Voorgeskiedenis

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Stonehenge in Suid-Engeland, wat minstens 4 000 jaar gelede deur mense uit die Nuwe Steentydperk opgerig is.

Voorgeskiedenis of oertyd verwys na die tydperk voor aangetekende geskiedenis of die uitvinding van skryfstelsels, dus voordat die mens die geskiedenis begin dokumenteer het.[1] In ’n breër sin verwys dit na die tyd voor die mens se bestaan.

Die begrip voorgeskiedenis het tydens die Verligting ontstaan in die werk van oudheidkundiges wat die woord "primitief" gebruik het om gemeenskappe te beskryf wat voor geskrewe rekords geleef het.[2] Later is die term "voorgeskiedenis" gebruik. Dit kan verwys na die miljarde jare vanaf die begin van die heelal, maar gewoonlik word bedoel die tydperk vandat lewe op aarde begin verskyn het, of meer spesifiek die tyd sedert die eerste mense hul verskyning gemaak het.[3][4]

Die menslike voorgeskiedenis word gewoonlik verdeel in drie tydperke, wat genoem is na die tegnieke wat in dié tye gebruik is om gereedskap te maak: die Steen-, Brons- en Ystertydperk. Vir tye voor die mens se bestaan word die geologiese tydskaal gebruik waarvolgens die aarde se geskiedenis in verskillende geologiese tydperke en ooreenstemmende rotslae ingedeel word.

Die ontstaan van skryfstelsels (en dus die begin van die "geskiedenis") word gewoonlik vereenselwig met kulture wat tydens óf die laat Brons- óf die Ystertydperk geleef het. Historici steun al hoe minder op geskrewe dokumente en al hoe meer op bewyse uit die natuur- en sosiale wetenskappe – en so vervaag die grens tussen die terme "geskiedenis" en "voorgeskiedenis" algaande.[5][6][7]

Hierdie artikel handel oor die menslike voorgeskiedenis, of die tyd vandat mense met moderne gedrag en anatomie hul verskyning gemaak het, tot met die aangetekende geskiedenis.

Definisie[wysig | wysig bron]

Omdat daar per definisie geen aangetekende rekords bestaan oor die voorgeskiedenis nie, is die datering van prehistoriese materiaal uiters belangrik. Goeie tegnieke vir datering is egter eers in die 19de eeu ontwikkel.[8]

Die primêre navorsers van die menslike voorgeskiedenis is prehistoriese argeoloë en fisiese antropoloë wat uitgrawings, geologiese en geografiese opnames en ander wetenskaplike tegnieke gebruik om die aard en gedrag van voor- en ongeletterde volke te vertolk.[3] Ook bevolkingsgenetici en historiese liguiste verskaf baie belangrike inligting in verband met dié kwessies.[4] Kulturele antropoloë help om interaksies in die regte verband te plaas met behulp van mensgemaakte voorwerpe.[4] Inligting oor die voorgeskiedenis word dus gevind in ’n groot verskeidenheid natuur- en sosiale wetenskappe soos paleontologie, biologie, argeologie, palinologie, geologie, linguistiek, antropologie, genetika en vele ander.

In teenstelling met die geskiedenis, wat handel oor volke en individue, handel die voorgeskiedenis oor die aktiwiteite van kulture. Omdat dit beperk is tot materiële prosesse, oorblyfsels en artefakte, is voorgeskiedenis anoniem. Daarom is baie woorde wat prehistorici gebruik, soos Neanderdalmense of Steentydperk, moderne terme met definisies wat soms aanvegbaar is.

Die datum wat die einde van die voorgeskiedenis aandui, dus die tyd toe bruikbare historiese rekords begin ontstaan het, verskil aansienlik tussen streke en kulture. Daar word byvoorbeeld aanvaar dat die voorgeskiedenis in Egipte omstreeks 3200 v.C. geëindig het, terwyl die voorgeskiedenis in Nieu-Guinee eers omstreeks 1900 n.C. geëindig het. In Europa het die relatief goed gedokumenteerde klassieke kulture van Antieke Griekeland en Antieke Rome buurstate gehad, onder meer die Kelte, en in ’n mindere mate die Etruskers, met min of geen geskrewe dokumente nie. Historici moet besluit hoeveel waarde om te heg aan die dikwels bevooroordeelde beskrywings in Griekse en Romeinse geskrifte van hierdie "prehistoriese" kulture.

Steentydperk[wysig | wysig bron]

Paleolitikum[wysig | wysig bron]

’n Kaart van die eerste menslike migrasies volgens mitochondriale bevolkingsgenetika. Die syfers dui "millenniums gelede" aan (die akkuraatheid daarvan word betwis).

Die Paleolitikum is die eerste periode van die Steentydperk en beteken "Ou Steentydperk". Dit het begin met die eerste gebruik van steengereedskap.

Die eerste deel van die Paleolitikum word die vroeë Paleolitikum genoem en was die tyd voor die ontstaan van Homo sapiens, toe Homo habilis en ander verwante spesies geleef het. Dit begin met die eerste steengereedskap, sowat 2,5 miljoen jaar gelede.[9]

Die vroeë Homo sapiens het sowat 200 000 jaar gelede ontstaan en dit het die Middel-Paleolitikum ingelui. Anatomiese veranderings dui daarop dat moderne taalvermoëns ook in dié tyd ontstaan het.[10] Sistematiese begrafnisse, die oorsprong van musiek, prehistoriese kuns en die gebruik van al hoe meer gesofistikeerde, meerdelige gereedskap is hoogtepunte van die Middel-Paleolitikum.

Gedurende die Paleolitikum was mense hoofsaaklik nomadiese jagters. Die gemeenskappe was meestal klein en egalisties (met gelyke status).[11] Gemeenskappe met oorvloedige hulpbronne of gevorderde voedselstoringstegnieke het soms ’n vaste woonplek gehad met ingewikkelde sosiale strukture soos kapteinskappe. Langafstandkontak kon ook tussen gemeenskappe plaasgevind het.

Mesolitikum[wysig | wysig bron]

Uitgeholde kano's.

Die Mesolitikum of Middel-Steentydperk was die periode tussen die Ou en Nuwe Steentydperk, toe menslike tegnologie ontwikkel het.

Dit het begin aan die einde van die Pleistoseen-epog, sowat 10 000 jaar gelede, en het geëindig met die ontstaan van landbou – die tyd verskil van streek tot streek. In sommige gebiede, soos die Nabye-Ooste, het landbou reeds teen die einde van die Pleistoseen ontwikkel en daar is die Mesolitikum kort en swak gedefinieer. In streke met groter omgewingsinvloede aan die einde van die laaste ystydperk, is die Mesolitikum baie beter gedefinieer en het dit millenniums lank geduur.

Oorblyfsels uit hierdie periode is min en dikwels beperk tot vullis. Die eerste tekens van die afkap van bome kom in woudgebiede voor, hoewel dit eers tydens die Nuwe Steentydperk in alle erns begin het toe meer plek nodig was vir landbou.

Die Mesolitikum word gekenmerk deur veral klein vuursteengereedskap. Hengelgereedskap, steendissels (’n soort byl) en houtvoorwerpe soos kano's en boë is op sommige terreine gevind. Die eerste tekens van dié tegnologie is in Afrika gevind, en later het dit versprei na Europa en die Levant.

Neolitikum[wysig | wysig bron]

Die ingang van ’n tempelkompleks in Malta, 3900 v.C.[12]

Neolitikum beteken Nuwe Steentydperk. Dit was ’n tydperk van primitiewe tegnologie en sosiale ontwikkeling aan die einde van die Steentydperk. In die Neolitikum het vroeë dorpe ontwikkel, asook landbou, die mak maak van diere, gereedskap en die eerste tekens van oorlogvoering.[13]

Woudtuine was waarskynlik die oudste vorm van landbou.[14] In die 10de eeu v.C. het ’n "landbourewolusie" plaasgevind met die ontwikkeling van landbou en die mak maak van diere. Die Sumeriërs het eerste begin boer, in omstreeks 9500 v.C. Teen 7000 v.C. het landbou afsonderlik in Indië en Peru ontwikkel; teen 6000 v.C. in Egipte; teen 5000 v.C. in China en omstreeks 2700 v.C. in die noordelike Suid-Amerika.

Stene is deur brons en yster vervang vir die maak van instrumente vir landbou en oorlogvoering. In Eurasië het gereedskap, versierings en wapens van koper en brons algemeen geraak.

Die wieë van die vroeë beskawings was riviervalleie soos die Eufraat- en Tigrisvallei in Mesopotamië, die Nylvallei in Egipte, die Indusvallei in Indië en die Yangtze- en Geelvallei in China. Sommige nomadiese volke soos die inheemse Australiërs en die San van Suider-Afrika het eers redelik onlangs landbou begin beoefen.

Danksy landbou het state en markte ontstaan. Tegnologie het die mens in staat gestel om die natuur te tem en om vervoer en kommunikasie te ontwikkel. Hierna het stede ontstaan en gelei tot ’n "nuwe vlak van menslike konsentrasie".[15]

Kopersteentydperk[wysig | wysig bron]

Die Kopersteentydperk was ’n periode aan die einde van die Steentydperk toe koperbewerking begin gebruik is naas die gebruik van steengereedskap. Vroeëre geleerdes het dit die Kopertydperk genoem en omskryf as ’n oorgangstydperk tussen die Neolitikum en Bronstydperk, maar huidige navorsers beskou dit as deel van die Neolitikum.

Bronstydperk[wysig | wysig bron]

’n Ploeg wat deur ’n os getrek word in Antieke Egipte, omstreeks 1200 v.C.

Die term Bronstydperk verwys na ’n periode toe koper en tin gesmelt en gekombineer is om brons te giet. Dit is algaande gebruik om gereedskap te maak wat die ou vuursteengereedskap vervang het. Die oudste bewaarde gereedskap uit dié tyd is byle en messe. Sierade soos armbande, halsbande en krale en wapens soos swaarde, dolke en pyle is ook gemaak.

Kennis oor die bewerking van metale, veral brons, het in die Midde-Ooste begin, waar brons reeds omstreeks 3000 v.C. gebruik is. Daarna het dit geleidelik deur Europa versprei.

Dit is ook die vroegste periode waarvoor geskrewe dokumente bestaan omdat die vroegste skryfstelsels in dié tyd ontstaan het. Van die bekendste verhale soos die Ilias, Odussee en dele van die Bybel speel in die Bronstydperk af.

Ystertydperk[wysig | wysig bron]

Die Ystydperk het begin met die ontwikkeling van ysterverwerking. Dit het gepaardgegaan met ander veranderings soos meer gesofistikeerde landboupraktyke, godsdienstige gelowe en kunsstyle.

Die Ystertydperk het eerste in Griekeland, die Levant en Indië begin, omstreeks 1200 v.C. In Wes-Europa word die begin van die tydperk geraam op omstreeks 800 v.C.

Omdat yster sterker en makliker bewerkbaar was, is dit al hoe meer vir die maak van veral wapens en gereedskap gebruik. Die minder belangrike brons is gebruik vir versierings soos armbande en perdetuie.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. Renfrew, Colin. Prehistory The Making Of The Human Mind. New York: Modern Library, 2008.
  2. Eddy, Matthew Daniel (2011). "The Line of Reason: Hugh Blair, Spatiality and the Progressive Structure of Language". Notes and Records of the Royal Society. 65: 9–24.
  3. 3,0 3,1 Fagan, Brian. 2007. World Prehistory: A brief introduction New York: Prentice-Hall, 7de uitg.
  4. 4,0 4,1 4,2 Renfrew, Colin. 2008. Prehistory: The Making of the Human Mind. New York: Modern Library
  5. The Prehistory of Iberia: Debating Early Social Stratification and the State edited by María Cruz Berrocal, Leonardo García Sanjuán, Antonio Gilman, bl. 36.
  6. Pedro Paulo A. Funari, Martin Hall, Sian Jones (red.). Historical Archaeology: Back from the Edge, bl. 8.
  7. Walter E. Ras. Through the Ages in Palestinian Archaeology: An Introductory Handbook, bl. 49.
  8. Graslund, Bo. 1987. The birth of prehistoric chronology. Cambridge:Cambridge University Press.
  9. William A. Haviland, Harald E.L. Prins, Dana Walrath, Bunny McBrid. The Essence of Anthropology, 3de uitg., bl. 83.
  10. Milford H. Wolpoff. Race and Human Evolution, bl. 348.
  11. Daniel Nettle, Suzanne Romaine Merton. Vanishing Voices: The Extinction of the World's Languages, bl. 102-103.
  12. http://www.heritagemalta.org/hagarqim.html
  13. "The Perfect Gift: Prehistoric Massacres. The twin vices of women and cattle in prehistoric Europe". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Junie 2008. Besoek op 4 Junie 2014.
  14. Douglas John McConnell (2003). The Forest Farms of Kandy: And Other Gardens of Complete Design. p. 1. ISBN 978-0-7546-0958-2.
  15. Mumford, Lewis. The City In History Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects. New York: A Harvest Book Harcourt, Inc, 1961.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse en die Nederlandse Wikipedia


Eksterne skakels[wysig | wysig bron]