel vergelykbaar.
Hoewel dit self ʼn gewoontevormende middel is, word metadoon as plaasvervangende middel by die behandeling van morfien- en heroïenverslaafdes gebruik. Dit blyk dat die effek van metadoon op verslaafdes daartoe bydra om hulle algemene sosiale funksionering te bevorder. Merperidien is 'n swakker en korter werkende middel as morfien en kan oraal toegedien word.
Dekstromoramied is 'n sterk pynstillende middel wat vir veelvuldige pynervarings gebruik kan word. Dit is minder krampveroorsakend en het ook 'n geringer bewussynverlies tot gevolg. Pentasosien het 'n minder sterk pynstillende uitwerking en daar is min bewyse daarvoor dat die middel gewoontevormend is. Onaangename psigiese newe-effekte kan egter veroorsaak word. Fentaniel is 'n snel en kort werkende middel wat dikwels in kombinasie met kalmeermiddels by die toediening van narkose gebruik word. 'n Sterk pynstillende effek sonder ernstige bewussynverlies word hierdeur verkry. Kodeïen is 'n opiumalkaloïed, maar het geen ernstige verslawing tot gevolg nie. Dit is 'n ligte pynstillende middel wat dikwels ook vanweë die hoesonderdrukkende effek daarvan voorgeskryf word.
Nie-narkotiese analgetika[wysig | wysig bron]
Nie-narkotiese analgetika is middels wat naas 'n ligte pynstillende werking ook 'n koorswerende en/of 'n anti-inflammatoriese werking het. Hulle kan dus as antipiretika (koorswerend) en as antiflogistika (anti-inflammatories) gebruik word. Nie-narkotiese analgetika het geen of ʼn geringe effek op die bewussyn en is nie gewoontevormende middels nie. Die koorswerende effek word teweeggebring deur die onderdrukkende werking van die middel op die talamus van die brein.
Die anti-inflammatoriese en waarskynlik ook die pynstillende uitwerking daarvan berus op die plaaslike werking van die middel in die weefsels. Hierdie plaaslike werking word blykbaar veroorsaak deur prostaglandiene en plasmakinien, wat prikkeling van die gevoelsenuwee verhinder. Nie-narkotiese analgetika word toegepas in die behandeling van minder ernstige pynervarings en pynervarings wat met spier- en gewrigsaandoenings saamhang.
Die bekendste middel is asetielsalisiefsuur - meer algemeen bekend as aspirien. Voor die ontstaan van hierdie analgetikum is daar veral gebruik gemaak van ʼn aftreksel wat van die bas van die wilgerboom afkomstig was. Dit het later geblyk dat hierdie aftreksel ʼn hoë inhoud salisielsuur bevat, maar weens die skadelike werking van suiwer salisielsuur op die maagwand is dit deur asetielsalisielsuur vervang. Naas die pynstillende werking het asetielsalisielsuur ook 'n koorswerende en anti-inflammatoriese werking.
'n Nadelige uitwerking van aspirien is die remmende invloed wat dit op die klompvorming van bloedplaatjies het. Dit vertraag die bloedstollingsproses en kan tot geringe bloeding aanleiding gee. By langdurige gebruik kan bloedverlies via ontlasting plaasvind en maagbloeding kan intree, aangesien die maagslymvliese deur langdurige gebruik van die middel beskadig word. Wanneer hoë dosisse gereeld oor 'n lang tydperk gebruik word, kan dit ook doofheid (salisieldoofheid) tot gevolg hê.
Fenasetien en parasetamol se pynstillende werking kan met die van asetielsalisielsuur vergelyk word. Hierdie middels het nie ʼn anti-inflammatoriese werking nie, maar kan doeltreffend aangewend word as 'n antipiretikum (koorswerende middel). In kombinasie met ander pynstillers kan die langdurige gebruik van fenasetien ʼn skadelike uitwerking op die niere hê. Hoë doserings van fenasetien kan 'n bloedsiekte, methemo-globinemie, veroorsaak. Die afbreek van rooi bloedselle deur fenasetien kan tot 'n toestand van hemolitiese anemie (bloedarmoede) aanleiding gee. Fenasetien word waarskynlik na toediening deur die liggaam omgesit in parasetamol.
Die direkte toediening van parasetamol veroorsaak nie methemo-globinemie nie. Aangesien asetielsalisielsuur (aspirien), fenasetien en parasetamol vryelik, sonder 'n doktersvoorskrif, beskikbaar is, kan misbruik daarvan maklik plaasvind.
Pynstillers van die pirasoloongroep soos amidopirien, fenielbutasoon en oksifenbutasoon het 'n koorswerende, anti-inflammatoriese en sterk pynstillende effek. Hierdie middels word veral gebruik vir die behandeling van rumatiese pyne wanneer asetielsalisielsuurmiddels (aspirien) nie meer doeltreffend werk nie. Die newe-effekte van die middels kan egter ernstig wees en sluit maagsere en onvoldoende bloedselvorming in.
Indometasien, ibuprofen en bensidamien-HCL is middels wat nie van die pirasoloon-groep afkomstig is nie. Hierdie middels word dikwels aangewend in die behandeling van gewrigsiektes, spieraandoenings en rumatiese probleme. Die belangrikste newe-effek is irritasie van die maag en dermkanaal. Dit kan tot die ontwikkeling van 'n maagseer en/of bloedafwykings aanleiding gee. Ibuprofeen se newe-effekte op die maag en dermkanaal blyk minder ernstig te wees.
Glafenien, 'n betreklik nuwe middel wat van kinien afkomstig is, se pynstillende uitwerking is sterker as die van aspirien. Dit het geen anti-inflammatoriese of koorswerende werking nie. Tans kan daar nog geen newe-effekte van die middel waargeneem word nie. Dit het waarskynlik 'n geringe invloed op die bloedstollingsproses en kan moontlik aanleiding gee tot nierbeskadiging.
Bronnelys[wysig | wysig bron]
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 139
