Staat (Plato)

Manuskrip van die Politeia uit 1401.

Die Staat of Die Republiek (Antieke Grieks: Πολιτεία, geromaniseer: Politeia; Latyn: De Republica) is een van die bekendste en mees invloedryke dialoë van die Griekse filosoof Plato, geskryf in omstreeks 380 v.C. Dit het die grondslag van sy politieke filosofie gelê, maar sy etiek en sy Ideëleer word ook bespreek. In die werk bespreek Plato se karakters (insluitend Sokrates en andere) in 'n aantal gesprekke begrippe soos geregtigheid, die rol van die filosoof, die plek van poësie in die samelewing en die onsterflikheid van die siel. Die Staat word afgesluit deur die mite van Er. As geheel is die werk bekend vir sy ryk inhoud en literêre styl en berug vir die totalitêre aard van die staat wat dit beskryf.

Deelnemers aan die gesprek

Die spreker is Sokrates, wat 'n relaas bied van 'n gesprek waaraan die volgende persoonlikhede deelneem: die ou Cephalos (slegs in die eerste boek), sy seun Polumarchus, die sofis Thrasymachus en Plato se broers Glaucon en Adeimantos. Lysias en Euthudemus (seuns van Cephalos), Kleitofon, Nikèratos en Charmantides word ook vermeld as (stille) luisteraars.

Struktuur van die boek

Bertrand Russell het in sy History of Western Philosophy van 1945 drie dele in Die Staat onderskei:

1. Boek I-V: die deel oor die utopiese staat en die ideale samelewing. Dit begin met 'n poging om geregtigheid te definieer.
2. Boek VI-VII: Aangesien filosowe, volgens Plato, die mees geskikte staatsleiers is, fokus hierdie deel op die presiese definisie van 'n filosoof. Die kern van hierdie afdeling is die allegorie van die grot en die teorie van idees.
3. Boek VIII-X: bespreek die verskillende moontlike regeringsvorme, met argumente daarvoor en daarteen.

Plato se opvatting van geregtigheid

Sentraal in Plato se ontwerp van die ideale staat is die siening dat mense ongelyk is. Hy het ook 'n verduideliking daarvoor. Plato onderskei drie groepe mense, gebaseer op die drie dele van die siel:

• die verlangende sielsdeel
• die strewende sielsdeel
• die kennende sielsdeel

Die dominante deel van die siel bepaal tot watter klas 'n mens behoort: die mense in wie die begeerlike deel van die siel met sy begeertes, plesier en genot oorheers, vorm die laagste klas

• die mense in wie die strewende sielsdeel oorheers, vorm die middelklas
• die mense in wie die wetende sielsdeel oorheers, is die regeerders van die staat en ook die filosowe

Vir Plato beteken geregtigheid in die staat dat elkeen doen waarvoor hy die beste geskik is. Omdat hy aanneem dat mense nie gelyk is nie, is sy ideale staat nie 'n demokrasie nie. Om dieselfde rede vestig hy 'n hiërargie binne die vyf moontlike regeringsvorme.

Elke klas het 'n kenmerk wat ook sy rol binne daardie staat bepaal.

• Die laagste klas (meeste mense) verteenwoordig die ekonomiese funksie. Hulle vorm die materiële basis van die samelewing en produseer die goedere. As 'n kenmerkende deug moet hulle matigheid aan die dag lê.
• Die klas wagte (soldate, ens.) het 'n beskermende en verdedigende taak. Kenmerkende deug: dapperheid.
• Laastens regeer en organiseer die regerende klas die staat. Kenmerkende deug: wysheid.

In die ideale toestand is matigheid en selfbeheersing die deugde wat deur al drie klasse gedeel word, wat hulle tevrede maak met die rolle wat aan hulle toegeken is. Elke klas moet werk vir die welsyn van die ander. Die middelklas beskerm die mense en die mense ondersteun die regerende klas. Omdat aan elkeen die taak opgedra word waartoe hy in staat is, sou 'n mens voel dat hierdie samelewing regverdig is.

Plato se idee van geregtigheid verskil dus van wat vandag daaronder verstaan word. Met geregtigheid bedoel hy eerder die toestand van orde en ewewig in die staat, wat tot stand kom wanneer alle dele goed saamwerk. Hierdie verdeling stem ooreen met Plato se drieledige siening van die siel, waarin elke funksie moet saamwerk vir innerlike harmonie en geregtigheid.

Die Politeia gee ook aanwysings vir hoe die drie klasse gevorm moet word en hoe die wyses en die dappers gewerf moet word. Dit is in die belang van die staat dat aan elkeen die pos gegee moet word waarvoor hy volgens sy aard en vermoëns die beste geskik is. Volgens die Politeia vind die lewe van die regerende klas in volledige gemeenskap plaas. Die mans deel alle emosies, opinies, vroue, kinders en goed met mekaar. Elke lid van die burgermag ondergaan dieselfde fisiese, militêre en teoretiese opleiding. Diegene wat, benewens militêre eienskappe, ook filosofiese kwaliteite toon, word vir leierskapstake gekies. Vanaf die ouderdom van 30 word 'n uitgesoekte groep in filosofie geïnisieer, en vanaf die ouderdom van 50 kom die bestes in aanmerking vir die regering. Die filosowe van die Politeia beskik oor die beste militêre en filosofiese eienskappe. Alhoewel Plato besef het dat dit twee opponerende eienskappe is wat selde saamgaan, het hy geglo dat daar mense is wat hierdie eienskappe binne hulself verenig en balanseer. Hierdie "filosoof-koning" is derhalwe die ideale leier van sy ideale staat. Hieroor het Plato Sokrates (470-399 vC) laat sê:

"Solank filosowe nie konings in hul eie land is nie, of diegene wat die titel van konings of heersers dra, nie ware en volwaardige filosowe is nie; solank politieke mag nie in dieselfde persoon saamval nie; en solank die weg nie met geweld versper word nie vir diegene van veelvuldige nature wat een van die twee sonder die ander najaag – so lank, my liewe Glauco, sal daar geen einde wees aan die euwels wat state teister nie en, soos ek glo, die hele mensdom."

’n Geleentheid vir die skep van die werk het ontstaan toe Plato deur Dionisius I (c. 430–367 vC), die tiran van Siracuse in Sisilië, op aandrang van sy hoofadviseur, die filosoof Dion (omstreeks 410–354 vC), uitgenooi is. Dion het uiteindelik die mag oorgeneem, maar om dit te behou is hy gedwing om self toevlug te neem tot tirannieke metodes, en kort daarna vermoor.

Teorie van idees en die allegorie van die grot

Vir die hoofartikel oor hierdie onderwerp, sien Ideëleer. Vir die hoofartikel oor hierdie onderwerp, sien Allegorie van die grot.

In die tweede deel van die Politeia, vanaf die einde van Boek Vyf tot die einde van Boek Sewe, behandel Plato vrae van 'n suiwer filosofiese aard. Die vraag oor wat 'n filosoof is, is 'n noodsaaklike vraag. ’n Filosoof, sê Plato, is nie bloot iemand wat nuuskierig is oor die waarheid nie, maar iemand wat daarvan hou om die waarheid te aanskou. Hy moet ook leer om vorme van kennis te onderskei. Om dit te illustreer, het Plato die allegorie van die grot bedink, wat die belangrikste opgang na ware kennis vir die filosoof-staatsman verteenwoordig. Veral in die laaste 'Boek' van die Politeia gee Plato 'n baie duidelike uiteensetting van die leer van die Idees of Vorme. Die ware filosoof, voer Plato aan, sal sy aandag toespits op slegs die enkele ideale ding of konsep. Sodoende sal hy homself van sy kamerade onderskei en as filosoof en administrateur opgevoed word.

Vyf vorme van regering

Plato onderskei tussen vyf regeringsvorme en rangskik hulle in volgorde van belang. Volgens sy siening is die aristokrasie die ideale staat, en neem die tekortkominge toe in die ander vier regeringsvorme. Die timokrasie van die weermag en die oligargie van die rykes kan steeds op begrip reken. Status en geld kan inderdaad 'n sekere mate van plesier verskaf indien hulle die leiding van die rede volg en nie blindelings bevrediging nastreef nie.

1. Demokrasie en tirannie, aan die ander kant, word nie in die Politeia toegelaat nie.
2. Die aristokrasie word deur die mees bevoegde of "beste" bestuur (ἄριστος, áristos = beste). Dit is diegene wat die beste presteer het in filosofiese en militêre terme.
3. timokrasie: beheer deur militêre personeel, soortgelyk aan die Spartaanse stelsel van die tyd. In hierdie regeringsvorm gaan die filosofiese kwaliteite verlore en neem interne geskille toe.
4. oligargie: word deur die rykes regeer. Plato wil nie hê dat 'n persoon se rykdom sy maatskaplike posisie moet bepaal nie.
5. demokrasie: Net soos bv. hommelbye 'n pes vir 'n byekolonie is, so ook is hierdie mense 'n pes vir die samelewing. Daar is hommelbye met angels (misdadigers), en hommelbye sonder angels (bedelaars). In 'n demokrasie is daar te veel vryheid, wat tot tirannie sal lei.
6. tirannie: word deur 'n tiran regeer. Die mense gee hul mag aan een persoon oor en onderwerp hul dus aan hom. Dit lei onvermydelik tot uitbuiting en slawerny. Tirannie is volgens die Politeia die hoogste vorm van onsedelikheid.

Die oorgang van een regeringsvorm na 'n ander vind altyd deur 'n revolusie plaas. Merkwaardig genoeg identifiseer Plato nie 'n revolusiemeganisme vir die laaste regeringsvorm nie. Een moontlike rede hiervoor is dat hy meer besorgd was oor die beskrywing van die verskillende regeringsvorme. Hy het egter aangedui wat in 'n demokrasie moet gebeur om te verhoed dat dit tot tirannie lei, naamlik 'n sogenaamde "reg tot rebellie":

"En so moet 'n goeie geneesheer en wetgewer van 'n stad met versiendheid in die eerste plek, soos 'n bedrewe byeboer, verhoed dat hierdie twee groepe ontstaan, maar as hulle wel ontstaan, sny hulle so gou as moontlik af, kam en al."

Kulturele sienings van die staat

Die regering van die Politeia hou toesig oor kultuursake, want die gedagtes van die burgers moet behoorlik gevorm word. Slegs die regte idees word toegelaat; verkeerde idees is verbode. Kunstenaars en vakmanne is verplig om die regte neiging te volg. As iemand in gebreke bly, word hy uit die samelewing geskop en na 'n ander land gestuur.

Die gewone Griekse verhale en letterkunde moet grotendeels verwerp word. In die Griekse mitologie gee die helde en gode hulle oor aan allerhande wangedrag. Hulle kom in opstand teen hul pa, vermoor indien nodig hul eie gesin vir wins, pleeg barbaarse gruwels in oorlogstyd en gee hulself ongeremd oor aan hartseer, wanhoop en woede. Soldate weier om bevele te gehoorsaam en pleeg dade van brutaliteit teen hul meerderes. Daar is vetes binne families en oorloë tussen lede van dieselfde gemeenskap, alles stories wat nie inpas by die opvoeding wat die Politeia beoog nie. Mitologie vertel ook van die gruwels en verskrikkinge wat op die mens wag na die dood. Volgens Plato is dit verkeerd om die dood as iets verskrikliks uit te beeld of om doelbewus doodsangs by iemand in te boesem. Die regerende klas, aan die ander kant, het moed en 'n goeie militêre houding nodig. Hulle moet die verlies van vryheid meer vrees as die dood.

In die Politeia word kuns as 'n groot gevaar vir die siel voorgehou. ’n Kunstenaar spreek immers nie die intellek aan nie, maar die emosies en begeertes. Akteurs moet in die vel van die mees uiteenlopende karakters kom. Die karakters word meegevoer deur pyn, hartseer, wanhoop, woede, plesier, seksuele begeertes en al die kinderlike passies van die massas. En dit is juis hierdie empatie wat skadelik is vir die siel. Plato het steeds simpatie om edele figure op die verhoog na te boots, maar nie om jouself te verlaag deur ’n laakbare karakter uit te beeld nie. Dit lyk asof Plato dit ietwat as 'n soort besmetting van die siel beskou. Dit herinner sterk aan sy allegorie van die strydwa – asof dit die slegte perd van die span te veel sou help om sulke basale manne na te boots, en daardeur die siel aftrek, dit verneder. Sodoende neem die Politeia standpunt in teen die morele verwerplikheid van kuns en gaan selfs so ver om kuns in die ideale samelewing te verbied.

In beide Plato se ontologie en epistemologie verteenwoordig kuns die derde en laagste stadium van kennis. Naas die abstrakte stoel van die goddelike wêreld en die konkrete stoel van die aardse wêreld, is die kunstenaar se beeld 'n soort derderangse objek, 'n beeld van 'n beeld.

Dit is 'n nabootsing wat ver van die waarheid is. Kuns in Plato se ideale toestand is slegs 'n soort spel, 'n valse praktyk, 'n skynbare waarheid soos deur ons sintuie aan ons voorgehou. Perspektiefskildery is byvoorbeeld nie minderwaardig as toorkuns nie. Kuns bevat geen kennis, geen waarheid, geen menslike eienskappe, geen waarde nie. Selfs die groot skrywer Homeros ontsnap nie aan Plato se oordeel nie. Volgens hom het Homeros onderwerpe soos oorlogvoering, politiek, samelewing en onderwys gewaag. In die Politeia vra Plato watter sosiale toestande verbeter het danksy Homeros. Wette? Oorlogvoering? Tegniese uitvindings? Om mense op te voed en te verbeter? Niks hiervan nie. Homerus het niks tot die openbare lewe bygedra nie. Net so kritiseer hy ook Hesiodos.

In die Politeia is ook strenger skrywers nodig. Literatuur moet slegs toegelaat word in die vorm van lofsange aan gode en lofsange aan goeie en waardige mense. 'n Persoon kan net met een karakter empatie hê en moet nie leer om empatie met ander mense te hê nie. Die uitsondering op die reël word toegelaat wanneer 'n mens voorgee om 'n persoon met 'n hoë aansien te wees. Mens moet egter nooit met mense van lae gehalte identifiseer nie. Musiek het wel 'n belangrike plek in die opvoeding van die Politeia. Die grootte en sleutel is aangepas vir sterk-wil karakters. Slegs eenvoudige strykinstrumente sorg vir eenvormigheid. Variasie, ekstase en melancholiese melodieë word vermy.

Ontvangs en interpretasies

Antieke Griekeland en Antieke Rome

Die idee om verhandelings oor regeringsvorme te skryf is 'n paar dekades na Plato deur sy belangrikste leerling Aristoteles gevolg. Hy het 'n verhandeling getiteld Politica geskryf. Sy verhandeling is nie in dialoogvorm geskryf nie, maar sistematiseer baie van die konsepte wat Plato in sy Politeia bekend gestel het. Soms het dit Aristoteles ook tot verskillende gevolgtrekkings gelei.

Gedurende die tydperk toe Antieke Rome van sy politeïstiese godsdiens na die Christendom bekeer het, het Augustinus (354-430) sy magnum opus De civitate Dei (Oor die Stad van God) geskryf met duidelike verwysings na die werke van Plato, Aristoteles en Cicero. Na aanleiding van Plato se voorbeeld het Augustinus ook 'n ideale stad, die ewige Jerusalem, in taal so visioenêr beskryf as die filosowe wat hom voorafgegaan het.

20ste eeu

Die meeste 20ste-eeuse kommentators oor Plato se Politeia raai dit af om dit as 'n soort gids tot goeie regering te lees. Die meeste van die regeringsvorme wat Plato beskryf het immers niks te doen met meer onlangse regeringsvorme soos die moderne republiek of die grondwetlike monargie nie. Slegs state onder leiding van 'n diktator het vergelykbare stelsels. Boonop is die konsep van demokrasie in Plato se tyd te nou gekoppel aan die Griekse stadstate van destyds om vandag baie relevansie te hê.

Kulturele verwysings

In 1976 het die Nederlandse komponis Louis Andriessen die werk De Staat geskryf. Hierdie stuk is gebaseer op die Politeia en sangers sing ook aanhalings in Antieke Grieks. Die première van hierdie werk in 1976 (deur die Nederlandse Blaasensemble) was 'n mylpaal in die Nederlandse musieklewe. Met De Staat het Louis Andriessen ’n klassieke musiekstuk geskep wat hom internasionale bekendheid besorg het en jong komponiste van oor die hele wêreld genoop het om hom as komposisie-onderwyser te raadpleeg.