Sprinkaanplae in Suid-Afrika

'n Swerm gevleuelde volwassenes van die bruintreksprinkaan volgend op die goeie neerslae van die 2021/2022 reënseisoen, afgeneem naby Riemvasmaak, Noord-Kaap

Sprinkaanplae in Suid-Afrika het weens die skade wat aangerig word ’n beduidend nadelige invloed op die ontwikkeling van die ekonomie. Sprinkane is voorheen meer gevrees as droogte, hael, veesiektes en lae markpryse.

Teenswoordig

Sprinkaanswerms van tot 80 miljoen diere kan voorkom. Hierdie swerms beweeg oor 'n afstand van slegs 5km tot 130km en selfs verder per dag. Hulle leef ongeveer 'n 10 weke. Lugbespuiting word as die doeltreffendste beheermaatreël beskou. Die VV se kantoor in Geneve het bereken dat 'n kleinerige swerm soveel kos opvreet as wat 35 000 mense in 'n enkele dag kan voed.

Twee spesies

'n Bruintreksprinkaan (L. pardalina) in die Oos-Kaap

Die rooivlerksprinkaan (Nomadacris septemfasciata) se alleenloperfase in die Krugerwildtuin

Sprinkaanswerms is ’n insekplaag wat al lank in Suid-Afrika aan boere bekend is. Die meeste swerms bestaan uit ’n klein spesie, die bruintreksprinkaan Locustana pardalina (orde: Orthoptera, familie: Acrididae). Dit is die enigste treksprinkaan wat inheems aan Suid-Afrika is. Hulle voel besonder tuis in dele van die Wes- en Noord-Kaap, Karoo, Kalahari en die suidooste van Namibië. Die plaag strek egter noordwaarts tot teen die Zambezi met uitsluiting van die kusgebiede.

Ander swerms in Suid-Afrika word deur ’n tropiese spesie, die rooivlerksprinkaan Nomadacris septemfasciata gevorm. Sy oorsprong is die meergebied van Sentraal-Afrika, asook Tanzanië en Zambië. Hulle kom in groot swerms na Zimbabwe, die noordelike provinsies van Suid-Afrika, KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap.

Plaag

As sprinkane in ’n gebied al hoe meer word, raak kos min en kom hulle as swerms saam. ’n Vreemde liggaamlike verandering en ’n verandering in hul gewoontes kom boonop dan by die insekte voor. Sprinkane is plantvretende insekte en so ’n swerm veroorsaak groot verwoesting in weivelde en gesaaides. Hulle vreet graag gras, koring en mielies. Die skade is baie groot, want ’n swerm bestaan soms uit miljarde diere en elke sprinkaan vreet elke dag sy eie gewig aan kos. Hulle vreet veevoer op en verminder so die drakrag van die veld. As voedsel skaars raak, word 'n sprinkaan ’n allesvreter en soms selfs ’n kannibaal.

Swerms word deur die wind honderde kilometers weggedra van waar hulle uitgebroei het. So ’n swerm kan verskeie vierkante kilometers bedek en weeg duisende tonne. Winters na goeie reënjare is 'n teelaarde vir ’n sprinkaanplaag. Gewoonlik vlieg die swerms snags. Die groot probleem is hoe om die swerms te bestry sonder om gif te gebruik, want die insekte is in ’n geroosterde, gekookte en gedroogde vorm ’n gewilde tradisionele en boonop proteïenryke voedsel. Dit word ook as hoenderkos gebruik.

Bestryding

Na die Tweede Vryheidsoorlog is kenners uit Siprus laat kom om advies te gee oor die bestryding van sprinkane. Ná Uniewording het kundiges uit Siprus ook na Kaapland en die Oranje-Vrystaat gekom. Dit het gelei tot navorsing deur staatsdepartemente en internasionale samewerking.

Ná die Eerste Wêreldoorlog was daar ernstige uitbrake in die land en is oorgegaan tot die bespuiting van swerms met ’n arseenoplossing uit vliegtuie en helikopters. Ook is vergiftigde mielies en semels versprei om die plaag onder beheer te kry. Weens hierdie optrede kom die groot swerms van die verlede tans nie meer voor nie. Navorsing het getoon dat die bruintreksprinkaan in sy habitat, die Karoo, uitgeroei moet word om die landbou van die noordelike provinsies te beskerm.

Geskiedenis

Voetgangers van die bruintreksprinkaan (L. pardalina) bedek 'n teerpad in die Noord-Kaap na gunstige reënval in die 2021/2022 reënseisoen.

Reeds in 1653 het Jan van Riebeeck ’n sprinkaanplaag vermeld. Omstreeks 1746 is aan die Kaap aan die hawehoof gewerk en het die regering besluit dat elke boer wat goedere vir uitvoer na die hawe bring, eers ’n paar vragte klippe met sy ossewaens moet bring voordat hy na sy plaas kon terugkeer. Veral op 28 Desember 1746 was die sprinkaanplaag so groot dat alle groenigheid in die Boland vernietig is. Vee het van die honger gevrek. Die nood was so hoog dat die owerheid ’n biddag om verlossing van die plaag gereël het. Boere het geen produkte gehad om na die hawe te bring nie en die werk aan die nuwe hawehoof is uitgestel.

Tussen 1892 en 1901 is die hele Suider-Afrika deur reuseswerms geteister. Veral die suikerrietlande van Natal het dit ontgeld. Daar is selfs ’n wet vir die stelselmatige uitroeiing van sprinkane uitgevaardig. Pres. Paul Kruger van die ZAR het verskeie dae van verootmoediging gereël om te bid dat die land van die sprinkaanplaag verlos word, asook van die droogte, runderpes, perdesiekte, armoede en depressie. In die Kaapkolonie is hierdie voorbeeld gevolg. Johannesburg is in 1907 deur so ’n groot swerm sprinkane oorval dat die son verduister is en die landskap kaal gevreet is. In Julie 1923 en weer in 1925 was Kerkplein in Pretoria dik met sprinkane bedek. Agt jaar later het ’n swerm tydens etensuur in Johannesburg geland en in 1934 het Suid-Afrika die grootste swerms in menseheugenis ervaar.

Port Nolloth

Die lelspreeu is 'n nomadiese voëlsoort wat die uitbrake van sprinkane volg

Vroeg in die 20ste eeu is die noordweste van die Kaapkolonie deur ’n plaag bruintreksprinkane geteister. Swerms van miljoene sprinkane en honderde kilometers lank het teen meer as ’n kilometer per uur hoofsaaklik wes- en noordweswaarts beweeg. Die lawaaierige swerms het Springbok, Okiep, Upington, Kenhardt, Steinkopf, Lekkersing in die Richtersveld en die Kalahari bereik, die Oranjerivier oorgesteek en selfs Windhoek en Grootfontein bereik. Alles wat groen was, is verorber, behalwe die tsammas. Tuine is verniel en mens en dier het honger gely.

By Port Nolloth het die swerm weswaarts oor die see koers gekry. Baie het toe verdrink en is met hooggety op die strand uitgespoel. Ander het omgedraai en in die dorp op dakke van huise en op die skepe in die hawe geland, asook in die strate, op strande en die spoorlyn en op mense op soek na kos. Die waterbronne van die dorp is met ontbindende sprinkane bevuil en voëls het van ver gekom om die stinkende massa sprinkane te vreet.

Bibliografie

• Ensiklopedie van die Wêreld, deel 2. Kaapstad: Nasou, 1994. ISBN 0-94994-808-X
• Green, Lawrence G.: Old Africa untamed. Kaapstad: Howard Timmins, 1974. ISBN 0-86978-080-8
• Green, Lawrence G.: On wings of fire – a narrative of odd and unusual characters and queer, remote places along the flamingo coast from Swakopmund to the Cape. Kaapstad: Howard Timmins, 1982. ISBN 0-86978-212-6
• Gutsche, Thelma: There was a man – the life and times of sir Arnold Theiler, K.C.M.G. Kaapstad: Howard Timmins, 1979. ISBN 0-86978-164-2
• ProAgri Botswana/Namibia/Zimbabwe, nr. 6. www.proagri.co.za
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 7. Kaapstad: Nasou, 1972. ISBN 0-625-00323-3