Toendra
’n Toendra is ’n gebied sonder bome aan die rand van die poolgebied. Dit is een van die 14 WWF-biome. Daar groei veral gras, mos en dwergstruike.
Die woord toendra kom uit Kildin Sami, ’n taal wat op die skiereiland Kola gepraat word. Dit is die genitief van toendar, "boomlose steppe".
Die algemene klimaat op ’n toendra is ongunstig vir die groei van hoë plante. Die bodem is gedurende minstens ses maande van die jaar gevries of met sneeu bedek. Die groeiseisoen is baie kort en die gemiddelde temperatuur van die warmste maand is onder 10 °C.
In die somer ontdooi slegs die boonste laag van die bodem. Hoewel min reën voorkom, is die bodem van ’n toendra meestal moerasagtig omdat die water nie kan wegsink nie weens die bevrore onderlaag en omdat daar min verdamping is. Op baie plekke word dan ook veen aangetref. Tipies van ’n toendra is ook die poligoonbodem, waarin stene as gevolg van die werking van die ryp in veelhoeke gerangskik is.
Toendras kom onder andere in Rusland, Ysland, Kanada en Alaska voor. In die suide word dit deur die taiga begrens. Ook op Suid-Afrikaanse grondgebied, op die Prins Eduard-eilande, kom toendra voor. Dit behoort tot die ekostreek van die Indiese Oseaan se Antarktiese eilande.
Egte toendra is kenmerkend vir die noordelike poolstreke. Die temperatuur styg nie meer as 50 tot 120 dae per jaar bo vriespunt nie en dan ook net tot 5 °C. Boomgroei is gevolglik nie moontlik nie en die toendraplantegroei bestaan uit oorwegend mosse, korsmosse, lae kruidagtige plante en dwergstruike. Dergelike plantegroei is 'n aanpassing by die koue en word ook in hooggebergtes, bo die boomgrens, aangetref; daarom word die streek dikwels die Alpynse toendra genoem.
Daar bestaan egter belangrike verskille tussen die twee habitatte. In die noordelike toendra is die grond die hele jaar bevrore (ysgrond). Gedurende die somer ontdooi net ’n dun bolaag van 'n paar sentimeter. Die smeltwater uit hierdie laag kan nie in die bevrore ondergrond wegsak nie, sodat uitgestrekte moerasse in die somer in die laerliggende dele van die toendra ontstaan.
Die bodem self is baie ongelyk vanweë die herhaaldelike bevriesing en ontdooiing van die bolaag. Bowendien skuif die swak bolaag in die somer maklik weg van die harde ondergrond (bodemvloeiing), waardeur groot ongelykhede ontstaan. Ander belangrike verskille met die boomlose gebiede in die berge is die geringe reënval, die langer dag (in die somer gaan die son in die poolgebied byna nie onder nie) en die gelykmatiger temperature. In die hooggebergtes is die reënval hoër, sodat die plante met 'n dik laag sneeu bedek is.
Dit beskerm die plante wel teen die koue, maar dit duur in die lente lank voordat al die sneeu gesmelt het en die plante kan uitgroei. Omdat dag en nag mekaar in die hooggebergtes normaal afwissel, is die temperatuursverskille daar baie groter as in die toendra. Dit is vandag duidelik dat die ooreenkoms tussen die plantegroei van die hooggebergte en dié van die toendra nie so groot is as wat daar ’n lang tyd gemeen is nie.
Plantegroei[wysig | wysig bron]
Die baie ure ononderbroke daglig beteken dat net langdagplante in die toendra kan groei. Baie spesies besit harige stingels en blare. Die hare vorm 'n warmte-isolerende lagie rondom die plantweefsel. Metings het aangetoon dat die temperatuur aan die oppervlak van die stingels soms 4 tot 18 °C hoër is as die omgewingstemperatuur. Op grond van die oorheersende plantegroei kan daar tussen dwergstruik-, rots- en fjeld-, mos- en korsmostoendra onderskei word.
In die dwergstruiktoendra oorheers lae struike soos Loiseleuria procumbens, Empetrum hermaphroditicum, Rhododendron-spesies, jakkalsbessies (genus Vaccinium) en Salix arctica. Teen die beskutte suidhellings in heuwelagtige gebiede word die plantegroei deur grasse en baie kruidagtige blomplante soos steenbreke (genus Saxifraga) en verskillende spesies luiskruid (genus Pedicularis) en Arktiese perdeblomme (genus Taraxacum) gevorm.
In die hoër dele word die fjeldtoendra aangetref, met 'n skaars begroeiing van oorwegend mosse en korsmosse en 'n paar hoër plante soos sipergras (genus Carex) en onder meer Arktiese papawer (Papaver radicatum), 'n klein plantjie met groot, geel blomme en donsige stingels. In die mostoendra oorheers die mosse, veral veenmosse (genus Sphagnum). Die korsmostoendra, wat op die kaal rotse aangetref word, word gekenmerk deur baie korsmosse (klas Lichenes) waarvan die rendiermos (Cladonia rangiferina) die belangrikste is.
Dierewêreld[wysig | wysig bron]
Die meeste diere wat in die toendra leef, kom oorspronklik uit Sentraal-Asië en het van hier sowel in 'n oostelike as in ’n westelike rigting versprei. Gevolglik is die baie toendrabewoners oor al die poolstreke versprei (sirkumpolêre verspreiding). In die somer wemel die toendra van insekte.
Die aantal spesies is baie kleiner as in die gematigde en warmer streke, maar daar is groot getalle van elk. Die meeste het 'n donker kleur om soveel moontlik warmte te absorbeer ten einde die regte temperatuur te behou, en by ʼn paar spesies is 'n opvallend hoë cholesterolgehalte in die weefselvloeistof teenwoordig, wat as 'n soort teenvriesmiddel funksioneer. Die meeste voëls is trekvoëls en baie swemvoëls soos strandlopers en pluviers broei in die moerasse.
In die droë gebiede broei kemphane. Die laer plantegroei is 'n ideale skuil- en broeiplek vir verskillende sangvoëls soos nagtegale en koestertjies. Plantsade en insekte is die voëls se belangrikste voedsel. Teen die einde van die somer trek hulle na warmer streke om te oorwinter. Net die sneeufisante en sneeu-uile bly gedurende die winter in die toendra. Ook klein soogdiere is volop, veral knaagdiere. Behalwe pikas (genus Ochotona) en marmotte, is veral lemmings (genus Lemmus) tipiese toendrabewoners.
Hulle vermenigvuldig vinnig. Elke drie tot vyf jaar neem hulle getalle so toe dat die voedsel skaars word en die diere in groot getalle migreer. Hulle steur hulle dan aan geen hindernisse op hul roete nie en trek in 'n reguit lyn verder. Wanneer hulle op hul pad by 'n breë rivier of by die see kom, spring hulle in die water. Die oorsaak van hierdie selfmoordtrek is nog onbekend. Lemmings is die vernaamste prooidiere van roofvoëls, vosse, hermelyne en wesels.
Wanneer die lemmings se getalle afneem, trek die sneeu-uil en die ander roofvoëls weg, selfs na Wes-Europa. Die groot plantvretende diere in die toendra word deur die kariboe in Noord-Amerika en die Europese wilde rendier verteenwoordig. In Groenland en Kanada kom ook muskusbeeste voor, wat met hul digte harekleed besonder goed teen die koue beskerm is. In die somer kry hulle voedsel in oorvloed in die vorm van jong knoppe, takke en gras. In die winter soek hulle met hul hoewe onder die sneeu na mos.
Bronne[wysig | wysig bron]
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 132, 133
Notas[wysig | wysig bron]
- Hierdie artikel is gedeeltelik vertaal uit die Nederlandse Wikipedia-artikel
Eksterne skakels[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Toendra.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir toendra.- WWF-toendra-ekostreke
- Arktiese terugvoering oor globale verhitting Geargiveer 23 September 2009 op Wayback Machine
- Antarktiese opname[dooie skakel]
